“İNSAN TANRI DEYİL?”

…Min illərdi ölə-ölə,

Ölüm nədi bilə-bilə,

Doğulursa insan hələ,

İnsan Allahdan böyükdü…

Ramiz Rövşən

“İsgəndərə yeni namə” tamaşası bir çox mənalarda ötən ilin ən mühüm mədəniyyət hadisələrindən oldu. Çərçivəni bir az da daraltsaq, deyə bilərik ki, 2021-ci ildə Azərbaycanın teatr həyatında baş verənhadisələrdən heç biri miqyasına görə bu layihə ilə müqayisəyə gəlmir. Düzü, “İsgəndərə yeni namə” tamaşasının həm ədəbi əsası, həm rejissor yozumu, həm aktyor ifası ilə bağlı şəxsən mənim gözləntilərim daha böyük idi. Amma və lakin...

Bu yazıda “İsgəndərə yeni namə” layihəsinə teatr prosesi müstəvisindən baxmağa çalışacağam. Yuxarıda sözügedən tamaşanı ötən ilin ən mühüm mədəniyyət hadisələrindən biri adlandırdım. Niyə?

“Nizami ili”

Əvvəla ona görə ki, “Nizami ili”ndə, nəhayət ki, teatr sənətimizdə haqqında danışıla biləcək bir iş ərsəyə gəldi. Ayrı-ayrı illərin müxtəlif ədiblərimizin adı ilə markerlənməsi olduqca xoşdur. Nə xoş ki, ölkəmizdə 2019-cu il Nəsimi, 2021-ci il Nizami ili kimi qeyd olundu. Bu illər ərzində mədəniyyət və incəsənət sahəsində bir xeyli maraqlı layihələr həyata keçirildi. Hərçənd teatrlarımızın bu məsələni, bir növ, “yeni çağın konyukturası” kimi qəbul etməsi və bütün teatr-tamaşa müəssisələrinin ağına-bozuna baxmadan Nəsimi ili, Nizami ili çərçivəsində aşağı bədii-estetik səviyyəli tamaşalarla çıxış etməsi arzuolunmaz mənzərə yaradır. Bu məsələyə teatr kolektivlərimizin, eləcə də Mədəniyyət Nazirliyinin daha ciddi yanaşması və kəmiyyət prinsipindən deyil, keyfiyyət prinsipindən çıxış etməsi gərəkdir. Axı, nə vacibdir, hər teatrın səhnəsində cari illə tematik bağı olan bir ortabab (bəzən ondan da aşağı səviyyəli) tamaşa olsun?!Ondansa, həmin tamaşalara sərf olunan maddi və insan resurslarını səfərbər edərək, bir-iki sanballı layihə həyata keçirmək daha məqsədyönlü olmazdımı? Bu mənada, “Nizami ili” çərçivəsində Azərbaycan teatrlarında hazırlanan tamaşalar arasında Əməkdar incəsənət xadimi Mehriban Ələkbərzadənin “İsgəndərə yeni namə” (İ.Fəhmi) tamaşası əlamətdardır. Elə iki il əvvəl – Nəsimi ilində həmin rejissorun eyni müəllifin əsəri əsasında YUĞ Dövlət Teatrında hazırldığı “Mənəm, mən...” tamaşası kimi...

Sponsor vəsaiti

“İsgəndərə yeni namə” Azərbaycan teatr məkanında sponsoru olan tək-tük tamaşalardandır. Afişadan da görmək olar ki, Azergold QSC tamaşanın baş sponsoru kimi çıxış edir. Bu təcrübənin milli teatr prosesinə tətbiqi özü-özlüyündə mühüm əhəmiyyət kəsb edən bir presidentdir. Hətta bu president, bəlkə də, tamaşanın özündən az əhəmiyyətə malik deyil. Bu layihə göstərdi ki, hər şeyi dövlətdən gözləməkdən, qamara getməkdən, qrafoman sponsor-dramaturqların inşa səviyyəsində əsərlərini tamaşaya qoymaqdan başqa variantlar da mümkündür. Sadəcə, işləmək, alternativ yollar axtarmaq lazımdır.

Səhnə tərtibatı

Xarici ölkələrin tamaşalarına baxdıqca ağzımız açıqqalır, yenə xarici müəlliflərin kitablarından “çırpışdırdığımız” “yoxsul teatr”, “boş məkan” sayaqsözcüklərlə özümüzü ovundururduq.

“İsgəndərə yeni namə” tamaşasının tərtibatı (quruluşçu rəssam İlham Elxanoğlu) maraqlı səhnə konstruksiyaları üzərində qurulub.

Tərtibatın tamaşada 100 faiz işlədiyini iddia edə bilməsək də, hər halda, tamaşanın maraqlı səhnəqrafiya həllinə malik olduğunu da inkar etmək olmaz. Ümumiyyətlə, tərtibat düşüncəsində miskinlikdən, “yoxsulluqdan” yaxa qurtarmaq və miqyaslı, lazım gəldikdə hətta təmtəraqlı səhnə məkanı yaratmaqdan qorxmamalıyıq. Dünya teatrının artıq çoxdan haloqram texnologiyası ilə işlədiyi bir zamanda teatr səhnəmizdə şərti, ucuz tərtibatla tamaşaçını təəccübləndirmək mümkün deyil. “İsgəndərə yeni namə”nin tərtibatını həddindən artıq miqyaslı, səhnədə hovuzdan və sudan istifadə edilməsini izafi hesab edənlərə Q.Doranın Şekspir Kral Teatrında hazırladığı “Fırtına” tamaşasına baxmamağı şiddətlə tövsiyə edirəm.

Sequel

“İsgəndərə yeni namə” dünya kinosunda sıx-sıx istifadə olunan sequel təcrübəsini teatra gətirir. Belə ki, tamaşa N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə” poemasının xəyali sequelidir. İdeya maraqlıdır. Sözsüz ki, Nizaminin hər hansı poemasını, hətta bir beytini, misrasını götürüb səhnələşdirmək mümkündür (necə ki, bir zamanlar Vaqif İbrahimoğlu “Mən, Məhəmməd Füzuli...” səhnə divanı layihəsində etmişdi), amma etiraf edim ki, söhbət “İsgəndərə yeni namə”dən gedirsə, teatrın cəhdi bir qədər riskli olsa belə, daha maraqlıdır.

Tamaşada poemadakı hadisələr xətti alternativ istiqamətdə davam etdirilir. Bəlli olduğu kimi, invariantda İskəndərə dirilik suyunu içmək qismət olmur, Xızır dirilik suyunu içib qeybə çəkilir. İsgəndər isə dünyadan köçür….

Poemadan fərqli olaraq, tamaşada İsgəndər dirilik suyunu içə bilir. Əsas hadisələr xətti İskəndərin əbədi həyat qazanmasından sonra baş verən faciələr, xəyanətlər, sui-qəsdlər, qanlı olaylar üzərində qurulub. Tamaşa belə bir sual qoyur: Görəsən, Nizaminin İsgəndəri ölüm ayağında, həqiqətən, dirilik suyunu içib, əbədi həyat əldə etsəydi, sonrakı aqibəti necə olardı? Həqiqətənmi, hər şey faciəvi olacaqdı? Yoxsa İsgəndər dünyada ali ədaləti bərqərar edə biləcəkdi? –Məsələnin qoyuluşu artıq maraqlıdır. Press-relizdə öz əksini tapan sual tamaşaçını, ən azı, bu suala cavabtapmaq üçün Akademik teatrın tamaşaçı salonuna cəlbedir. Deyəsən, yavaş-yavaş teatrımızda təqdimat mədəniyyəti də formalaşır axı. Xeyli xub.

Antrepriz təcrübəsi

Layihə müxtəlif teatrlarda (Akademik Milli Dram Teatrı, Akademik Musiqili Teatr, Gənc Tamaşaçılar Teatrı və YUĞ Teatrı) çalışan sənətçiləri bir araya toplayır və “all star” sifətində səhnəyə çıxarır. Maraqlıdır ki, bu fonda “new star” – tələbələr də piyada görünmür. Tələbəlik illərində hazırlanan diplom tamaşalarında ordan-bura, burdan-ora “tullanmaq”dansa, belə bir layihənin tərkib hissəsi olmaq, peşəkarlarla eyni səhnəni bölüşmək çox böyük şans olmalı.

Düşünürəm ki, teatrlarımız bir-birinə düşmən gözü ilə baxmamalı, “biz yaxşıyıq, başqaları pisdir” kimi bayağı yanaşmanı kənara qoyub, antrepriz üsuluna daha geniş meydan verməlidirlər. Hətta yaxın gələcəkdə koproduksiya təcrübəsindən də istifadə etmək olar və fikrimcə, Avropa teatr məkanında geniş yayılmış bu təcrübə öz müsbət nəticəsini verər. Xüsusən, teatr məkanımızda dövlət teatrları ilə özəl teatrların birgə məhsulu olan tamaşaları görməyi çox istərdim. Dövlət teatrlarının maddi-texniki resursları ilə özəl teatrların entuziazmı və yenilik axtarışları birləşsə, bundan qazanan teatr olar.

Reaksiya

“İsgəndərə yeni namə” tamaşası son illərdə Azərbaycan teatrında hazırlanmış tamaşaların içində,bəlkə də, ən çox reaksiya alanlardan oldu. Müsbət və mənfi olmasından asılı olmayaraq, bu reaksiyalar göstərir ki, layihə mürgüləyən teatr məkanımızı yüngülvari silkələyə bildi, kimlərisə sevindirdi, kimlərisə qəzəbləndirdi, kimlərisə qorxutdu. Bu qorxununmu, ya qəzəbinmi təsirindən, yaşlı-başlı, təcrübəli adamlar kuluarlarda toplaşmağa, künc-bucaqda pıçıldaşmağa başladılar. Ən qəribəsi isə odur ki, “İsgəndərə yeni namə” haqqında danışan, yazan, rəy formalaşdırmağa çalışan adamlar arasında elələri var ki, ümumiyyətlə, tamaşaya baxmayıblar. Hətta adamlar anonim səhifə açıb, sosial şəbəkədə “konstruktiv tənqid” mühazirələri də qurmağa çalışdılar. Bəlkə də, mənəvi baxımdan yanaşsaq, bu dediklərimin peşəkarlığa və tərbiyəyə zidd olduğunu deyə bilərik, amma mən bu olaylara da proses müstəvisində baxıram və prosesin getdiyinə sevinirəm. Çünki ən pis teatr ölü teatrdır.

İnsan tanrı deyil?

“İsgəndərə yeni namə” tamaşası rejissorun müasir insan haqqında, insan-tanrı münasibətləri haqqında təsəvvürlərinə dayanır. İnsan tanrı deyil. Bəşər övladı xaliq deyil, məxluqdur. “Konkret yaşam sürəsi, fiziki və zehni imkanlarının hüdudu var”. Bunu hamımız bilsək də, hər kəsin beyninin küncündə, bəlkə də altşüurunda TANRI olmaq iddiası və həvəsi var.

Səhnədən tez-tez təkrarlanan “insan tanrı deyil”sözləri, az qala, tamaşanın leytmotivinə çevrilir. İstər-istəməz, əsas ideyanın bu sayaq birbaşa, sadə yollatəqdimi ilk baxışda etiraz doğurur. Nəhayət, finalda taxta əyləşib ayağını ayağının üstünə aşıran Xızırı(Şövqi Hüseynov) görəndə barmağını dişləyirsən. Əslində, insan elə tanırıdır. Tanrı olmaq istəyir və tanrılaşır. Demək ki, bayaqdan hamının səhnədən bəyan elədiyi “insan tanrı deyil” ifadəsi şirmadır, “insan tanrıdır” fikrinin aldadıcı qabığıdır. Səhnədə sözlə əməl kontrapunkt yaradır və bu kontrapunktun işığında ilk baxışda məntiqsiz, primitiv görünən mətləblər dolğunlaşır, ətə-qana gəlir.

N.Gəncəvinin “İsgəndərnamə” poeması bu fəlsəfi yanaşmanın vizual təqdimi üçün əla ədəbi bəhanədir. Nədən ki, poemada, insan-tanrı münasibətləri, ədalətli idarəetmə, ideal hökmdar problemi qaldırılır. Ölkələr İsgəndərə şahlıq etmək, xalqlara kömək etmək, ədalət göstərmək üçün verilmişdir. Yaxşı, bəs, bu “ideal hökmdar” əbədilik qazansa, nə baş verər?. Vahid dövlət ideyasının, yer kürəsini bir qütbdən idarə etmək iddiasının aqibətini təsvir edən rejissor ədəbi əsas kimi N.Gəncəvinin hər hansı poemasına, yaxud, şairin həyatından bəhs edən əsərlərə yox, İlqar Fəhminin “İsgəndərnamə”yə sequel kimi yazdığı “İsgəndərə yeni namə” pyesinə müraciət edib.

Nizami ruhunu, Nizami fəlsəfəsini müasir sənət müstəvisində təqdim etməyi hədəfləyən rejissorun bu addımı anlaşılandır. İlqar Fəhminin pyesində bəs qədər dramaturji boşluqlar var. Xüsusən, İsgəndərin dirilik suyunu içməsindən sonra ciddi dramaturji hadisə, demək olar ki, baş vermir. Rejissor bu boşluğu nevrostik tempo-ritm, dinamik vizual həllin köməyi ilə doldurmağa çalışır. Ancaq birmənalı şəkildə deyə bilərəm ki, İ.Fəhminin pyesinə daha uğurlu alternativ dramaturji material oxumamışam.

“Dirilik suyu” yaxud “suyun diriliyi”

Tamaşanın vizual həlli maraqlı simvollarla zəngindir. Sözsüz ki, “İsgəndərə yeni namə”də əsas simvolik atribut sudur. Poemada İsgəndərin axtarıb-tapa bilmədiyi, teatrın versiyasında isə içməklə əbədi səadət əvəzinə, əbədi əzab qazandığı dirilik suyu.

Tamaşada su arxetipinin izlərinə hər yerdə rast gəlirik. Məntiqlidir. Əgər bütün “oyun” dirilik suyunun üzərində qurulubsa, su niyə tamaşanın əsas simvolikobrazına çevrilməsin ki?! Səhnənin düz ortasındakı su ilə dolu hovuz... İsgəndərin o hovuzda Xızırı boğmaq istəməsi... qırmızı rəngə boyanan suyun məmləkətinqan gölünə çevrilməsini simvollaşdırması və s.İsgəndər dirilik suyunu tapanda fəvvarə fontan vurur və məhz qaynayan, aşıb-daşan su fəvvarəsi tamaşanın bədii obrazına çevrilir. Tamaşada su həm təmizlik, paklıq simvoludur, həm əbədi həyatın təminatçısıdır, həm insanların içində qərq olduğu ənginlikdir. Bir sözlə, su həyatdır, bütün saflığı və “dərd”ləri ilə...

Su olmayanda ideal hakimiyyət var. AMMA... artıq hər yerdə əbədilik və sonsuzluq var ikən, kimsə bəxtiyar deyil. Dirilik suyunu QAN gölünə çevirir İNSAN. NƏFS - insanı yoldan çıxarır. Yer üzünün yarıdan çoxu SU olsa da... bu qanları yuyub təmizləmək olmur. Bu qanlı su hər yerdədir. Hamımız xirtdəyəcən bu qanlı suyun içindəyik. Elə Xızır da tacı qanlı suyun içindən tapıb başına qoyur və qanlı taxtda oturur.

Tamaşada rast gəldiyimiz digər bir ünsür isə torpaqdır. Niyə məhz torpaq?

Bəlkə ona görə ki, Aristotelin materialist nəzəriyyəsinə görə, od və hava ünsürünün mərkəzi yuxarıda, torpaq və su ünsürünün mərkəzi aşağıdadır. Bəlkə də, yaradıcılar heç bu barədə düşünməyib. Torpaq tamaşada var-dövləti, varidatı simvollaşdırır. Həm də aşağı enmənin, dibə varmağın göstəricisidir. Məğlub olan hökmdarın torpağı “daşınır”, daşı daş üstə qalmır. İsgəndər zəiflədikcə canişinləri, əsgərləri səhnədə -İsgəndər sarayında kisələrə doldurulmuş qumları daşıyıb aparırlar. Son çırpıntılarını yaşayan İsgəndər nə qədər mane olmağa çalşsa da, bacarmır.

İsgəndər kimdir?

Nizami üçün İsgəndər “ideal hökmdar”dır. Mehriban Ələkbərzadə üçünsə Allahlıq iddiasına düşən, böyük olduğu qədər “kiçik” insandır. Tamaşada İsgəndərin böyüklüyü sual altına qoyulur. Rejissora görə, hökmranlıq insana tabeliyində olanlara əziyyət vermək, zülm etmək üçün verilmir. Belə hökmranlıq alçaqlıqdan, rəzillikdən başqa bir şey deyil. Nizaminin “İsgəndərnamə”də yaratdığı utopik obrazdır. Tamaşada isə bu utopik obrazın üzərindən “müqəddəslik” (böyüklük) pərdəsi götürülür və göstərilir ki, reallıq bambaşqadır. Bəlkə də ona görə, bəzi səhnələrdə “əzəmətli İsgəndəri”n “qapazaltı İsgəndərə” çevrildiyinə şahid oluruq. Ziya Ağanın İsgəndəri böyüklük ədası ilə davranan “balaca adamdır”. Onun bütün səhnə varolmasına bir yazıqlıq, çarəsizlik hakimdir. O özünü nə qədər ölümsüz sansa, dünyaya hömkranlıq etsə də, əslində, heç kimdir. Nə qədər qanlar töksə, dəhşətli cinayətlər törətsə də, mahiyyət etibarilə cani olmaqdan çox qurbandır.

Ətrafında heç kim İsgəndəri sevmir. Hətta “sevimli zövcəsi” Rövşənək də. Aktrisa Kəmalə Müzəffərin (qoca Rövşənək) ifasında İsgəndərə qarşı nifrəti açıq-aşkar duyuruqsa, Fəridə Şahbazovanın (gənc Rövşənək) ifasında süni sədaqət və sevgi pərdəsinin altında bu nifrət güclə sezilir. Əsasən də, “hakimiyyət boyunbağısını” boynuna taxandan sonra aktrisanın davranışlarından görə bilirik ki, əslində, Rövşənək də “balaca İsgəndərdir”, onu da maraqlandıran tək şey güc və hakimiyyətdir. Məgər bu iki xüsusiyyət tanrının, tanrılığın əsas əlamətləri deyilmi?! Səhnədəki bütünobrazlar (Hürmüzdən savayı) “tanrılıq” arzusundadır.Sadəcə, bəziləri bunu açıqca dilə gətirir, bəzliləri isə sevgiyə, sədaqətə, ədalətə bürüyüb, içində gizlədir, məqam gözləyir.

Hürmüz – Tanrı, yoxsa İblis?

Bəs, Hürmüz? O ki, deyəsən, tanrıdır, işıq tanrısı?!Bəs, onun davranışlarının motivasiyası nədir? Axı, nəsə düz gəlmir? Adı işıq tanrısı Hürmüz olsa da, tamaşada Nurəddin Mehdixanlının obrazı işıqdan da, tanrılıqdan da çox uzaqdır.

HÖKMÜNÜ göstərmək üçün HÜRMÜZ işıqdan istifadə edir. Halbuki… daş daş üstə qalmayanda… bir-birinin qanını içəndə… günahsız başlar gedəndə…Dar ağacları yellənəndə…bu işıq GÖZ çıxartmır.

Obrazın zahiri görüntüsünə aldanmayıb, mahiyyətə varanda görürük ki, Hürmüz xalis İblisdir. Yaşanan bütün qanlı faciələrin oyunbabasıdır. O bu qanlı dəhşətlərin - qətllərin, xəyanətlərin, faciələrin senari müəllifi və deməli, əsas baiskarıdır. Hürmüz şeytanın belə ağlına gəlməyəcək iyrənc oyun qurur və Şeyx Nəsrulla sayağı hiyləgər təbəssümlə bu oyunu izləyir, yönəldir, pərdələyir. İsgəndər bu oyunda Hürmüzün əsas oyunçusu, həm də oyuncağıdır. İsgəndərin hökmdarlığı da, gücü-qüvvəti, ölümsüzlüyü də, illüziyadır. “Tanrı-İsgəndər” heç “insan-İsgəndər” kimi də müstəqil deyil.

Bir az da diqqətlə baxanda anlamaq olur ki, pərdə açılandan səhnədə Hürmüzün oyununa tamaşa edirik. İsgəndərin yox, məhz Hürmüzün. Mahir bir kuklaçı kimi səhnədəki şahları, şahzadələri, cəngavərləri - hamını idarə edən Hürmüz tamaşanın finalında səhnəyə çıxaraq, “finita la commedia” deyirmişcəsinə dirijor kimi “orkestri” idarə edir. Fikir versəniz, Hürmüz tamaşanın sonunda yerin təkinə enir. Sual ola bilər? Axı, işığın (işıq tanrısının) yerin altında nə işi? Bu məqamda bir daha əmin oluruq ki, müəllifin Hürmüzü necə təsəvvür etməsindən asılı olmayaraq,Nurəddin Mehdixanlının obrazında müqəddəslikdən əsər-əlamət yoxdur.

Kim günahsızdırsa...

Ümumiyyətlə, rejissor üçün səhnədə müqəddəs heç kəs yoxdur. Hətta Ərəstunla (Rüstəm Rüstəmov) Əflatun (Elşən Rüstəmov) da bu iyrənc oyuna bulaşıblar. Nədən ki, ədalətsiz cəmiyyətdə xeyirxahlıq tapmaq o qədər də asan deyildir. Deməli, insandan sadiqlik, fədakarlıq və alicənablıq gözləmək əbəsdir. Gücün və qüvvənin qarşısına mütilik göstərib məzlumlara qarşı vəhşiliklər nümayiş etdirənlərdən heyvani davranışdan savayı heç nə gözləmək olmaz. Tamaşada protoqonist yoxdur. Guya şərə qarşı döyüşən və bu mübarizədə həyatını belə verməyə hazır olan İsgəndərus (İlqar Cahangir), Vəliəhd Sokrat (Sənan Kazımlı), Antiqon (Elçin Əfəndi), Dəğyənus (Vüsal Mustafayev) də xeyiri təmsil etmir. Onların hamısı xaindir, xaindənsə qəhrəman olmaz. Qorxağı var, cəsarətlisi var, ağıllısı, əbləhi var, amma xaindən dürüstlük və ədalət gözləmək əbəsdir.

Onlar şər adlandırdıqları İsgəndəri devirib, şərin özünə çevrilməyə amadədirlər. Ədalət yox, hakimiyyət axtarışındadırlar. Hakimiyyət yaman şeydir. Antik Yunan dramaturgiyasından üzü bu yana, hakimiyyət arzusunun yüzlərlə insanı bədbeybətə çevirdiyindən, şərəfsizliklərə sövq etdiyindən bəhs edən nə qədər əsər yazılıb. Elə ətrafımızda da hakimiyyət üstündə əxlaqını “pendir-çörəklə yeyən” adamları müşahidə etmirikmi? Məgər bu günün özündə belə dünyanı qan gölünə çevirən müharibələri, zülmləri, şərəfsizlikləri yaradan hakimiyyət hərisliyi deyilsə, bəs, nədir? “Hakimiyyət əxlaqı pozur”, “İnsan tanrı deyil” desə də, insan oğlu daima mütləq hakimiyyətə, tanrılığa can atır. Tanrılığınsa bədəli ağırdır.

Elçin Cəfərov

Sənətşünaslıq üzrə fəlsəfə doktoru, teatrşünas

525-ci qəzet .-2022.- 16 mart.- S.16.