Məhəbbətin və ehtiramın təzahürü

Get-gedə imzasını tanıdan, ədəbi mühitdə addımları bərkiyən gənc araşdırıcı Şəhriyar Təyyaroğlunun (Bəhmənov) ilk elmi-publisistik məqalələr toplusu çapdan çıxıb. Kitab şəklində işıq üzü görən bu yazılar cəm halında Xalq yazıçısı, akademik Kamal Abdullanın, ədəbi və elmi yaradıcılığına həsr olunub. Daha doğrusu, "Təfəkkür-Təxəyyül-İstedad üçbucağı" (Şəfa Poliqraf MMC mətbəəsi, redaktoru Tofiq Nurəli) müəllifin bütövlükdə Xalq yazıçısına məhəbbətinin, ehtiramının təzahürüdür. Şəhriyar qələmə aldığı beş məqalə ilə (onların bir qismi "525-ci qəzet"də dərc olunub) Kamal Abdullanın sözlə portretini yaratmağa çalışıb, əsasən, istəyinə nail ola bilib.

Kitabın adını daşıyan ilk məqalədə oxuyuruq: "Məncə, Kamal Abdulla sözlə rəftarda çox cəsarətli və sərbəstdir. Az müəllif tapmaq olar ki, hər cümləsi və ya hər bir misrası aforizm səviyyəsinə yüksəlsin. Yaradıcılığından bəhs elədiyim müəllif isə yazıda sözün hökmranıdır, mütləq surətdə hökmranı". Öz heyranlığını ifadə eləmək üçün təbii ki, Şəhriyar Təyyaroğlu daha çox misallara və oxuyub götürdüklərinə söykənir. Yəni K.Abdullanın bədii əsərlərindən seçdiyi detalları oxucunun diqqətinə çatdırır. "Gizli Dədə Qorqud"da, "Yarımçıq əlyazma"da, "Sehrbazlar dərəsi"ndə, "Tarixsiz gündəlik"də, digər yeni nəşr olunmuş romanlarında, "Qərar", "İliçin qayıtması", "Son gəliş", "Dəvə yağışı", "Adaşlar", "Parisin seçimi", "Ay işığı", "Platon deyəsən, xəstələnib", "Kölgə", "Qar", "Mağaza", "Edam vaxtını dəyişmək olmaz", "Sağlıq" və sair adda hekayələrində, pyeslərində kifayət qədər tutarlı fakt və orijinal detal var yapışmağa, təhlil süzgəcindən keçirməyə.

Məhz kitab müəllifinin sonsuz heyranlığıdır ki, Kamal Abdullanın nəsrini bitdə-bitdə öyrənib, elmi fikirlərini (əlbəttə, kitablarından) mənimsəyib, esse və şeirlərini oxuyub, təsirlənib, özünəməxsus qeydlər aparıb və beş məqalə altında düşüncələrini bölüşüb. İntellektuallıq, yüksək bədii səviyyə, gözlənilməzlik, qeyri-adilik, damlada nəhr axtarmaq eşqi həmişə K.Abdullanın mətnləri üçün xarakterik olub. Onun çağdaş dünya nəsriylə yanaşı qoyula biləcək irili-xırdalı əsərlərinə hər adi həvəskarın ustalığı çatmır açar salmağa. Gərək həqiqətən müəyyən hazırlığa malik olasan ki, oxuduqlarını, yazdıqlarını təkrar-təkrar saf-çürük etməyi bacarasan, qələm götürməyə cəsarətin çata. Ş.Təyyaroğlunun yazıçıya vurğunluğu, heyrəti, adi oxucu heyrəti deyil, istedadlı cavan tədqiqatçının, fədakar, zəhmətkeş araşdırıcının heyrətidir. Bu mənada Şəhriyarın əməyi danılmazdır, o, sanki ilahi sözlə davranmağı təcrübəli ustadından öyrənir, sonra o sözün fonunda portret cızır.

Şəhriyar Təyyaroğlu dönə-dönə səmimi surətdə etiraf edir ki, yazıçının bədii, əsərlərini təkrar-təkrar oxuyub, müəyyən fəlsəfi fikirlərini öyrənmək üçün "baş sındırıb". Ta özünəməxsus dərkinəcən mütaliə edib, anlamadıqlarını, başa düşmədiklərini görkəmli ədəbiyyatşünaslardan, sənət adamlarından soruşub, ürəyinin, təfəkkürünün süzgəcindən keçirib. Bu heyranlığı yığcam kitabının hər cümləsində, sətrində görmək mümkündür: "Xalq yazıçısı Kamal Abdulla esselərində ("300 azərbaycanlı" kitabı sübutdur) filosofdur, nəsrində şairdir, poeziyasında nasir. Eləcə də bədii publistikasında, (kitablarında) görkəmli alimdir, təkrarsız, bənzərsiz yaradıcı şəxsiyyətdir. O, pedaqoqdur, ictimai xadimdir, fəal ziyalıdır, bütün işıqlı fəaliyyəti isə təfəkkür, təxəyyül, istedad üçbucağında birləşir və istiqamətini tapır. ("Təfəkkür-Təxəyyül-İstedad üçbucağı" məqaləsindən).

Kitab müəllifinin gənc olmasına rəğmən beş məqaləsinin ("Təfəkkür-Təxəyyül-İstedad üçbucağı", "Bədii mətnin gözlənilməz sonluğu", "Nə vaxtsa açılacaq sirlər", "Sözün və ruhun açılmaq istəmədiyi kitab", "Həqiqət sirr içində") hər biri ayrı-ayrılıqda mükəmməl işlənib. Şəhriyar Təyyaroğlu sadə yol seçir, necə deyərlər, bulanıq suda balıq tutmur, anladığı-anlamadığı filoloji-fəlsəfi terminlərdən bol-bol istifadə eləmir, özünü "savadlı" və ya "məlumatlı" göstərmir. Hiss olunur ki, o, ən əvvəl Kamal Abdullanın bədii və elmi əsərlərinin oxucu kimi aludəçisidir. Əlbəttə, K.Abdullanın yaradıcılığı haqqında həm Azərbaycanda, həm də dünya çapında yüzlərlə, minlərlə məqalələr yazılıb, bundan sonra da yazılacaq. Ancaq haqqında bəhs etdiyimiz müəllifin də öz yeri, haqqı, söykənəcəyi həqiqət, məntiq var. Ş.Təyyaroğlunun yazı dili axıcı və səlistdir, mühakimələri dürüst, özünəməxsusdur. Sitatlarla, faktlarla fikirlərini əsaslandırır. İlk kitabı həqiqətən məhəbbətinin və ehtiramının təzahürüdür.

Yeri gəlmişkən, gənc müəllif məqalələrinin heç birində seyirçi təsir bağışlamır. O, biganə və laqeydlikdən uzaqdır. "Sehrbazlar dərəsi"nin, "Yarımçıq əlyazma"nın, "Unutmağa kimsə yox"un mifik-etnoqrafik təhlilini verməyə çalışan Şəhriyar Təyyaroğlu araşdırmalarına orijinal başlıqlar seçib. "Həqiqət sirr içində", "Bədii mətnin gözlənilməz sonluğu", "Sözün və ruhun ayrılmaq istəmədiyi kitab", "Nə vaxtsa açılacaq sirlər"... Məlum olduğu kimi Kamal Abdullanın mifik qəhrəmanlarının xeyli hissəsi "Dədə Qorqud" dastanının surətləridir, bir çoxu haçansa yaşamış tarixi şəxsiyyətlərdir, bəziləri də müəllifin öz yaratdıqları obrazlardır. Yazıçı üçün zamanın və məkanın fərqi yoxdur, o, modern təfəkkürlə istənilən qəhrəmanın fərdi keyfiyyətlərini qabardır, onu dövrünün fövqünə qaldırır və ya endirir, danışdırır, çağdaş dünyanın mübhəm sirlərinə oxucunu vaqif etmək üçün min vasitəyə, priyoma əl atır. Nə yaxşı ki, bu mürəkkəblik Ş.Təyyaroğlunu azdırmır, əksinə, başqa yanaşma formaları axtarır, paralellər, müqayisələr bir sıra pırtlaşıq, düyünlü sirlərin açılmasında köməyinə çatır.

Gənc tədqiqatçı doğru qeyd edir ki, K.Abdullanın elmi məqalələri riyazi hesablamalar qədər konkret və dəqiqdir. Esse və şeirləri də o cümlədən. Az sözlə böyük mətləblər hasilə gətirmək, keyfiyyətə üstünlük, arena vermək bacarığı nasirin iri həcmli romanları üçün də xarakterikdir. Bu, həyata baxışından doğur, üslub və dəst-xəttidir. Şübhəsiz, çevikliyi, yığcam mətnləri sevən dar hövsələli müasir oxucunun zövqünü "aldatmaq", belini lüzumsuz hadisə və əhvalatlarla yükləmək mümkün deyil. Onun məntiqi belədir: "qardaş, nə yazmısan qoy ortaya, baxım görüm kimsən, ərsəyə gətirdiyin nədir?" Yüksək intellektual səviyyə hər an dərhal müasir insanı çəkir, yerindən tərpədir, ağıl və hisslərinə hakim kəsilir.

Bütün bu deyilənlərə rəğmən Ş.Təyyaroğlunun məqalələrindən başqa gözləntilərimiz də vardı. Məsələn, nədənsə o, Kamal Abdullanın son vaxtlar böyük rezonans doğuran "Laokoon... Laokoon... yaxud bir romanın "yazılma" tarixçəsi" əsərindən yan qaçır, beş məqaləsinin heç birində haqqında məlumat vermir. Əlbəttə, bu nöqsan deyil, ola bilsin, gənc araşdırıcı əsəri özü söyləmişkən, hələ tam "həzm" etməyib. Ona görə üstündə dayanmayıb. Lakin potensialı göstərir ki, haçansa bu roman barədə də qeydlərini mətbuata çıxaracaq, inşaallah!

Ağacəfər HƏSƏNLİ

525-ci qəzet.- 2022.- 19 mart.- S.19.