Vətən adı ilə

Azərbaycanın Macarıstandakı keçmiş səfiri, ədəbiyyatşünas alim Vilayət Quliyevin Macarıstanda ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş Azərbaycan zabiti Ramil Səfərovun ölkəmizə ekstradisiyası prosesindən bəhs edən, ötən il hissə-hissə "525-ci qəzet"də ardıcıl dərc olunan "Ramil Səfərovun ekstradisiyası: Bu necə olmuşdu?" adlı qeydləri bu günlərdə "Qanun" nəşriyyatında kitab halında çapdan çıxıb. Müəllifin şəxsi vəsaiti hesabına nəşr olunan kitabdan əldə edilən gəlir YAŞAT Fondunun hesabına köçürüləcək.

"525-ci qəzet"in baş redaktoru Rəşad Məcidin kitaba yazdığı "Vətən adı ilə" adlı ön sözünü təqdim edirik.

***

Tanınmış ədəbiyyatşünas alim, tərcüməçi, diplomat, nəhayət, "525-ci qəzet"in dostu və sayğıdəyər müəllifi Vilayət Quliyevdən təxminən üç ay ərzində hər həftə hissə-hissə qəzetimizdə ardıcıl dərc edilmiş, indi isə kitab halında nəşrə hazırlanan "Ramil Səfərovun ekstradisiyası: Bu necə olmuşdu?" adlı qeydlərinə ön söz yazmaq təklifi alanda istər-istəməz hörmətli ziyalımızın Azərbaycan Respublikasının xarici işlər naziri vəzifəsinə təyin edildiyi günləri xatırladım. Buna qədər artıq neçə il idi Vilayət müəllim bir-birindən maraqlı və qiymətli yazıları ilə "525-ci qəzet"in səhifələrində çap olunurdu. 1999-cu ilin bir oktyabr günündə Prezident Heydər Əliyev çoxlarının gözləmədiyi halda böyük etimad göstərərək Dağlıq Qarabağ probleminin yaşandığı Azərbaycanda əlahiddə strateji əhəmiyyət daşıyan bir dövlət qurumunun rəhbəri vəzifəsinə o vaxtacan diplomatik sahədə fəaliyyət göstərməmiş ədəbiyyatşünas alim Vilayət Quliyevi təyin etdi. İşinin əsl peşəkarı olan bir adamın sonradan başqa fəaliyyət sahəsinə yönəlməsi öz yerində daha çox fayda verə biləcəyi düşüncəsi ilə onu tanıyanlarda adətən təəssüf hissi doğurur. Amma Vilayət müəllim diplomatiya sahəsində çalışmağa başladığı gündən öz çoxşaxəli fəaliyyəti ilə təəssüflənməyə zərrə qədər də əsas vermədi. Xarici işlər naziri kimi mühüm dövlət postunda işlərinin çoxluğuna, gərgin qrafikə baxmayaraq, vaxt, imkan tapdıqca yenə Azərbaycanın tarixi və ədəbiyyatşünaslığı üçün gərəkli tədqiqatlarını davam etdirdi, yeni əsərlər qələmə aldı.

Bir neçə il ötüb-keçəcək, Vilayət müəllim yazılarının birində o dövrü belə xatırlayacaqdı: "2001-ci ildə rus dilində "Rusiya şərqşünaslığında Azərbaycan məktəbi" adlı monoqrafiyam çap olunmuşdu. Onun bir nüsxəsini mərhum dövlət başçısı Heydər Əliyevə təqdim etmək qərarına gəldim. Prezident kitabı götürüb yarıciddi-yarızarafat tərzdə: "Biz sənə məsul vəzifə tapşırmışıq. Belə işlərlə pensiyaya çıxandan sonra məşğul olarsan!" - dedi. Kitabın çoxdan yazıldığını, 11 il əvvəl müdafiə etdiyim doktorluq dissertasiyası əsasında hazırlandığını bildirdim. Prezident mündəricata və şəkillərə baxdı. Sonra: "Sən bilirsənmi ki, bu Kazımbəylərin biri Rusiyanın mühüm keşişlərindən olub?" - deyə soruşdu. Mən şərqşünas-alim Mirzə Kazımbəyin Rusiya Sinodu yanında müqəddəs kitabların tatar dilinə tərcüməsi üzrə komissiyanın üzvü kimi fəaliyyətindən danışmağa başladım. Dövlət başçısı sözümü kəsib: "Yox, yox, mən bu yaxın vaxtları, 1970-ci illəri nəzərdə tuturam. O vaxt Kazım bəy soyadlı bir nəfər Moskva Patriarxatlığında işləyirdi. Yəqin eyni nəsildən olarlar. Sən bir maraqlan!" - dedi". Əslində Heydər Əliyev kimi təcrübəli, uzaqgörən dövlət başçısının "Sən bir maraqlan!" sözləri xarici işlər naziri vəzifəsini tutan alimin bu istiqamətdəki fəaliyyətini təqdir etdiyinə incə bir eyham, işarə idi.

O illərdə daşıdığı vəzifənin mahiyyətinə görə Vilayət müəllimin fəaliyyətinin əsas hissəsi ictimaiyyət üçün qapalı qalsa da, nazirliyin aparatında həyata keçirdiyi ardıcıl islahatlar açıq-aydın müşahidə olunurdu. Xarici İşlər Nazirliyi sistemində yazışmaların səlis Azərbaycan dilində aparılması, nazirliyin bütün strukturlarına təyinat zamanı milli kadrlara üstünlük verilməsi onun rəhbərliyi dövrünün əsas məziyyətlərindən idi.

Təxminən beş il nazir kimi fəaliyyət göstərəndən sonra Vilayət müəllim diplomatik missiyasını səfir qismində davam etdirdi. 2004-cü ilin yayında o, Polşa Respublikasına fövqəladə və səlahiyyətli səfir təyin olundu. Altı ilə yaxın bu vəzifədə çalışan hörmətli alimimiz Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə əhəmiyyətli xidmətlər göstərmiş Şərqi Avropa türkləri (Polşa tatarları) haqqında - Milli Ordumuzun ilk ümumi qərargah rəisi, general-leytenant Masey Sulkeviç, Sulkeviçlə birlikdə 1919-cu ildə Azərbaycana gəlmiş və bolşevik işğalına qədər Bakı Məhkəmə Palatasının prokuroru, ədliyyə nazirinin müavini vəzifələrində çalışmış Olgerd Nayman Mirzə Kriçinski, onun qardaşı - dövlət xadimi, tarixçi, jurnalist Aslan bəy Kriçinski barəsində zəngin araşdırma və tədqiqatlara əsaslanan məqalələr yazdı, cümhuriyyətimizin banisi Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin Polşada mühacirət həyatı yaşadığı illərdə Varşavada işıq üzü görən "Qafqaz dağlıları", "Şimali Qafqasya - Severniy Kavkaz" dərgilərində çıxmış məqalələrini öz tərcüməsində Azərbaycan oxucularına təqdim etdi. Ardınca həmin məqalələrin kitab halında nəşrinə nail oldu. Yenə eyni şövqlə "Polyaklar Azərbaycan Demokratik Respublikasında" və "Polşa tatarları Azərbaycanda" kitablarını polyak və rus, "Polşadakı Azərbaycan siyasi mühacirətinin irsindən" kitabını isə rus dilində Polşada nəşr etdirdi.

Sonra diplomatik missiyanın Macarıstan dövrü başlandı. 2010-cu ildə Vilayət müəllim bu ölkəyə səfir təyin olundu və 11 ildən çox dost ölkədə fəaliyyət göstərdi. Bu illər ərzində də yaradıcılığa ara verməyən Vilayət Quliyev Macarıstanda Azərbaycanla, türkçülüklə uzaqdan-yaxından bağlılığı olan mənbələri araşdırmaqla yanaşı, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrünü, tariximizin görkəmli şəxsiyyətlərinin, Cümhuriyyət qurucularının həyatının indiyədək ictimai fikrə bəlli olmayan səhifələrini tədqiq edərək neçə-neçə qiymətli əsər ortaya qoydu.

Ümumiyyətlə, dəyərli alimimizin səfirlik fəaliyyəti dövründə türk dünyasının böyük fikir adamı Əhməd bəy Ağaoğlu haqqında silsilə araşdırmaları və nəticədə ərsəyə gətirdiyi kitablar (Əhməd bəyin ölkəmizdəki ilk külliyyatı sayılacaq "Mən kiməm?" toplusu, Bakıda və İstanbulda çap olunan və böyük maraqla qarşılanan "Atatürk və Əhməd Ağaoğlu" kitabı), Azərbaycan Cümhuriyyəti Parlamentinin sədri Əlimərdan bəy Topçubaşovun ictimai-siyasi və diplomatik irsindən nümunələrin toplandığı "Doğma Azərbaycanın mənafeyini qoruyacağıq", "...Xalqımızın müstəqil yaşayacağına inanırdıq!", "Qafqaz Azərbaycanı nümayəndə heyətinin Sülh Konfransından tələbləri", "Parisdən məktublar" kitablarını dilimizə çevirməsi, Cümhuriyyət qurucularından biri, müxtəlif vaxtlarda Baş nazir və maarif naziri vəzifələrini tutmuş Nəsib bəy Yusifbəylinin şəxsi həyatından bəhs edən "Baş nazirin xanımı" ədəbi-tarixi essesi, Cümhuriyyət daxili işlər naziri Behbud xan Cavanşirin qətl hadisəsinə işıq salan, türk mənbələri əsasında yazılmış "Behbud xan Cavanşirin məhkəmə prosesi" kitabı, habelə iri həcmli "Cümhuriyyət yazıları" kitabında toplanmış bir-birindən maraqlı araşdırmalar diplomat-alimin ümumxalq bayramına - Azərbaycan Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyinə layiqli töhfəsi idi.

Bilmirəm, indi özü bu fikirlə razılaşar, ya yox, amma yuxarıda sadaladığım geniş miqyaslı, Azərbaycan tarixi üçün gərəkli tədqiqat işlərini məxsusi vurğulamaqla bərabər, mənim şəxsi qənaətimcə, hörmətli Vilayət müəllimin səfirlik missiyasının - həm də təkcə onun yox, bəlkə də, bütövlükdə Azərbaycan diplomatik korpusunun - ən çox yadda qalan, ən çox diqqət çəkən, beynəlxalq rezonans doğuran, yəqin ki, uzun illər boyu unudulmayacaq səhifəsi "Ramil Səfərov işi" - Macarıstanda ömürlük həbs cəzasına məhkum edilmiş Azərbaycan zabitinin ölkəmizə ekstradisiyası məsələsidir.

Sənədlər əsasında yazdığı, bilavasitə iştirakçısı olduğu prosesləri təsvir etdiyi, öz təbirincə desək, "xəyal ürünü" sayıla biləcək bir detala da yer vermədiyi bu əsəri Vilayət müəllim "qeydlər" adlandırır. Amma adından və janrından asılı olmayaraq dövlət müstəqilliyimizin ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəlində bərpa olunduğunu nəzərə alsaq, deyə bilərik ki, bu əsər o zaman gənc Azərbaycan diplomatiyasına beynəlxaq qalmaqal yaşatmış ən həssas hadisə barədədir. Və tərəddüdsüz demək olar ki, yüksək peşəkarlıqla qələmə alınmış kitabdan diplomatiya tariximizin tədrisində bir vəsait kimi istifadə edilə bilər.

Müəllif hadisələri şişirtmədən, artırıb-əksiltmədən qələmə alıb, baş verənlərə obyektiv münasibət bildirib, ayrı-ayrı şəxslərin Ramil Səfərovun azad olunması üçün göstərdiyi real fəaliyyəti, kimin cəmiyyətdə hansı status daşımasından asılı olmayaraq, heç bir güzəştə getmədən, necə varsa, elə təsvir edib. Bu səmimiyyət yazının hər cümləsində hiss olunur.

Əsərdə diqqət çəkən başqa bir məqam hadisə baş verəndən ekstradisiya məsələsi yekunlaşana qədər prosesləri daima həssaslıqla izləyən, lazım gələndə təmkin və səbir, lazım gələndə əzm və qətiyyət nümayiş etdirən Azərbaycan Prezidentinin obrazının dolğun və mükəmməl təsviridir.

Hadisə, bilindiyi kimi, 2004-cü il fevralın 18-dən 19-na keçən gecə baş verib. Macarıstanda NATO-nun "Sülh naminə tərəfdaşlıq" Proqramı çərçivəsində kurs keçən Azərbaycan Ordusunun zabiti, baş leytenant Ramil Səfərov eyni kursda oxuduğu erməni zabit, leytenant Qurgen Markaryanı öldürüb, digər erməni - Hayk Makuçyanı isə öldürməyə cəhd göstərib. Kitabın müəllifi Vilayət Quliyev həmin vaxt Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyinə rəhbərlik etdiyinə görə hadisə barədə ilk xəbər tutanlardan və dövlət başçısını bu haqda məlumatlandırmaq üçün məsləhətləşən üç dövlət rəsmisindən biri olub. Elə kitab da bu təfsilatlarla başlayır. Vurğulanır ki, "...baş verən hadisə cəmisi dörd ay əvvəl mühüm posta seçilən dövlət başçısı üçün də problemlərlə dolu sürpriz idi". Amma "məlumatı kifayət qədər soyuqqanlılıqla dinləyən Prezident hər üç nazirliyə müvafiq tapşırıqlar verdi". Buna qədər, yazının giriş hissəsində qeyd olunur ki, "...bu nəcib və humanist niyyətin (ekstradisiyanın - R.M.) həyata keçirilməsində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin cəsarəti, əzmkarlıq və prinsipiallığı çox mühüm rol oynamışdı". Ekstradisiya gerçəkləşəndən, Ramil Səfərov Azərbaycana təhvil veriləndən sonra isə qeydlərin sonunda müəllif hadisələrə yekun qiymət verərkən yazacaq: "...Bu gün bütün təşəkkürlərin, şükranların əsas ünvanı vətəndaşının arxasında dayanmağı bacaran Azəbaycan dövlətidir, Azərbaycan Prezidentidir". Çünki "əgər Prezident İlham Əliyev macar tərəfi qarşısında ekstradisiya məsələsini qaldırmasaydı, Baş nazir Viktor Orban isə razılıq verməsəydi, milyonlarla dollar hesabına da nəyisə dəyişmək mümkün olmazdı".

Amma hələlik məsələnin həllini tapmasına iki il var. İndi 2010-cu ilin sentyabr ayıdır; Ramil Səfərov 2004-cü ildə ömürlük həbs cəzasına məhkum edilib, altı ildir məhbus həyatı yaşayır, Vilayət Quliyev də artıq xarici işlər naziri deyil, Polşada altı illik diplomatik missiyasını da başa vurub, bir neçə aydır Macarıstana səfir təyin olunub. Və bu günlərdə Macarıstanın Baş naziri Viktor Orbanın Bakıya səfəri gözlənilir.

Ekstradisiya ilə bağlı əsaslı tərpəniş də elə bu səfər əsnasında başlanır. Zağulbada qonaqların şərəfinə verilən işçi nahar zamanı münasib fürsət yarandığını görüb Viktor Orban barəsindəki təəssüratlarını Prezident İlham Əliyevlə bölüşən səfir Vilayət Quliyev macar Baş nazirlə bütün mövzuları, eləcə də məhbus zabitin ölkəmizə ekstradisiyası məsələsini müzakirə etməyin mümkünlüyünü deyir. Səfiri dinləyən Prezident bu məsələ ilə bağlı yalnız bir dəfə müraciət edə biləcəyini, ona qədər müəyyən hazırlıq işləri görülməsinin, müsbət nəticə barədə siqnallar alınmasının gərəkliyini, tələsik məsələ qaldırmağın hələ uğur qazanmaq demək olmadığını diqqətə çatdırır. Macar rəsmiləri ilə danışıqlar aparmaq üçün yüksək səviyyədə razılığa ehtiyac duyan səfir söhbət zamanı məhbus zabitin mümkün ekstradisiyası ilə əlaqədar müvafiq yollar aramaq, vəziyyəti öyrənmək, bir sözlə, bu istiqamətdə işləmək niyyətinə Prezidentdən müsbət rəy alır.

Bu da 2012-ci il. Mənim iki ilin üstündən belə sürətlə, üç-dörd kəlmə ilə keçməyimə baxmayın. Bu iki ildə vəziyyət yaxşılığa doğru xeyli dəyişib. Bu iki ildə Azərbaycan Prezidentinin dediyi kimi, məhbus zabitimizin ekstradisiyası məsələsinin gündəmə gətirilməsi məqsədilə xeyli hazırlıq işi görülüb, artıq müsbət nəticəyə ümid verən kifayət qədər ciddi siqnallar da var. Və bu situasiyanın yetişməsinə xeyli zəhmət sərf olunub, bir sıra əhəmiyyətli diplomatik addımlar atılıb. Amma o proseslərə bir azdan qayıtmaq şərti ilə gəlin hadisələri qabaqlayıb ekstradisiya məsələsinin reallaşmasında müstəsna rol oynamış iki dövlət rəhbəri arasında həlledici görüşə toxunaq. Dediyim kimi, 2012-ci ildir. Bakının isti iyun günləri. Macarıstanın Baş naziri Viktor Orban ölkəmizdə keçirilən Beynəlxalq Qrans Montana Forumunda iştirak etmək üçün Bakıda səfərdədir. Sənədlərin imzalanması mərasimindən sonra hər iki tərəfdən rəsmi heyət üzvlərinin qatıldığı naharda söhbət açılır və razılq əldə olunur.

Təfərrüata varmadan danışqlar zamanı diqqət çəkən bir məqam üzərində dayanmaq yerinə düşərdi. Hadisələri qabaqlayıb Prezident İlham Əliyevlə Baş nazir Viktor Orbanın görüşünə keçməyimə səbəb də elə bu idi.

Politoloji polemikalarda siyasətdə səmimiyyətin olmadığı haqda iddiaları çox eşitmişik. Amma indi üzərində dayanacağım detal az qala aksiom kimi qəbul olunan bu fikrin heç də həmişə doğru olmadığını göstərəcək. Dediyim kimi, artıq ekstradisiya məsələsi həll olunub, razılığa gəlinib. Bu zaman Azərbaycan Prezidenti üzünü Macarıstanın Baş nazirinə tutub deyir: "...İstəyirəm bir vacib məqamı əvvəlcədən biləsiniz və sonra bu zəmində aramızda hər hansı anlaşılmazlıq yaranmasın. Əgər ekstradisiya baş tutsa, mən Azərbaycan Prezidenti kimi qanunun verdiyi səlahiyyətlərə uyğun şəkildə məhbusu elə hava limanında əfv edib azadlığa buraxacağam. Aramızda səmimi münasibətlərə görə bunu indidən bilməyinizi, qərar verən zaman nəzərə almağınızı xahiş edirəm. Yoxsa vətəndaşlarımız məni düzgün başa düşməz. Elə sizin atdığınız addımın da xeyirxahlığı, nəcibliyi kölgə altında qalar".

Bu isə Macarıstanın Baş nazirinin cavabıdır: "Əgər Konstitusiya və qanunlarınız belə səlahiyyət verirsə, o zaman siz deyən kimi olsun".

Bəlkə də aradan illər keçəndən sonra, həm də məsələnin artıq müsbət həllinin yaratdığı rahatlıqdan dolayı, bu dialoq kiməsə qeyri-adi görünməyə bilər. Amma bir anlıq o günlərə qayıdaq və düşünək: bütün Azərbaycan cəmiyyəti üçün xüsusi önəm daşıyan, ölkə diplomatiyasının, ədliyyə sisteminin, digər müvafiq dövlət orqanlarının neçə ildən bəri səbir və təmkinlə həllinə çalışdığı, nəhayət, uğurlu sonluğu yaxınlaşan bir məsələyə nöqtə qoyarkən Azərbaycan Prezidentinin dürüst davranaraq sonrakı addımını açıq şəkildə dilə gətirməsi, macar Baş nazirin isə bu sözlərə diplomatdan daha çox alicənab, kübar insan kimi reaksiya verməsi yüksək insani keyfiyyyətlərin hər zaman, hər sahədə - siyasətdə də keçərli olduğuna sübutdur. Həm də unutmayaq: hər iki tərəf bilir ki, bu, o qədər də asan olmayacaq, məsələ beynəlxalq miqyasda böyük əks-səda doğuracaq, məhbus zabitlə bağlı həlledici qərar qəbul ediləndən sonra ciddi təzyiqlərlə üzləşəcəklər.

Bir müddət keçəcək, Azərbaycan Prezidenti çıxışlarının birində Ramil Səfərovun əfvindən sonra ölkəmizə qarşı yönəlmiş ədalətsiz basqılara qətiyyətlə cavab verərək belə deyəcək: "Ramil Səfərovu vətənə geri qaytarandan sonra Azərbaycana qarşı xeyli təzyiqlər oldu. Mən təzyiqləri gözləyirdim, amma doğrusu, bu dərəcədə olacağını gözləmirdim. Çünki bu təzyiqlərin heç bir əsası yoxdur. Azərbaycan öz zabitini vətənə qaytarıb. Vəssalam! Kim nə deyir desin, məni maraqlandırmır. Biz bunu etmişik, düz də etmişik. İkincisinə qalan yerdə heç bir qanunu pozmamışıq. Hər şeyi ədalətli qaydada etmişik. Ramil Səfərov vətənə qaytarıldı və mən onu dərhal əfv etdim. Bu, mənim konstitusion hüququmdur. Ona görə burada ittihamlara, təzyiqlərə yer qalmır".

Ekstradisiyanın müsbət həllindən sonra ona qədərki proseslər hər işə mız qoymağa öyrəşmiş bəzi ağzıgöyçəklərə adi məsələ kimi görünə bilər, onlar xidmətlərini gözə soxmayan, abır-həyasına qısılıb təvazökar davranan insanların əməyini insafsızcasına dana da bilərlər. Ya da kimlərinsə şəraitin zamanla, öz-özünə yetişdiyini düşünməsi də mümkündür. Amma qeydləri oxuduqca məqsədə çatmaq üçün hansı incə diplomatik gedişlərə əl atıldığının, hər kiçik irəliləyişin addım-addım, misqal-misqal, tükənməz səbir və təmkin sayəsində qazanıldığının şahidi olur, zərbələri üzərinə götürüb hələ təyyarə Bakıda yerə enməmiş Ramil Səfərov haqqında əfv sərəncamı imzalayan dövlət başçısına, ekstradisiyanın reallaşması yolunda əzmlə çalışan səfirə, məsələyə qatqısı olan hər kəsə, müvafiq dövlət orqanlarının yetkililərinə minnətdarlıq duyğularını böyük səxavət və məmnuniyyətlə ifadə edirsən.

Lazımlı vaxtda lazımlı yerdə olmaq. Qeydləri oxuduqca ekstradisiya prosesində elə nüanslarla qarşılaşırsan ki, həmin vaxt Macarıstandakı Azərbaycan diplomatik korpusuna məhz Vilayət Quliyevin rəhbərlik etməsinə taleyin xoş qisməti kimi baxmaya bilmirsən.

Qeydlərdə belə bir məqam var: məhbəs həyatı yaşayan Ramil Səfərov səfirlə telefon danışıqlarının birində həm macarcasını təkmilləşdirmək, həm də, necə deyərlər, "vaxt öldürmək" üçün tanınmış macar yazıçısının romanını orijinaldan dilimizə tərcümə etməyə başladığını deyir: "...Ramil kitabı elə-belə, özü üçün tərcümə edirdi. Üzərinə götürdüyü çətin yaradıcılıq işi ilə bağlı heç bir konkret planı yox idi. Amma mənim beynimdə dərhal fikir yarandı: tərcüməni çap etmək, Macarıstanda geniş yaymaq, hətta kitab ətrafında müəyyən təbliğat şousu qurmaq lazımdır". Vilayət müəllim Ramil Səfərova tərcüməni çap etdirəcəyini deyir və işi sürətləndirməyi məsləhət görür. Elə vaxtdır ki, Macarıstan cəmiyyətində azərbaycanlı zabit haqqında təsəvvürlər büsbütün mənfidir. Hadisənin mahiyyətini eyninə almayan yerli mətbuat az qala küll halında Ramil Səfərovu residivist, "azərbaycanlı baltalı qatil" kimi təqdim edir. Ekstradisiyanın reallaşması üçün isə ilk növbədə macar cəmiyyətində formalaşmış təsəvvürü dəyişmək, məhbəs həyatı yaşayan zabitin obrazının reabilitasiyasına nail olmaq lazımdır. Belə bir məqamda macar dilindən romanın tərcüməsi, kitab kimi nəşr olunub yayılması əla fürsətdir.

Niyyət öz bəhrəsini verir. Kitab Bakıda Azərbaycan dilində nəşr olunur, təqdimat mərasimi keçirilir, macar dilində qısa arayışla azərbaycanlı zabitin cəza çəkdiyi həbsxananın rəisinə, rəis müavininə, cəza evinin kitabxanasına, Macarıstan Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyinə, Parlamentin bəzi üzvlərinə, qəzet-jurnal redaksiyalarına, müxtəlif səfirliklərə göndərilir, ardınca Budapeştin populyar qəzetlərindən birinin əməkdaşı səfirliklə əlaqəyə girib məhbus zabitlə görüşmək arzusunu bildirir, görüşdən sonra isə Ramil Səfərovun ilk dəfə tamam başqa ampluada təqdim olunduğu bir yazı ilə çıxış edir. Yadımdadır, qeydlər hələ hissə-hissə qəzetimizdə çap olunarkən macar yazıçısının əsərinin tərcüməsindən və Azərbaycan dilində kitab halında nəşrindən bəhs olunan yerə çatanda bir anlıq düşünmüşdüm: görəsən, o vaxt Macarıstanda səfirimiz ədəbiyyatşünas alim Vilayət Quliyev yox, tamam başqa bir ixtisas sahibi, lap deyək, uzun illər diplomatiya məktəbi keçmiş bir adam olsaydı, telefonda Ramil Səfərovdan "vaxt öldürmək" üçün macar dilindən roman tərcümə etməyə başladığını eşidəndə o da bu işin əhəmiyyətini göydə tutardımı, yoxsa bunu ömürlük məhbusun adi məşğuliyyəti sayıb üstündən keçərdi? O vaxt bir anlıq bu barədə düşünmüş və qənaətim belə olmuşdu ki, ictimai fikri tək quru diplomatiya ilə deyil, həm də bədii ədəbiyyatla dəyişdirməyin mümkünlüyünü bilmək üçün insanda mütləq mənəvi irsə dərin bağlılıq, yaradıcı fəhm, bədii sözün qüdrətinə tükənməz inam olmalıdır - Vilayət müəllim kimi!

Bir az yuxarıda "lazımlı vaxtda lazımlı yerdə" ifadəsini də elə buna görə işlətmişdim.

Ramil Səfərovun bədii əsər tərcümə etməsi, həmin tərcümənin kitab kimi nəşr olunması macar cəmiyyətində ab-havanı qismən də olsa müsbətə doğru dəyişir və son məqsədə çatmaq yolunda təsirli tədbirlərdən birinə çevrilir. Bundan sonra da fəaliyyət davam etdirilir, hər şansdan, hər imkandan mümkün qədər faydalanmağa səy göstərilir, Macarıstanın müxtəlif qurumları ilə, ayrı-ayrı nüfuzlu insanlarla əlaqələr yaradılır, əlverişli situasiyanı yetişdirmək üçün gərgin əmək sərf olunur. Elə ki bütün çətinliklər arxada qalır, məsələ xoş sonluqla yekunlaşır, bu nəcib işə xələl gətirmək, hər şeyi öz adına çıxıb dividend qazanmaq, "əlindən yazı-pozudan savayı bir iş gəlməyən" səfir Vilayət Quliyevin xidmətlərini mənimsəmək sevdasına düşənlər də tapılır. Əslinə qalanda heç təəccüblü də deyil. Xalqa xidmət edənlərin zəhmətini qamarlayan, bunu bacarmayanda isə dodaq büzüb "Mən ondan yaxşı bacarardım" deyənlər bineyi-qədimdən olub. Bu da onlardan biridir - yəni indiyə qədər də görmüşük, indən belə də görəcəyik. Amma əvvəl-axır qalib çıxan, adı ehtiramla xatırlanan mütləq gördüyü işi gözə soxmayıb, ağayana, mütəvazi davrananlar olacaqlar.

***

Əvvəldə bildirdiyim kimi, indi kitab halında nəşr olunan bu qeydlər hissə-hissə "525-ci qəzet"in on iki sayında, şənbə günləri işıq üzü görüb. Silsiləni hər həftə böyük intizarla gözləyən oxucuların redaksiyaya zənglərini yaxşı xatırlayıram. Bəzən "Məgər belə şeyləri yazmaq olarmı?" deyib təəccüblənənlər tapılırdı. Hətta bəziləri qeydlərin sonacan davam edəcəyinə inanmadıqlarını bildirir, yazıların yarıda dayanacağını deyirdilər. Amma silsiləni istər hakimiyyətdə təmsil olunan şəxslər, istərsə də tam fərqli fəaliyyət sahələrində çalışanlar diqqətlə izləyirdilər. Biz bu əvəzsiz əməyinə və qeydləri fasilə vermədən sonacan davam etdirdiyinə görə müəllifə - hörmətli Vilayət müəllimə minnətdarıq.

Hə, bir önəmli məqam da odur ki, Vilayət Quliyev bu kitabın nəşrinə qərar verərkən daha bir humanist addım atıb. "Qanun" nəşriyyatında müəllifin şəxsi vəsaiti hesabına çap olunan bu kitabdan əldə edilən gəlir YAŞAT Fondunun hesabına köçürüləcək.

Vilayət müəllim həmişə "525-ci qəzet"in sevimli müəlliflərindən olub, redaksiyamız onun hər yazısını səbirsizliklə gözləyib və təbii ki, ürək açıqlığı ilə, məmnuniyyətlə dərc edib. Vilayət Quliyev "525-ci qəzet"in dostudur. Bunu yazanda "525"in 20 illik yubiley günlərini xatırladım. Onda Vilayət müəllim Macarıstanda səfir idi. Budapeştdən Bakıya hava yolu ilə məsafə 2500 kilometrdən çoxdur. Sadiq dostumuz uzaqlığa, işinin çoxluğuna baxmadı, yubileyimizi unutmadı, qəzetimizin ünvanına təbrik yazısı göndərdi. Həmin yazıda bir məqam var idi. Qeyd olunurdu ki, 1876-cı ildə Həsən bəy Zərdabinin "Əkinçi"ni hansı əziyyət və məhrumiyyətlər bahasına çıxardığını görən bir fransız jurnalisti heyrətini bildirərək deyir: "Görünür, siz öz millətinizi çox sevirsiniz". Bunun ardınca Vilayət müəllim ürək genişliyi ilə bu sözləri bizə də şamil etmiş, "Azərbaycanın analoqu olmayan inkişafı dövründə "525-ci qəzet" əməkdaşlarının hansı şəraitdə işlədiklərini, amma bütün bunlara baxmayaraq, belə bir qəzet ərsəyə gətirdiklərini" qabardaraq yazmışdı: "Uşaqlar, görünür, siz öz millətinizi (və həm də öz qəzetinizi!) çox sevirsiniz!"

Vilayət müəllim, əvəz çıxmaq kimi başa düşülməsin, siz də öz millətinizi çox sevirsiniz! Vətənin qeydinə qala-qala gördüyünüz işlər, o işlər haqda bir kitaba sığan, həm də sığmayacaq qeydləriniz bunun saysız-hesabsız sübutlarından biridir. Vətən sevginiz, Vətən təəssübünüz, Vətən qeydiniz heç zaman tükənməsin! Və bu duyğuları millətimizin gələcəyi naminə, Vətən adı ilə qələmə almaq şövqünüz də onun kimi!..

Rəşad MƏCİD

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədr müavini, "525-ci qəzet"in baş redaktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 5 mart.- S.10-11;23.