"Sonuncu tərəkəmə"

Hekayə

Uzaqdan zəif bir azan səsi eşidildi. O, uzandığı yerdənqalxdı, pərdənin arasından süzülən səhər işığına baxdı. Bir həftədir, elə bil göydən od yağırdı. Üfürəndə sərinlik gətirən xəzri sanki yoxa çıxmışdı. Bu aylarda şəhərə dağılan qağayıların səsi eşidilmirdi.

Yavaşça geyinib qonaq otağına keçdi. Amma əvvəlcə oğlunun otağının qarşısında dayanıb qulaq asdı. Səs yox idi. Səhərə yaxın yenidən yuxuya getdiyi aydın idi. O, bu gəncliyi başa düşə bilmirdi. Bütün günü oğlan kompüter ekranına baxır və robot kimi orada saatlarla dayanırdı. Hərdən öz-özünə suallar verirdi. Kənarda qaynayan həyat, sonsuz mübarizələr, yoxsulluq, təbiətin səsi onları heç maraqlandırmırdımı? Bu gənclərin çöldəki canlı həyatdan xəbəri var idimi? Köksünü ötürdü. Bəşəriyyət bu qədər qısa müddətdə necə də dəyişmişdi, İlahi! Hamı yad və tənha idi. Oğlunun uzun müddətdir ki, ucadan gülüşünü eşitmədiyini düşündü və kədərləndi. Gülüşsüz, söhbətsiz həyatın necə olduğunu başa düşə bilmirdi. Baxmayaraq ki, özü çoxdandır ucadan gülmürdü, amma onun dərdi başqa idi.

Belə suallar ağlına gələndə uzun müddət düşünə bilmir, yorulurdu. Bəlkə bu sualları ucadan versəydi, cavanlar mənfur gözlərlə ona baxıb "yaşın yetmişi keçib, nə bilim, get küncündə otur, təsbehini çək", deyərdilər!

O, kədərlə başını salladı. Oğlanın otağından sanki inilti səsi gəldi. Elə bil ürəyi partlayacaqdı. Bir anlıq qapını açıb içəri baxmaq istədi. Amma özünü tutdu. Neçə dəfə ona xəbərdarlıq edilmişdi ki, xəbərsiz qapını açmasın. Bir dəfə televizorda eşitmişdi ki, yuxu apnesi yeniyetmələrdə hərəkətsizlikdən yaranır. Bəlkə də oğlan yuxuda bir anlıq nəfəssiz qalmışdı? Narahatlığı artmışdı. Amma qızının "hər şeyi mənfiyə yozma" sözünü xatırladı və dayandı. Ürəyi sürətlə döyünməyə başladı. Qapını açıb içəri baxmaqdan imtina etdi.

"Allahım, sənə təvəkkül, sən hər şeyə qadirsən, balamı qoru" dedi və qızının otağına tərəf getdi. Qızının da otağının qabağında bir müddət dayandı, onu oyadıb-oyatmamaqda tərəddüd etdi. Bu da başqa bir aləm idi. Onun işi kompüterlə deyil, telefonla idi. Yemək yeyərkən belə, bir gözü telefonda idi. Ona hirslənsə də, eyni zamanda yazığı gəlirdi. Həyat yoldaşı öləndən sonra bu qızı ona sirdaş, dost olmuşdu. Bütün çətinliklərə onunla dözmüşdü. Onunla nə qədər mübahisə etsə də, bilirdi, ürəyi çox yumşaq və şəfqətli idi. O, digər bacılarına və uşaqlarına qarşı da sevgi dolu idi. Hamıya kömək edirdi. Amma aydın idi ki, o da yorğun idi. O olmasaydı, bəlkə də bütün bu bəlalara dözə bilməzdi. Amma yenə də qızı özü qədər güclü və zəhmətkeş deyildi, bu, onu kədərləndirirdi.

Mətbəxə keçib bir müddət pəncərəni açıb çölə baxdı. Günəşin doğulduğunu bildirən uzun işıq dalğası şərqə doğru yayılırdı. Şəhər yavaş-yavaş oyanırdı. Dənizə doğru qala kimi yayılan hündür evlər şəhəri səhraya çevirmişdi. Əvvəllər yolların kənarlarında zeytun ağacları varıydı. İndi hər yer binalarla dolu idi. Başını tərpətdi. Bura gələndən yarım əsrə yaxın vaxt keçmişdi! 1960-cı illərdə müharibənin yaraları yavaş-yavaş sağalsa da, yoxsulluq davam edirdi. Müharibədən sonra yetim qalan insanlar özlərini doyurmağa çalışır, böyük həmrəylik içində birlikdə yaşamağa, yaratmağa çalışırdılar. Qısa boylu, arıq atası da öz uşaqları ilə bir çox yetimlərə baxmışdı.

Atasını düşünəndə ah çəkdi. Arıq sifətli, mavi gözlü, gözəl təbəssümü olan bu adam necə də zəhmətkeş idi! O, ferma briqadiri idi. Səhər tezdən bir stəkan süd içib yola düşərdi. Dağlarda otlayan qoyun-quzular sorğulanır, axşam saatlarında az qala dünyanın o başına çatan mələrtilər arasında sağım yarışı başlayırdı.

Burnunda süd iyini duydu, ağzında pendir dadını hiss etdi, atasının ora-bura qaçması gözlərində bir anlıq canlandı. Sanki şəhər qəfildən qoyun-quzu ilə doldu. Şəhərin küçələrində maşın əvəzinə qoyunlar axırdı. Ah, o günlər çətin, lakin gözəl günlər idi! Yenə ah çəkdi, gözləri yaşla doldu. Əlinin tərsi ilə gözlərini sildi. Son vaxtlar tez-tez gözləri dolurdu. Bəzən yatağına gedib gizlicə ağlayırdı ki, heç kim görməsin. Halbuki hamı onu sərt və soyuqqanlı tanıyırdı. "Yaş indi özünü göstərir", dedi. Yaşlandıqca kürəyi sallanır, qollar gücünü itirir, ürəyi yumşalırdı. Tez-tez göz yaşı tökən anasını indi başa düşürdü.

Yenə atasını düşündü. Kənardan sadəcə sadəlövh və cahil bir kəndli kimi görünən bu adam nə qədər oxumağa həvəsli idi, əlinə düşəni oxuyurdu. O, həm də səbirli və çalışqan idi. Əlli yaşından sonra getdi, sürücülük vəsiqəsi aldı və maşın sürməyə başladı. Maraqlı və cəsarətli idi. Təkcə qohumlarının yox, bütün kəndin qayğısına qalır, əl-ələ verib hamıya kömək etməyə çalışırdı.

O da atası kimi zəhmətkeş idi. Səhər tezdən durur, bağı təmizləyir, süpürür, toyuqlara yem verir, lazım olanda traktora minib sahəyə göndərilirdi. İşi ilə yanaşı, məktəbi də diqqətdən kənarda qoymamışdı. O, orta məktəbi müvəffəqiyyətlə bitirmiş və Bakı Dövlət Universitetinin Coğrafiya fakültəsinə qəbul olmuşdu. O vaxtlar kəndlərdən şəhərə oxumağa çox az qız gəlirdi. Əksər ailələr mühafizəkar idilər və qızlarını erkən yaşda evləndirməyi daha məqsədəuyğun hesab edirdilər. Amma onun oxumaq istəyinə heç kim etiraz etmədi. Yeganə şərt o idi ki, şəhərə gedib uzaqlaşmasın, ailəsini biabır edəcək bir iş görməsin. O, böyük ümidlə şəhərə gəlib yataqxanada bir otağa yerləşmişdi. Oxumaq onun üzünə yeni qapılar açacaq və xəyal etdiyi dünyanı reallaşdırmağa kömək edəcəkdi. Kim bilir, yaxşı yerə gələcək, qardaşlarına kömək edəcək, atasının yükünü yüngülləşdirəcəkdi. Amma atalar deyib, sən saydığını say, gör fələk nə sayır. Universiteti bitirməzdən əvvəl evləndi. Yoldaşı da qohumuydu və savadlı bir adam idi. O da yetim idi, yoxsulluq içində böyümüşdü. 11 yaşında ikən atasını qəzada itirmişdi. Buna baxmayaraq, o, həyata müqavimət göstərdi, oxudu və Odessada mühəndislik fakültəsini bitirdi. Onu tanıyanlar deyirdilər ki, yoldaşı bir gün mütləq yaxşı yerə gələcəkdi.

Həqiqətən də elə olmuşdu. Onun yoldaşı işlədiyi nazirlikdə çox qısa müddətdə yüksəlməyə başlamışdı. Gəlirləri artdıqca iki otaqlı evlərində qonaqların sayı da artırdı. Kənddən şəhərə gələn bütün qohumlar iki otaqlı evdə özlərinə yer tapdılar. Xəstələr, iş axtaranlar, şəhəri gəzməyə, görməyə gələnlərlə öz bərəkətli süfrələrini bölüşdülər. Bacı-qardaşları öz övladları kimi onun evində illərlə qaldılar. Hətta illər keçsə də, lazım olanda bacı-qardaşlarının övladlarının qayğısına qalır, onlara kömək edirdi. Evə gələn yeməklər, paltarlar bölünür, hətta artanlar da tanışlara, qohumlara verilirdi. Hər kəsin qəlbi geniş idi və paylaşmağı bir vəzifə kimi görürdülər. Uşaqlar böyüdükcə şəhərdəki evdə darıxırdılar və məktəb tətilində üç aya yaxın kəndə göndərilirdilər. Atası, anası kəndə, ata evinə göndərilən uşaqlar üçün heç vaxt şikayət etmirdilər. Onlar 10-12 yaşına çatan uşaqlara baxır, onlarla oynayır, kənddə qalana qədər yedizdirir, gülər üzlə şəhərə göndərirdilər.

İllərlə bu şəhərdə qalsa da, nədənsə alışa bilmirdi. Nə vaxt üfüqə baxsa, həmişə yamyaşıl bağları, göz görə bildiyi qədər uzanan yaylaları görür, itlərin hürmələrini, atların kişnəməsini, quzuların mələməsini, həvəslə axan çayın səsini eşidirdi. Atası da vaxtaşırı köhnə köçlərdən danışır, baba və atasının arandan yaylağa köçdüyünü deyirdi. Kür çayı boyunca yayılan atlar, eşşəklər, sürülər, dağ yamaclarında qurulan çadırlar, dağlardan axan çayların gətirdiyi kəkotunun, çiçəklərin qoxuları insanın ağlını başından alardı. O dövrdə yaşayan tərəkəmələr nə sovet hökumətlərinin təzyiqlərini, nə bolşeviklərin bitib-tükənməyən ittihamlarını, nə də yuxarıya yazılan donos məktublarını veclərinə alardılar. Xüsusən də Bakıda Mustafayevin, yoxsa Axundovun ruslar tərəfindən Azərbaycana rəhbər təyin olunması da heç kimin işi deyildi. Atasının dediyi kimi, tərəkəmənin ruhu dağ idi, quzu nəğməsi, sağılan südün səsi idi.

Əslində yoldaşının içində də həmişə tərəkəmə köçü, ab-havası vardı. Şəhərdə də yerində dayana bilmir, ordan-bura qaçırdı. Hər dəfə ona baxanda ağlına atasının tərəkəmə sözü gəlirdi. Sonradan onların yaxın dostu olacaq İsmayıl Şıxlı, Yusif Səmədoğlu da ərini "koxa" adlandırmışdı. "İlk fürsətdə kənddə böyük ev tikəcəm", deyə yoldaşı gecə-gündüz xəyal edirdi. Bunlar 1970-ci illərdə xəyal olsa da, səksəninci illərdə gerçəkləşməyə başladı. Kənddən oxuyub şəhərə işə düzələn insanlar Bakının ətrafında dənizə yaxın torpaq almağa, bağçalı evlər tikməyə başladılar. Yoldaşının belə imkanı olanda dənizdən bir az aralıda torpaq sahəsi alıb kəndlə bağlı arzularını orada reallaşdırmağa başladı. Bir yol qəzasında itirdiyi oğlu ilə birlikdə yoldaşı yorulmadan bağa torpaq daşıdılar və Bakı səhrasını çox qısa müddətdə Muğan yaylasına çevirdilər. Yumşaq, bərəkətli torpağa nə əkməmişdi ki... Nar, alma, armud, ərik, şaftalı, üzüm... Üzüm bağının ortasından keçən yolu dəmir sütunlarla bəzədib, üzüm budaqlarını yuxarı qaldırmışdı. Budaqlar qara torpağı sevəndə tezliklə qırmızı və sarı üzümlər verməyə başladılar. Hər dəfə o yoldan keçəndə sağa-sola-yuxarı baxanda həmişə üzüm salxımı ilə qarşılaşırdılar. O üzümün şərabını kim içməyib ki... Zəlimxan Yaqub o üzümün qırmızı şərabından bir qurtum aldıqdan sonra sazının siminə vuraraq necə həvəslə "Ruhani" ifa etmişdi.

Günəş artan istisi ilə yenidən şəhəri yandırmağa başlayırdı. Bir anlıq gözlərini şəhərdən çəkdi və diqqətini içəri cəmlədi. İçəridən heç bir səs yox idi. Qızı və oğlu hələ də oyanmamışdılar. Çaydanı doldurub ocağın üstünə qoydu. Bu, onun illər boyu vərdişi idi. Hər səhər bu evdə öncə çay iyi yayılırdı. Yoldaşı çox tez oyanırdı. İndi sağ olsaydı, qışqıraraq hamını oyatmışdı. İnsanların tənbəlliyinə dözə bilmirdi. Bəzən kəndə gedəndə uşaqları səhər saat dörddə oyadıb, şikayətlərinə məhəl qoymadan maşına yükləyirdi. Ən gözəl səyahətlər onunla edilənlər idi. Saatlarla davam edən yolda torpağın, suyun, çiçəklərin, ağacların iyini duyduqları yerlər var idi, orada dayanıb samovar çaylarını qurtumlayır, dağlardan əsən küləyin daş və ot qoxulu rütubətini ciyərlərinə çəkirdilər. Onlar kəndə gedəndə başqa bir iş başlayacaqdı. Ata evində toplaşan bütün qohum-əqrəbaya yemək vermək, onları doyurmaq, şəhərə qayıdana qədər uşaqların nazıynan oynamaq onun vəzifəsi idi. O, günəş çıxmamış durur, bağı süpürür, yemək bişirir və bir dəfə də olsun yorğunluqdan şikayət etməzdi.

Zaman necə qəddar idi! O, əvvəl oğlunu, sonra yoldaşını, son Tərəkəməni itirmişdi. Bulud kimi ürəyinə yavaş-yavaş enən kədərlə yaşayıb, qocalmışdı. Hər şey dəyişir, başqalaşır, amma burnunda dağ qoxusu, köç istəyi, kəndin azadlığı heç vaxt dəyişmirdi. Pəncərəni açıb getdikcə tanınmaz hala gələn bu şəhərə baxanda elə bil yolda bir köç karvanı görürdü. Hətta bir dəfə gördüklərini oğluna və qızına göstərmək istəmişdi:

"Bax, bax, o öndə atın yüyənini tutub gedən atamdır. Arxada anam körpəni kürəyində aparır. Qoyun sürülərinin yolu necə toza dumana boğduğunu görürsən? Uzaqdan gələn səs bizim itimiz Qocabaşın səsidir. O, bir agent kimi tələsir, qabağa qaçır və qarşıda təhlükənin olub olmadığını bizə bildirir! Atam onun hürməsi ilə nə demək istədiyini başa düşərdi".

Amma bütün bu görüntülər, səslər, rənglər onun içində qaldı. Çay dəmləyərkən arxa fonda bir pıçıltı eşitdi. Qızı oyanmışdı. Mətbəxin qapısından ona baxırdı. Bilirdi ki, anası günəş çıxmamış oyanıb. Yenə də o, tanış sözləri dedi: "Sən nə narahat qadınsan!"

İşləmək, can atmaq, hərəkət etmək, qocalsa da, faydalı olmaq onun xarakterində idi. "Öləcəmsə, ayaq üstə öləcəm" deyə həmişə düşünürdü. Amma uşaqlar... Onun hər hərəkətində bir növ günah tapırdılar. Bəlkə onlar da haqlı idilər. Zaman dəyişmişdi. İnsanlar bir barmağı ilə pul qazana bilirdilər. Oğlu son vaxtlar uşaq oyunu üzərində işlədiyini deyirdi. Onun sözlərinə görə, hətta bir oyundan da milyonlar qazananlar olmuşdu. O, bunları başa düşməkdə çətinlik çəkirdi. Sakit, işsiz həyatı qəbul edə bilmirdi.

O, çayı stəkana tökdü və bir qurtum çəkmədən qızı yenidən mətbəxə gəldi. Əlində stəkan ilə qızının üzünə baxdı. Qızının yorğun və ağrılı sifəti ürəyini ağrıdırdı. Onun da ürəyinin ağrıdığını bilirdi. Atasını və qardaşını itirəndən sonra evdə kişi rolunu aldı. Hər şeyi o idarə edirdi. Onun da əsəbləri son vaxtlar gərilmişdi. Onlar daha qarşı- qarşıya oturub rahat danışa bilmirdilər. Bağ köçü mövsümü gəlib keçirdi. Hər dəfə qızına "Bağa köçək" deyəndə evdə narazılıq başlayırdı. Artıq nə qızı, nə də oğlu bağın adını belə eşitmək istəmirdilər. O da onları anlamağa çalışırdı. Başqa ölkədə yaşayan balaca qızına bu məsələləri telefonla danışanda qızı onun köçlə bağlı israrını tənqid edir, "Sənin düşündüyün dünya artıq yoxdur", deyirdi.

Amma bağ onun üçün sadəcə bağ deyildi. Bağ kənd, yayla demək idi... O, bağına getməsəydi, sanki şəhərin ortasındakı xaosda ürəyi dayanacaqdı. Bağ ona küləyi, dənizin səsini, ağacların nəğməsini, keçmiş dünyanın sözlərini, söhbətlərini gətirirdi. Bütün bunları deyəndə qızı üsyan edirdi: "Bağ bir xarabalıqdır, səssizliyi bizi boğur" deyirdi. Onun "xarabalıq" sözünə nə qədər əsəbiləşsə də, sakit və tək düşünəndə qızına haqq qazandırırdı. İnsanlar bu yerləri böyük ümid və zəhmətlə hazırlamışdılar, lakin zaman keçdikcə hirslər böyüdü, qorxular böyüdü, bağlar bağ olmaqdan çıxarıldı. Hər kəs bağlarının ətrafına dörd-beş metr divar çəkmişdi. Əvvəllər beş dəqiqəlik piyada yol olan dəniz indi divarların arxasında görünmürdü. Hər kəs ucaltdığı divarlarla qonşularının yolunu kəsmiş, dənizə gedən yol labirintə dönmüşdü. Dənizi ancaq evin damına çıxanda görə bilərdin. Səsi və qoxusu olmayan dənizdə uşaqlar nə edərdilər? Bağ olan rayonda yolların səkiləri də yoxuydu. Dar asfalt yol toz içində idi. Evdən çıxıb bir yerə piyada çatmağınız saatlarla çəkirdi. Yolları bərbad vəziyyətdə olan, divarlar arasında həbs olunan bağın nə şən qonaqları, nə də sadiq qonşuları var idi. Bütün günü küləklərin səsinə, ağacların xışıltısına qulaq asmaq bir neçə gündən sonra insanı yorurdu.

Amma olsun! Yenə də şəhərdən, səs-küydən uzaq idi. Bir hissəsi quruyub kəsilsə də, içəridə tanış ağaclar var idi. Sonra xatirələr, o şən səslər, gülən gözlər orada, o bağda idi. Orada hətta çayın dadı başqa idi. Sonra hara baxırdısa yoldaşının o yorulmaz tərəkəmənin addımlarını, zəhmətini görür, dərdini unudurdu.

Sanki yenidən gözünün önündə bir köç karvanı yaranmışdı. İndi yoldaşı, yorulmaz tərəkəmə Kür çayının sahili ilə gedirdi. O da qız ikən ağ ata minmişdi! At da burnuna dağın qoxusu gələn kimi kişnəməyə başlayırdı.

Çayını yarımçıq qoyub otağına keçdi. Qızı və oğlu eşitmədən hazırlanmalı idi. Nə olursa olsun, bağa gedəcəkdi. Bir müddət tək qalacaqdı, olmasa qardaşlarından, bacılarından birini də özü ilə aparacaqdı. Qardaş və bacı deyəndə gözləri yaşla doldu. O, iki qardaşını çox tez itirmişdi. Ən kiçiyi kənddə idi və ildə bir-iki dəfə görürdü. Ancaq hər dəfə onun səsini eşidəndə atasını, köçü, kəndi xatırlayırdı. O, bacılarını da həmişə öz övladları kimi sevib, qoruyub saxlamışdı. Biri vaxtından əvvəl öldü, biri də Moskvada yaşayırdı. Ah çəkdi. Hamı köçəri quşlar kimi başqa yerə uçmuşdu.

Tez əşyaları çantaya yığmağa başladı. Arxadan açılan qapının səsini eşidib arxasına baxmaqdan çəkindi. Eləcə çantanın qarşısında dayandı.

Qızı heç nə demədi. Başa düşdü ki, anası bağa hazırlaşır. Çünki iki həftə idi ki, hər ikisi eyni sözləri təkrarlayaraq mübahisə edirdilər.

O, yenə eyni sözləri eşitmək üçün qulaqlarını açdı. Hazır idi, eyni sözləri təkrarlayaraq qızına bağa köçün vaxtının keçdiyini izah edəcəkdi. Amma nədənsə qızı bu dəfə ağzını belə açmadı. Yalnızca hönkür-hönkür ağladı və qapını bağlayaraq bayıra çıxdı.

O, yatağında səssizcə oturdu. Gözündən iki damla yaş süzülüb sinəsinə töküldü, eynən köç karvanı kimi. Qorxdu. Çölə qulaq asdı. Uzaqdan canavarın gurultusu kimi maşınların gurultusu eşidilirdi. Köç bitmişdi. Yaylalar artıq şəhərdən gələnləri qəbul etmirdi. Tərəkəmə də, köç də, bağ da bu dinməz səs-küydə məhv olmuşdu. Son tərəkəmə şəhər tərəfindən məğlub edilmişdi.

Orxan ARAS

525-ci qəzet.- 2022.- 19 mart.- S.18;19