Azərbaycan poeziyasında musiqi bədii obraz kimi

"Ölüm həyatın, musiqi incəsənətin sonudur".

Henrix Heyne

Qədim türklər şeiri musiqinin ahəngi üstündə oxuyub dərk edir və çatdırırdılar. Peyğəmbərlərə gəlmiş dörd səma kitabı: "Zəbur", "Tövrat", "İncil" və "Quran" avazla oxunur. Dünyada ən kamil musiqi azan səsidir. "Quran" meydana gələndə ərəb dilçisi və musiqişünası Xəlil ibn Əhməd (XIII əsr) "Əruz" nəzəriyyəsini yaratdı. Əruz pauzanın -sükutun ritmi haqqında elmdir. Və əruz Şərq - Azərbaycan şeirinin mükəmməl poetik sistemə malik lirik əmanətini - qəzəli dünyaya gətirdi. Ərəb ədəbiyyatında qəzəlin ustadı Əbu Nüvas, fars ədəbiyyatında Hafiz, türkcə qəzəlin dahisi Mövlanə Məhəmməd Füzulidir. Füzuli hər üç dildə - ərəb, fars və türk dillərində qəzəlin ustadı sayılır. O qəzəli belə zikr edir:

Qəzəldir səfabəxşi-əhli nəzər,

Qəzəldir güli-busatini-hünər.

Qəzali-qəzəl seydi asan deyil,

Qəzəl münkiri əhli-irfan degil.

Qəzəl bildirir şairin qüdrətin,

Qəzəl artırır nazimin şöhrətin.

Qəzəl musiqinin sayəsində şöhrət tapıb, sevilib. Qəzəllə gözəlin vəhdətindən muğam yaranıb. Musiqiçilər muğamın tairixini XII əsrdən başlayırlar. Mən musiqişünas deyiləm. Fikrimcə muğamın tarixi insanlığın tarixindən başlanır. Muğam ahdır, nalədir, nəfəsdir, fəryaddır. Hələ dünya yaranmamış SƏS yaranıb, sonra SAZ yaranıb. SAZ səsin görüntülü şəkli, obrazıdır. Əsl musiqi SÖZ-ün öz əslinə - SƏS-ə qayıtmasıdır. Muğam SAZ və SÖZ-ün vəhdətindən doğulub.

Ağlamaq ilk SƏS, insanın bu dünyada yaşam tərzidir. Ağlamaq qəm, fəryad, ağrı, dərd ifadə edir. "Bilirəm ki, sən dərdli yaranmısan. Dərd isə şairliyin əsas sərmayəsidir" - deyib dahi Füzuli. Qəm insana ən doğma olan hissdir, qəm əbədi sevinc əmələ gətirir. Həyat, kainat, təbiət, rəngarəng səslərdən ibarət simfoniyadır. Adi adamlar bu səslərin heç də hamısını eşitmir.

Eşidilməyən səsləri duyan adamlar musiqiçilər - bəstəkarlardır. Eləcə də əsl şairlər - dahilər, klassiklər SÖZ-ü SƏS kimi duyan dahi Füzuli demişkən, "fəhm qılan" qeyri-adi adamlardır.

Musiqi SÖZ-ün bətninə düşərək lirik şeiri əmələ gətirir, onun ahəngini təlqin edir. "Kitabi-Dədə Qorqud" eposunun səcli nəsri (qafiyəli nəsri!) öz ahəngini, ritmini babalarımızın qədim atlarının nal səslərindən, fateh türkün qalxan və qılınc cingiltisindən alıb. Şahə qalxmış atın kişnərtisi türkün ilk azadlıq himnidir. Eləcə də Xaqaninin, Şeyx Nizaminin, cəngavər şair Nəsiminin, "qəlb şairi" Füzulinin, "gözəl şairi" Vaqifin, Dədə Ələsgərin poeziyası öz ritmini dünyaya 16 imperiya vermiş qəhrəman türk fütuhatlarından əxz edib.

Tarix boyu bayatı - manilərimiz, toy nəğmələri və yas mərasimləri - ağılar, mərsiyələr, laylalar və sayaçı sözləri - eydirmələr SÖZ-lə SƏS-in vəhdətindən enerji və hüsn alıb. Sinkretik mədəniyyət tərzi olan aşıq sənəti - rəqs, ifa, söyləmə, qiraət, səhnə qurmaq, həmişə musiqinin kontekstində inkişaf edib. Bir sözlə SƏS və SÖZ-ün izdivacından şeir dünyaya gəlib, onun ahəngini, ritmini insan ürəyini - şair qəlbinin döyüntüsü müəyyənləşdirib. İnsan ürəyinin döyüntüsü dünyada ən kamil ritmdir. Hər cür poeziyanın, xüsusən, Azərbaycan xalqına ən doğma olan heca şeirini ritmi insan ürəyindən şeirə köçür.

Bu mülahizələr yəqin edir ki, poeziya binayi-qədimdən musiqi ilə doğmalaşıb, ayrılmaz bir tale yoldaşı olublar. Ona görə də Azərbaycan poeziyasında musiqiyə bədii obraz kimi müraciət olunması, necə deyərlər mistik məsələdir. Məlum olan budur ki, hansı dövrdə yazılmasından asılı olmayaraq musiqi şeiri gözəlləşdirib, onu süsləyib, cilovlayaraq lirik-romantik hüsn verib. Azərbaycan maarifçi realizminin görkəmli nümayəndəsi Seyid Əzim Şirvani özünün məşhur "Guş qıl..." müxəmməsini (XIX əsr) musiqiyə həsr edib:

Guş qıl, ey ki bilirsən özüvi vaqifi-kar,

Agəh ol gör ki, nədir naleyi-ney, nəğmeyi-tar,

Nədir ol xüşk olan çubdə bu naleyi-zar -

Ki, sədasından onun qarət olur səbrü qərar,

Açma sən pərdəni, hər pərdədə var yüz əsrar.

Tut bərabər dəmi-İsayə mübənni dəmini,

Qılıb ehya özüvi, seyr elə ruh aləmini,

Ziri-qəm olma, eşit nəğmeyi-zilü bəmini,

Çəkmə, aqilsən əgər, dəhri-müxalif qəmini,

Şurə gəl, nəğmə ilə çək qəmi-dünyayə həsar.

Musiqi məclisinin əhli gərək əhli-bəsər,

Ta görə pərdeyi-əsrardə yüz nəqşü süvər.

Mötəbər mənbələrin birində, 6 cildlik "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi"nin IV cildində (Bakı, "Elm" 2011) bu şeir belə zikr olunur: "Musiqini haram, onu dinləməyi isə günah sayan şəriət təbliğatçılarının əleyhinə yazılan bu şeirdə... müğənninin səsi İsa peyğəmbərin nəfəsinə bərabər tutulur. Dini rəvayətə görə, İsa peyğəmbər nəfəsi ilə ölüləri dirildirmiş". Özlüyündə ziddiyyətli olan bu fikir musiqinin qüdrətini təsdiq etmək baxımından maraq doğurur. Şair musiqinin qüdrətini neyin naləsində, tarın nəğməsində görür. Onların sədasından insanın səbri-qərarı qarət olur, tükənir deyir. Çünki musiqinin hər pərdəsində yüz əsrar-sirr var. Musiqi ölünü dirildir və dirilmiş insan ruh aləmini seyr edir. Bu məqamda dahi Füzulinin məşhur bir beyti yada düşür:

Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,

Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz.

Dahi şairə görə SÖZ "yaradanın mədhü-sənası nəğməsidir" ki, o, qeybin gizli aləmində həqiqətlər cəvahirindən ətək-ətək şabaş edib qeyri-məhdud xəzinələr yaratmış, məhdud hərflərin dəyişməsilə hər xəzinəyə bir açar ixtira etmişdir".

Deməli SÖZ Allahın nəğməsidir! Musiqi ilə SÖZ-ün vəhdətini, musiqinin SÖZ-ə olan eşqini bundan gözəl izah etmək olmaz. SÖZ kimi musiqi də ölünü diriltmək qüdrətinə malikdir. Musiqi də SÖZ kimi "İlahi feyzdən bir xəzinədir", o da SÖZ kimi "hər ləhzə yoxdan var olur", "qəlbimizə nazil olur" (M.Füzuli). "Nazil olmaq" "Quran"a aid olan bir əlamətdir.

XX əsr poeziyasında musiqiyə obraz səviyyəsində müraciətlər çox olub. Onlardan bir neçəsinə nəzər salaq:

Musiqi can verir ruha əzəldən,

Musiqi qəlb alır min bir gözəldən.

S.Vurğun.

***

Vahid, o millət ki, onun musiqisi yox,

Batsın da yerli-dibli, elə millət olmasın!

Ə.Vahid

***

Sən də alıb ələ bir qızıl rübab,

İncə tellərini dinləndir, ay qız.

M.Müşfiq

Dünya müharibələri, ictimai inqilablar, repressiyalar və regional kataklizmlərlə tarixə çevrilmiş XX əsrin 20-30-cu illərində revanşist inqilabla tarixin gedişatını dəyişərək hakimiyyətə gəlmiş bolşevik-kommunist diktaturasının ədəbiyyat və mədəniyyət sahəsində təbliğatçıları olan proletkultçular ifrat nihilizm nümayiş etdirərək keçmişdən qalmış irsi, o cümlədən, muğamı, tarı inkar edir, yeni cəmiyyət üçün yararsız elan etmişdilər. Azərbaycan SSR Xalq Maarif Komissarı, ixtisasca riyaziyyatçı olan tənqidçi Mustafa Quliyev yazırdı: "Fars sarayında yaranmış feodal fars (İran) musiqisi (Şikəstə, Bayatı-Qacar, Şur) qətiyyən Azərbaycanın tələbatına cavab vermirdi.

Azərbaycan musiqisi əcəmi dərəcəyə qədər İran musiqi aləti tardan asılı deyildir. ...Tar nə xalq, nə də türk aləti deyildir". Nəzəri sahədə mövcud olan bu tipli mülahizələrin təsiri altında proletar şairi Süleyman Rüstəm vulqar sosiologizm mövqeyində dayanaraq yazırdı:

Oxuma tar, oxuma tar.

Sevmir səni proletar.

Bu meyllərə qarşı xalqın bağrından qopmuş milli istedad Mikayıl Müşfiq özünün məşhur "Tar" (1935) şeirində ürək yanğısı ilə yazırdı:

Səsindən ən lətif şeirlər dinləyim,

Oxu tar, bir qadar,

Nəğməni su kimi alışan ruhuma çiləyim.

Oxu tar!

Səni kim unudar?

Ey geniş kütlənin acısı, şərbəti,

Alovlu sənəti!

İstənən havanı çala da bilərəm.

Mən səndən bu günün zövqünü

ala da bilərəm.

Sən bu gün silahsan əlimdə,

Səni mən hansı bir hədəfə

İstəsəm, çevirə bilərəm.

Qəlblərdə gizlənən keçmişi

Bir yeni nəğmənin əliylə

Devirə bilərəm!

"Tar" şeirini milli musiqi alətimiz olan tara himn adlandırmaq olar. Şeiri oxuyanda sövqtəbii tarın səsini eşidirsən.

XX əsrin bənzərsiz şairi Əli Kərimin şeirlərinin birində musiqi ilə bağlı belə misralar yer alır:

Şeirlə mahnının möcüzəsilə

Ayılmağa

çox dəli bir ümidim var.

Yenə də bütün şairlərin ustadı Füzulinin bir qədər əvvəl qeyd etdiyimiz beyti yada düşür:

Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl,

Edə hər saət səni ol uyqudan bidar söz.

Ə.Kərimin sələfi Füzulini əcəl yuxusundan SÖZ oyadırdı, Ə.Kərimi isə 500 il sonra "şeirlə mahnının möcüzəsi" ayıldır. Əslində lirik şeirlə mahnının arasında bir məsafəsizlik var, şeirin ritmi ilə mahnının ritmi üst-üstə düşür. Müqayisəli əruzşünaslığın banisi Ə.Cəfər yazırdı: "Əsl şeir dil və musiqi arasında xüsusi bir sənətdir. Şeir dilin musiqisi, musiqinin dilidir".

"Mahnının möcüzəsi"ni gənc Ə.Kərim "İlk simfoniya" poemasında yaradır. Bu lirik romantik poemada məhəbbət də var, qısqanclıq da, xəyanət də, şöhrət də! Və əslində üç xarakter - üç əsas insan surəti İlham, Nigar və Azad! İlhamın sevimli xatunu Nigar iki bəstəkarın arasında qalıb - Azadın gözəlliyi və şöhrəti Nigarın ağlını başından çıxarır və onu cazibədar xəyanət bataqlığına sürükləyir... Fəqət, mənim fikrimcə poemanın əsas bədii obrazı musiqidir! İlhamla dostu Azad musiqiyə münasibətdə istedad və şöhrət kimi üz-üzə gəlirlər:

Nə yazmısan, ay İlham!

- Mən heç nə... Amma sənin.

De, hansı bir nəğmənin.

Elə mənası var ki,

İnsan heyr

ətdə qalsın.

Sən dediyin səsləri

Hamı eşidir bilir

Sənətkar üçün isə

Sükutdan da səs gəlir.

Fəqət məşhur bəstəkar Azadın "sükutun səsini dinləməyə", dərinliyə varmağa vaxtı və hövsələsi yoxdur. Nigarın varlığında iki hiss çırpınır, mübarizə aparır:

Əli çənəsində düşündü dərin.

Birisi qüdrətli, o biri təmiz -

İki hiss

Yaşadı qəlbində mübahisəsiz.

Qüdrətli hiss Azadla, təmiz hiss İlhamla bağlıdır:

Aldı qucağına Nigarı onlar,

Hərəsi bir yana çəkib apardı.

Nigarın qəlbində Azadın şöhrətin İlhamın sənətinə (müvəqqəti!) qalib gəlir. Fəqət çox keçmir ki, İlhamın sənəti, musiqisi aləmi fəth edir, Nigar aldandığını anlayır, xəyanətin cəzasını çəkir:

Musiqi qurtardı...Dinmədi Nigar,

Əlləri qoynunda baxdı küçəyə.

Dedi: "Harda qaldı, harda o çağlar...

İlhamın qədrini bilmədim niyə?

Məni bu dərdlərə salan düşmənim

Azaddır, Azadın musiqisidir.

Beləliklə, hər üç insan taleyi musiqiyə münasibətdə kəsişir və ayrılır. Əslində Ə. Kərim poemasında musiqi ülvi bir iksir kimi insan xarakterlərini müəyyənləşdirir. Musiqi elə bir mənəvi-estetik əyardır ki, orada saxta, qəlp münasibətə yer yoxdur. Aldandığını dərk edən Nigar uzağa - Gürcüstana gedir, oradan İlhama bir etiraf məktubu yazır:

"Salam, könlü qan olan,

Məndən nigaran olan!

Vəfasızam,

Pis qızam,

Uzaqlarda yalqızam.

Gündüzüm qəm, gecəm qəm,

Yaşayıram hardasa,

Heç özüm də bilmirəm.

Yəqin deyirsən ölmüş!

Ölməmişəm mən ölmüş!

Canımı almaq üçün

Əcəli tap, əmr elə.

Mən bir heçəm, barı sən

Səadətlə ömr elə".

Həqiqəti dərk etməyə Nigara İlhamın "Damcılar" simfoniyası kömək edir:

...Damcı damcıya çatdı,

Damcı dərya yaratdı.

Bu simfoniyanı İlham "Bir damcı" kimi hələ uşaqlıqdan öz qəlbində ən ülvi bir arzu kimi bəsləyirdi.

"Damcılar" bütün dünyaya səs salır, bu səs Nigara rahatlıq vermir:

Simfoniya susmayır,

Simfoniya çağlayırdı.

Elə bu vaxt uzaqda

Yerə dikib gözünü,

Qucaqlayıb dizini

Bir gözəl ağlayırdı...

Musiqiyə, onun qüdrətinə, istedadın qələbəsinə, həqiqi məhəbbətə, aldanışa və xəyanətə həsr olunmuş "İlk simfoniya" poeması insan münasibətlərinə bulaq suyu kimi aydınlıq gətirir.

1975-ci ildə filosof şair Bəxtiyar Vahabzadənin fikrimcə ən gözəl əsəri - "Muğam" poeması çapdan çıxıb, sonralar biz gənclər bu əsəri milli varlığımıza təşnə qəlbimizlə su kimi içdik.

"Muğam" quş səsinin tərənnümü ilə başlayır. Şair:

Quş dilini bilmiriksə,

Günahkarmı o quşcuğaz? - deyə oxucusuna sual verir.

Bu yerdə şairin böyük sələfi İ.Nəsiminin bir beytini xatırladım:

Heç kimsə Nəsimi sirrini faş edə bilməz,

Bu "quş dili"dir, bunu Süleyman dəxi bilməz.

Muğam təbiətin səsli dili, quş dili, sükut dilidir:

Qayalardan sızan suyun,

Dərələrdə azan suyun

Səslərini

Bir-birindən ayıra bil.

O, bir deyil, yox bir deyil.

Səs də var ki,

Sözün deyə bilmədiyi sözü deyir.

Elə səsin özü şeir, sözü şeir.

Söz - qəlbdəki bir mətləbin

Öz səsidir...

Nəğmə - səsin şeiriyyəti,

Şeir sözün nəğməsidir.

Beləliklə "Muğam" səs haqqında uvertüra ilə başlayır. Səs şairin əsas obrazıdır, muğamın şöbələri əslində səsin rəngləri, səsin fəlsəfəsi, sözə çevrilmiş səsin estetikasıdır.

Əvvəlcə "Şur" gəlir və o şairə xalqın qəhrəmanlıq tarixindən danışır. "Şur"da tarixin izi yox, həm də özü var, ətri var, tarixi faciələrin sarı-boz rəngi var:

Dinlə "Şur"u

Öz qəlbini sənə açan,

Hər kəlməsi alov saçan

Tarix yaşlı baban kimi,

Gözüyaşlı anan kimi.

Quş qonmayan qayalardan daş tərpədər,

Kirpiklərdə yaş tərpədər.

Mahnılar var, ayaqları,

Muğamlarsa baş tərpədər.

Muğam "baş tərpədər" səslərin ahəngi ilə qəlbdən idraka səfər edir, qəlbi riqqətə gətirir, ruhu ilə yaddaşı ayıq saxlayır. Bəs "Şur" nə edir?

Dağlar başı ağ, çölləri al, döşləri əlvan,

Hər pərdəsi bir rəngə çalan mənzərədir Şur.

Qürbətdə Vətən həsrəti, yurdunda bir anlıq,

Yaddaşda yanıb, tez də sönən xatirədir Şur.

"Şur"dan sonra "Çahargah" gəlir, şair "Çahargah"ın ritmini, harmoniyasını, uyqusunu-duyğusunu, sözə çevirib özünəməxsus tərzdə mənalandırır:

Təlatümlər, həyəcanlar

Bərdaştıdır, ön sözüdür

Mayəsində səslər uçur

Qanad-qanad,

Nəql olunur ötən gündən

Bir əhvalat

"Bəstənigar" aman çəkir,

Şahə qalxan dalğalardır bir "Müxalif" guşəsi,

Dəryalar ləngərlədən tufandı, tufan "Çahargah".

Guşələr göy gurladır, yer titrədir, sel oynadır,

Göndərir yadelliyə imzalı fərman "Çahargah".

Simlərin mizrab ilə toqquşmasından od çıxar,

Yoğrulubdur bəlkə də çaxmaq daşından "Çahargah".

Cövhərində bir həzinlik, bir xəfiflik saxlanır,

Ayrılıbdır öylə bir can sirdaşından "Çahargah".

Beləliklə, şair "Çahargah" aləminin gizli qatlarına baş vurur, o qatlarda əsrlərlə mürgüləyən mənaları zəmanəmizə və dövrümüzə təslim edir. B.Vahabzadə Muğamı "mərifət, qanacaq ölçüsü" adlandırır, özünə məhək sanır, insanların məhək daşı sandığı Muğamla saf-çürük edib qiymətləndirir. Şairin konsepsiyasında Muğam insanlığın dəyər ölçüsü, mənəvi meyar misalındadır: "Sözümdə olsaydı səsinin gücü, Onu başım üstə bayraq edərdim" - deyir.

"Segah" şairin qəlbində belə yonulub yoğrulur:

Ey "Zabul segah"ım, "Orta segah"ım,

Mənim öz amanım, mənim öz ahım.

Sən mənə kimsədən pay verilmədin,

Sən özgə çeşmədən gətirilmədin.

Bağrından sızılıb sən durulmusan,

Məndə yuvalanıb mənim olmusan.

(Bəxtiyar şeirində "Segah" könül ağladan, göz yaşları tək gözə dolan, könül hıçqırtısı, qəlb atəşi, ananın südü tək halal, insanı öz varlığından yox edən - alıb aparan, dinləyicini dünyanın dar çərçivəsindən azad edən, qəlbə atəş çiləyib, ağıla hökm eləyən bir mübhəm musiqi kimi vəsf və tərənnüm olunur.

"Rast" şairin könül dünyasına təmkinlə söhbət açan müdrik ağıl, dərin düşüncə, el ağsaqqalının öyüd səsi, idrakın özünü dərk etmə məqamı kimi ləngərlə daxil olur. "Rast" müdrik bir qəlbin draması, qəlbin romantik tragediyası, coşub-daşan ağıl dəryasıdır:

Bir aqilin hikmətli nəsihətləridir "Rast".

Tarix danışan kölnə rəvayətləridir "Rast".

"Dilkəş"də pıçıldar bizə dünya kədərindən,

İnsanın ədalətli şikayətləridir "Rast".

Belə bir minvalla "Humayun" kimi zülmətə millənən, ülviyyətə, qüdsiyyətə, şeiriyyətə çağıran gizli şikayət, "Şüştər" şanlı qədim keçmişimizin dili, nakam ana laylası, ağlı başdan alan bir dəli kimi zikr olunur. Eləcə də "Bayatı-Şiraz" muğamat qəsrinin gözəl gəlini, mizrabda hönkürən sarı simlərin cövlanı, sevincdən kədərə, qəmdən nəşəyə keçid meydanı kimi tərənnüm və təqdim olunur. Nəhayətdə bütün bunlar "Muğam"ın estetik məzmunun, filosof şair, milli mənəviyyatımızın tizfəhimli şəxsiyyəti Bəxtiyar Vahabzadənin əsrlərin yaddaşından gələn bəşəri musiqimiz olan Muğam haqqında estetik konsepsiyasını müəyyənləşdirir. Poemanın sonunda o konsepsiya belə zikr olunur:

Daş ürəklərdə yanıb daşları sındırdı muğam.

Haqqa düşmən olanı haqqa tapındırdı muğam.

Nə güman eyləmisən ondakı tilsimləri sən,

"Kürü ahıyla qurutdu", "Salı yandırdi" muğam.

Onun hər guşəsi bir xatirə, bir canlı kitab,

Keçilən yolları hərdən bizə andırdı muğam.

Su çilər kinli ürəklərdə qəzəb tonqalına,

Neçə qəsdin önünü kəsdi, dayandırdı muğam.

O, ürək yanğısı, göz yaşları, bir çəngə bulud,

Oyadıb yaddaşı, vicdanı utandırdı muğam.

Dəfn edin siz məni "Zabul segah"ın mayəsinə,

Deyirəm, bəlkə, məni bir gün oyandırdı muğam.

Çox kitablar oxudum, zənn elədim bəxtiyaram,

Mənə çox mətləbi ahəstəcə qandırdı muğam.

Bu misralar Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin uvertürası adlandırıla bilər. Ümumiyyətlə, muğam bizim milli varlığımızın, kimliyimizin sənədidir.

Lirik-romanrik şeirin görkəmli ustadı, qiymətli mənzum dramları ("Atabəylər", "Pompeyin Qafqaza yürüşü"), klassik poema örnəkləri ("Zümrüd quşu", "Kimin sualı var?") yaradan Xalq şairi N.Həsənzadənin "Sözü tara verin" (2013) lirik poeması müasir dövrün musiqi obrazı yaradan uğurlu əsərlərdəndir:

Deyirlər, Tanrının səsi muğamdı,

Eşq özü muğamdı, bəhsi muğamdı.

Adəm-Həvva əhvalatı muğamdı,

Şairlərin öz həyatı muğamdı.

Leyli sözü, Məcnun sözü muğamdı.

Şair, Azərbaycan özü Muğamdı.

Muğamdı dünyanın yaranmış günü

Tarı o sinəyə qaldıran əl var

Çün o sinənin içində ləl var

Onda Füzuli var, onda qəzəl var

Orda "Şəbi-hicran" sətrinə dəymə

"Oxu tar" deyənin xətrinə dəymə.

Bu misralar əslində muğam-musiqi haqqında kövrək və zərif bir rəvayətdir. Bu romantik rəvayətin qəhrəmanları "Tanrının səsi", "Eşq", Adəm və Həvva", "Şair", "Azərbaycan", "dünyanın yaranmış günü", "tar", "Füzuli", "qəzəl, "Şəbi-hicran", "Oxu tar - Müşfiq" var. Bunlar N.Həsənzadənin poetik musiqi konsepsiyasının atributları musiqimizin tacı olan muğamın rəngləridir. Və bunlar bir yerdə şairin bədii təfəkkürünün mütəhərrikliyini göstərir.

İstedadlı müğənni, xanəndə və bəstəkar musiqini yox, həm də poeziyanı şöhrətləndirir, sevdirir, ədəbiyyata xidmət edir. Mahnını sözdən ayırmaq olmaz. Bəzi bəstəkarlar əvvəl mahnını melodiyasını yazır, sonra isə uyğun gələn şeir axtarır və yaxud şair dostlarına yazdırırlar. Əslində isə mahnısı sözlərində olan şeirləri tapıb üzə çıxarmaq lazmıdır. "Lirika lal duyğulara söz və surət verir, onları köksün dar qəfəsindən ədəbiyyatın təmiz havasına çıxarır". (V.Q.Belinski)

Əslində musiqi lal duyğuların fəryadıdır. Həqiqi mahnı bəstəkar sükutun səsini dinləməyi bacaranda, eşidilməyən səsləri eşidəndə yaranır.

Böyük türk-qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatovun "Cəmilə" povestinə dünya şöhrəti qazandıran Cəmilənin eşqinin simvolu olan Dəliyarın oxuduğu nəğmədir. Adətən sevənlər, həqiqi aşiqlər məhəbbətlərini gizli saxlayırlar, bir-birlərinə bir mahnının musiqisi ilə çatdırırlar.

Azərbaycan muğamlarına müasir dövrdə Heydər Əliyev Fondu sahib çıxdı, onları milli sərvətimiz kimi bir yerə toplayıb azad həyat verdi. Bunun sayəsində müstəqil Azərbaycanda çox qüvvətli gənc Muğam məktəbi formalaşıb. Azərbaycan muğamı bizim müzəffər xalqın milli-mənəvi kimliyi haqqında əbədi sənəddir.

Musiqi millətin mənəvi aləminin zirvəsi kimi şeirimizdə bu gün də aşılanır. XXI əsri - "türk əsrini" (İlham Əliyev) zəfər nəğməsi kimi musiqi yenə də ruha qida verir. Muğamın şöbələri gəncliyi qəhrəmanlığa səsləyir. Muğam çoxəsrlik Azərbaycan poeziyasının ən mükəmməl musiqi obrazı, şeirin musiqisi - musiqi fəlsəfəsidir.

Gülşən ƏLİYEVA-KƏNGƏRLİ

Professor

525-ci qəzet.- 2022.- 6 mart.- S.13-14.