Kantın paradoksları və xoşbəxtlik haqqında

Kantın fəlsəfəsini anlamaqda mənə yardımçı olan "Fəlsəfə tarixində fəlsəfə" kitabının müəllifi, filosof Niyazi Mehdiyə dərin hörmətlə

Fəlsəfənin ən qəliz məsələlərindən biri Allahın varlığının sübutu məsələsidir.

Bəri başdan deyim ki, mən Allahın varlığına inanan adamam və deməli, fəlsəfə terminologiyası ilə desək, idealistəm.Çünki idealistlər şüuru (mütləq, absolyut ideyanı) materiyadan (dünyadan) əvvəl və onun yaradıcısı kimi başa düşürlər. Bu isə dolayısı ilə "Hər şeyin yaradıcısı Allahdır" - deməkdir.

Lakin Tanrının sübutu, "Tanrı ideyası" məsələləri bir elm adamı kimi məni həmişə düşündürüb. Çox istərdim ki, bunu öz inamına şübhə etmək kimi başa düşməyəsiniz. Sadəcə, öz düşüncə alqoritmimə uyğun olaraq fikirləşirəm ki, istənilən bir şeyin real şəkildə var olduğunu söyləmək üçün onun mövcudluğu hansı bir yollasa sübut olunmalıdır!

Mən bu xüsusda ortaya çıxan bəzi suallara ən çox sevdiyim filosof İ.Kantın əsərlərində cavab axtardım və çox maraqlı (həm də ilk baxışdan bir qədər paradoksal təsir bağışlayan) sonuclara çıxdım.

Gəlin baxaq.

1. Əvvəla, Kant Tanrının ontoloji sübutunu öz "transendental" fəlsəfi təliminin prinsipləri ilə təkzib edəndə bəzi dairələr onu tanrısız, Tanrını inkar edən ateist kimi qələmə verirdilər. Bəs əslində necə idi? Kant doğrudanmı Tanrının varlığını və Tanrı ideyasını inkar edirdi?

Əsla yox!

Buna inanmaq, hətta Kantın dolayısı ilə (bəlkə özü də bilmədən) Tanrı ideyasının varlığını və gərəkliyini təsdiq etdiyini görmək üçün bir qədər əvvələ qayıtmaq, Kantın "özündə olan" (yaxud "özündə qalan") şey (nəsnə - nə isə) anlayışının mahiyyətinə varmaq lazım gəlir.

Kanta görə, reallıqdakı hər şey özünü bizə sonadək bildirmir. Çünki bizim gördüyümüz şeylər onların özləri yox, şüurumuzda olan şəkilləri, görüntüləridir. Biz şeyləri duyğu üzvlərimizin imkanları daxilində və onları bizə göstərdiyi qədər görürük və heç bir əsasla iddia edə bilmərik ki, əsl reallıqda da bu şeylər bizə göründüyü kimidir. Deməli, nəsnələr özündə qalır, sirrini bizə sonadək açmır.

Filosofun dediklərini təkzib etmək çətindir, bəlkə də mümkün deyil. Doğrudan da istənilən bir əşyanın necəliyi, forması... duyğu üzvlərimizin quruluşundan, "lütfkarlığından" asılıdırsa, biz hansı əsasla onun duyğu üzvlərimizdən dışarıdakı halının eynilə duyğu üzvlərimizin verdiyi şəklə adekvat olduğunu söyləyə bilərik?

Sual doğur ki, tutaq ki, belədir. Bəs bu deyilənlərin Tanrı ideyası ilə nə əlaqəsi var?

Bəli, burada Tanrı barədə söhbət getmir, onun heç adı da çəkilmir. Amma diqqət yetirək: bu deyilənlərdən nə Kantın özünün, nə də digər filosofların vermədiyi bir sual doğur: "Yaxşı, bəs şeylərin, proseslərin, bütünlükdə dünyanın şüurumuzdan kənarda necə olduğunu kim bilir (yaxud bilə bilər)?

Bu suala təcrübənin, emprik bilgilərin yox, formal məntiqin köməyi ilə cavab vermək olar. Cavab isə belədir: "Əgər sən ideyanı materiyadan əvvəl hesab edirsənsə, deməli, materiyanın da ideyadan törədiyini, ideyanın məhsulu olduğunu qəbul edirsən. Belə çıxır ki, bütün dünya hansısa ali ideyadan yaranıb, onun məhsuludur. Belə ideya isə yalnız Tanrıya məxsus ola bilər. Digər tərəfdən, bir şeyin necəliyini onun yaradıcısından yaxşı heç kim bilə bilməz. Alınan sonuncu hökm belədir: "Dünyanın, dünyadakı hər şeyin əsl həqiqətdə necə oduğunu yalnız onların yaradıcısı - Tanrı bilə bilər!

Bu qənaətlər Kantın "özündə şey" kateqoriyasından itələnib mənim çıxardığım nəticədir və məncə, bu nəticəni Tanrının varlığını sübut edən tutarlı və uğurlu arqument kimi qəbul etmək olar.

"Özündə şey" ideyası materializmin, necə deyərlər, bel sütununu sındıran başqa bir fikir axarına da yol açır. Materialistlər deyirlər ki, materiya şüurdan asılı deyil, əksinə, şüur materiyanın ən yüksək xassəsidir. Elə isə sual doğur: materiyanın əsl həqiqətdə necə olduğunu bilməyən şüur necə onun ən yüksək forması, yaxud xassəsi ola bilər? Ümumiyyətlə, bir şey ki, qaranlıqda - məchulluqdadır, onun barəsində qəti hökm vermək mümkündürmü?

2. Kant "Tanrı ideyası"nın daha dərin qatlarına enir, Tanrının daha tutarlı sübutu problemi ətrafında düşünür və onun mülahizələrinin bir qədər paradoksal təsir bağışlayan məqamları da burada özünü göstərir.

Kanta görə, Tanrı ona görə trasendentdir ki, görünməzdir, ölçüsüzdür, həmişə və hər yerdədir, məkan və zaman ölçülərindən - duyula bilən dünyadan, bizim təcrübəmizdən kənardadır. Belə nəsnələrin varlığı, yaxud yoxluğu barədə isə qəti söz demək sadəcə mümkün deyil.

İlk baxışdan belə görünür ki, Kant dolayısı ilə Tanrıının varlığını inkar edir. Lakin belə deyil. Əgər Kant Tanrını inkar etsəydi, "Tanrı yoxdur" deyərdi (Dostoyevskinin "Karamazov qardaşları" romanındakı İvan kimi). Lakin onun dediyi başqa şeydir. Kant deyir ki: 1) Tanrı - "var" və " yox", " yalan" və "doğru" haçalarından kənardadır, yəni onu praktiki olaraq duymaq, bilmək, onun haqqında elmi bilgi almaq mümkün deyil; 2) Kant Tanrıya insanların şüurunda mövcud olan cakral bir ideya kimi baxmağı daha məqbul hesab edir və doğru olaraq qeyd edir ki, biz Tanrı haqqında düşünəndə təcrübədən aldığımız bilgilərdən yox (yuxarıda göstərdik ki, belə bilgilər yoxdur), məhz şüurumuzda (və qəlbimizdə - Ə.H.) mövcud olan Tanrı ideyasından (obrazından) çıxış edirik. Çünki Tanrı bir ideya kimi insanın şüurunda təcrübədən əvvəl mövcuddur.

Lakin o, bununla da kifayətlənmir, diqqəti bu ideyanın insan həyatında, toplumda oynadığı rola yönəldir və göstərir ki, Allaha, Allah ideyasına inam əxlaqı tənzimləyən ən mühüm şərtdir.

Beləliklə, Kant "Tanrının varlığı" ideyasına elmi, yaxud doqmatik yox, əxlaqi müstəvidə baxmaq lüzumunu gündəliyə gətirir ki, məchulluq dumanı müəyyən qədər seyrəlsin, Tanrının varlığı, yaxud yoxluğu dilemmasında fikir əksliyi aradan qalxsın.

Mən "Nəvəm necə böyüdü" yazımda bu il 1-ci sinifə gedən nəvəmə xitabən belə bir mətn yazmışdım: "Hər vaxt, hər şəraitdə vicdanının səsini eşitməyə çalış, hər gün, hər an onunla dialoqda ol, onunla məsləhətləş. Unutma ki, Vicdan Ulu Tanrının bizim içimizdə közərən və İblisə aman verməyən işartısı, insan xislətinin özülüdür və deməli, vicdana tapınmaq - elə Allaha tapınmaq deməkdir.

Bəli, içində Allah ideyası, Allahın işartısı - vicdanı olmayan kimsədən əxlaq gözləmək absurddur.

Əgər biz Tanrıya məkan və zaman ölçülərində mövcud olan varlıq (yəni materiya) kimi baxsaq, avtomatik şəkildə materialist oluruq. Yəni belə bir tezis alınır ki, materiya elə materiyadan yaranıb. Çünki zaman və məkan ölçüsündə olmaq yalnız materiyaya xasdır. Onda sən Tanrını hər şeyin başlanğıcı hesab edib idealist ola-ola eyni vaxtda həm də materialist olursan (?!)

Bu isə həlli mümkün olmayan paradoks, yəni antinomiyadır!

Tanrıya bizim duya bildiyimiz reallığın, yəni təcrübəmizin obyekti kimi baxsaq, heç vaxt bu antinomiyadan, yəni həlli mümkün olmayan ziddiyyətdən yaxa qurtara bilməyəcəyik. Onu həll etməyin yeganə yolu Tanrını məkan və zaman ölçüləri daxilində yox, kosmopolitik məkanda mövcud olan əbədi bir ideya kimi başa düşməkdir.

Bu isə Tanrının varlığına şübhə etmək yox, əslində, bütün şübhələrə son qoymaqdır!

XOŞBƏXTLİYİN HƏSRƏTİNİ ÇƏKƏNLƏR VƏ ONU HƏR AN YAŞAYANLAR

Bir qisim adamlar həyatda hər şeyə yalnız onun rahatlığına, könül xoşluğuna, ömrünün uzunluğuna, sevincinə... xidmət edən bir vasitə kimi baxır, hətta insanlara da bu prizmadan yanaşır və elə fikirləşirlər ki, bu dünya yalnız onlara xidmət etmək, insanlar isə yalnız onlardan vəcdə gəlmək, onları xoşbəxt etmək üçün yaranıb. Başqalarının qayğıları, problemləri onlar üçün neqativ duyğular mənbəyi olduğundan mənəvi dəstəyə, köməyə, xoş bir sözə, diqqətə, nəvazişə ehtiyac duyan kimsəni görəndə onlar üzlərini asanlıqla yana çevirir, "mən bu dünyaya xoşbəxt olmaq üçün gəlmişəm, daha səni xoşbəxt etmək üçün yox" - deyə yan keçirlər... Bütün dünyanı, Allahın yaratdığı hər şeyi, hətta Allahın özünü də (?!) özlərinə borclu bilən belə adamların üzündə həmişə saxta bir təbəssüm olur. Amma bu təbəssüm pərdəsinin arxasında onları həsrətində olduqları xoşbəxtliyə çatdırmadığına görə hamıya qarşı olan soyuqluğu, biganəliyi, hətta nifrəti duymaq o qədər də çətin deyil...

Onların bütün insanlardan bir umacağı var: "Məni xoşbəxt edin". Amma bir başqasını xoşbəxt etmək lüzumu barədə heç vaxt düşünmürlər...

Başqa kəslərə "Sən mənə yalnız mənim xoşbəxtliyim üçün lazımsan" - deyən adamların səmimiyyətinə necə inanasan?!

Onlar bütün həyatları boyu "mən xoşbəxtəm" - deyə-deyə özlərinə təskinlik verir, hər yerdə "xosbəxt adam" rolu oynayırlar.

Əsl xoxbəxtlik isə gəlmir ki, gəlmir!

Az da olsa bir qisim insanlar (sadəcə adamlar yox!) da var ki, dünyanı özlərinə yox, özlərini dünyaya və Allaha borclu bilir, öz əməlləri ilə dünyanı daha da yaxşılaşdırmağa, gözəlləşdirməyə çalışır, könül rahatlığını, sevinci və ən başlıcası, xoşbəxtliyi başqalarına gərək olmaqda görürlər. Belələri qayğılı, dərdli adamla rastlaşanda üzlərini yana çevirməzlər, əksinə, onlara mənəvi dəstək olmağa, dərdini yüngülləşdirməyə çalışarlar. Onlar bütün həyatları boyu yalnız bir rol - Allahın yazdığı rolu oynadıqlarına görə həmişə və hər yerdə Allahın yaratdığı "libasda" - təbii, həssas və səmimidirlər.

Onlar başqalarının dərdinə şərik olmaqdan çəkinməz, ləçəkləri şehli gözəl bir çiçəyi görəndə bu gözəllikdən kövrəlməkdən, o çiçəyi öpməkdən utanmazlar...

Öz xoşbəxtliyini başqalarına gərək olmaqda, başqalarını xoşbəxt etməkdə görən belə adamlar xoşbəxtlik həsrəti çəkmirlər, xoşbəxtliyi gözləmirlər, çünki onlar hər gün, hər an Allahın lütfü sayəsində xoşbəxt həyat, xoşbəxt bir insan ömrü yaşayırlar!

XOŞBƏXT OLMAQ O QƏDƏR DƏ ÇƏTİN DEYİLMİŞ!..

VARLIQ VƏ İDEYA

Əlisəfdər Hüseynov

525-ci qəzet.- 2022.- 11 mart.- S.12.