Xudafərini sığallamaq bəxtiyarlığı

Lap köhnə bir zərbülməsəl var ki, qorunmuşu İlahi qoruyur.

Başqa minlər və milyonlarla ağacdan fərqli olaraq, bir qocaman çinar yüzillər boyu başının üstündən nə qədər qasırğalar və tufanlar keçsə, nə qədər ildırımlar çaxsa da, dikəlməkdə davam edirsə və yenə hər yaz tər-təzə yarpaqlar açırsa; bir möhtəşəm tikilinin sinni minili çoxdan ötürsə və yanında-yörəsində cərəyan etmiş müharibələr, saysız zəlzələlər, yüz cür digər fəsadlar həndəvərindəki çox şeyi insanlarla birgə qayıdışsız aparıbsa və o, yenə əvvəlki əzəməti ilə ucalırsa; təkcə nüsxəsi olan və daşın-dəmirin deyil, zahirən onlardan dəfə-dəfə dözümsüz kağızın üzərində qamış qələmlə yazılmış bir kitab onu doğurmuş bəşər övladından on qat-iyirmi qat ömür sürərək yaşayırsa, bu möcüzəli salamatqalmada, bu heyrətli yıxılmamaqlıqda, əlbəttə ki, Zamanın və Zaman sahibinin Ali İradəsi olmamış deyil!

Gəmiqaya üstünün rəsmləriylə minillər öncəki kimi, yenə həminki vüqarı və təzəliyi ilə varsa, Qız qalası yenə minillər əvvəlki möhtəşəmliyi ilə boy verir və Xəzərə baxmaqda davam edirsə; Qobustanda qayanın sərt köksündən çıxan dağdağan, əncir ağacları yüzillər əqdəmdəki kimi yenə tumurcuqlayır, yaşıllanır, göz və könül sevindirirsə; dayaqları suların içərisində olan Xudafərin körpüsünü nə bu axıb keçən çay, nə də vaxtın selləri dağıda bilibsə, Körpü ötən minillərdəki kimi yenə ayaqdadırsa, demək, bunların heç biri sadə varlıqlar deyil, hər birinin müqəddəslik haləsi var və həmin sərvətlərə and içmək mümkündür.

Və elə həmin səbəbdəndir ki, 2020-ci ilin payızında Azərbaycan insanının 30 illik həsrətindən sonra qəsbkarın kirli caynağından xilas edilmiş Xudafərinin qarşısında düşməni çökdürmüş Qalib Ordunun Baş Sərkərdəsi Prezident İlham Əliyev baş əyirdi, diz çökürdü və Körpü ilə göz-gözə dayanaraq onunla məhrəm bir insanla danışan kimi danışırdı, bütün Azərbaycan xalqını qəhərləndirən sözləri dilə gətirirdi: "Bu gün, noyabrın 16-sı mənim həyatımda xüsusi tarix olaraq qalacaq. Çünki bir neçə dəqiqədən sonra biz qədim memarlıq abidəmiz olan Xudafərin körpüsünə yaxınlaşacağıq. Bu dağlar artıq bizimdir, həmişə bizim olub. Ancaq 30 ilə yaxın düşmən bu dağlarda, bu torpaqlarda, bizim dədə-baba torpaqlarımızda oturub, bizə meydan oxuyub".

Zəfər çalmış dövlətin Müzəffər başçısı məhəbbətlə Xudafərinin qocaman daşlarını sığallayırdı, elə Xudafərin kimi daim yaşayacaq sözlər deyirdi.

Fərəhi köksünə sığmayan Fateh Prezident o anlarda Xudafərinlə danışırdı, Tarixlə danışırdı, Azərbaycanla danışırdı, Dünya ilə danışırdı: "Bu gün bu tarixə toxunarkən sadəcə olaraq öz mövqeyimi, öz fikirlərimi sizinlə və Azərbaycan xalqı ilə bölüşmək istəyirəm. Oktyabrın 18-də Azərbaycan Silahlı Qüvvələri Xudafərin körpüsünə çıxdı və Xudafərin körpüsü üzərində Azərbaycan bayrağını qaldırdı. Xudafərin körpüsü Azərbaycan xalqının milli sərvətidir, Azərbaycan xalqının istedadının sübutudur. Biz Azərbaycan xalqına məxsus olan bu möhtəşəm memarlıq əsəri ilə haqlı olaraq fəxr edirik.

...Yenə də Azərbaycan vətəndaşları burada yaşayacaqlar, quracaqlar, yaradacaqlar. Amma bugünkü tarix heç vaxt silinməyəcək".

Nədir Xudafərini bizimçün bunca sevimli və iftixar qaynağı edən?

Məgər təkcə ixtiyar yaşına görəmi bu memarlıq dürdanəsi bizimçün bunca əzizdir?

Xudafərin körpüsü bütün başqa məziyyətlərindən savayı, rəmzdir.

Həm də bütün tarix boyu məhz belə olub və millət təqviminin ayrı-ayrı təlatümlü kəsiklərində isə həmin rəmzlilik daha da qüvvətlənib.

Bugünün hündürlüyündən tarixin uzaqlarındakı Xudafərin necə görünür?

KÖRPÜYƏ APARAN KÖRPÜLƏR

Bu uzunluqda, bu qədimlikdə və ötən əsrlərin zərrəcə dəyişdirməyə gücünün çatmadığı belə körpülər gerçək həyatda olmur.

Bu körpülərsiz isə dünənlə aramızda uçurumlar yaranar və o taya nə əlimiz çatar, nə ünümüz.

Yəni əksinə - oraların səsi bizə yetməz!

Bu körpülər "Kitab fütuh əl-büldan" ilə Əbülabbas Əhməd ibn Yəhya əl-Balazuridir (vəfatı 892), "Kitab əl-büldan"ı ilə Əhməd ibn Valeh əl-Yəqubidir (vəfatı 892), "Kitab əl-büldan"ı ilə (yazılması 902) Əbu Bəkr Əhməd ibn Məhəmməd ibn əl-Fəqihdir, "Kitab əl-məsalik vəl-məmalik"i ilə (tamamlanıb 977) Əbülqasim ibn Houqəldir, "Mücəm əl-büldan"ı ilə Yaqut Həməvidir (1179-1229), "Nüzhət əl-qülub"u və "Tarix-e qozide"si ilə Həmdullah Qəzvinidir və daha başqa əski əlyazmalar ki, hərəsindən bir işıq gəlir və o çıraqların sayəsində ötmüş əyyamların qaranlığındakı Xudafərin körpüsü də aydın görünür.

Həmin şahidlər olmasa, Xudafərinin yaşını, başından keçənləri haradan bilərdik?!

Günümüzədək gəlib yetişən Xudafərinlər əslində orada Araz üstündə olmuş körpülərin ilkləri deyillər.

Həmdullah Qəzvini Xudafərin körpüsünü Məhəmməd Peyğəmbərin əshabələrindən olan Bəkr ibn Abdullanın 736-cı ildə tikdirdiyini yazır.

Fəqət başqa salnamələrdə əslində körpünün daha əvvəl inşa edildiyi, Bəkr ibn Abdullanın onun sadəcə təmiriylə məşğul olduğu təsdiqləri də var.

Körpünün ilkin tikilmə tarixi Həxamənişilər dövrünə qədər aparılsa da (və burada da məntiq olmamış deyil, çünki çay vardısa, üstünün körpüsü də gərək olaydı), bizə bu görkəmdə gəlib çatan, məhz belə cazibədarlığı səbəbindən üzərində Xudanın adı olan Körpünün təvəllüd tarixi olaraq 1027-ci il götürülür.

Memarı kimdir - bəlli deyil. Ancaq onun cızdığı layihə elə mükəmməl olub, inşaatçı babalarımız da elə ustalıq və fədakarlıqla çalışıblar ki, nəticəyə sadəcə "körpü" deməyə o çağın adamlarının insafı yol verməyib.

Fikir ediblər ki, belə bir müstəsna işi insan yarada bilməz.

Bu əsərin Pərvərdigarın iradəsi ilə başa gəldiyini, bu gözəlliyi İlahinin Özünün yaratdığını söyləyiblər.

Araz çayı üzərindən atılan Xudafərinlər ikidir - onlardan eni 6, hündürlüyü 12, uzunluğu 130 metr olan, 11 aşırımlı birincisi Baş Xudafərin körpüsü adlanır, bundan da böyük olan - 15 aşırımlı, uzunluğu 200 metr olan digəri isə Elxanilər dövründə tikilibmiş və indiyə 3 aşırımı gəlib çatıb.

Bunu da məxəzlər təsdiqləyir.

Yaqut Həməvi "Mücəm əl büldan"ında xəbər verirdi ki, "Aranda Araz boyunda min şəhər olub".

Bu rəqəm ilk baxışdan inanılmazlıq təəssüratı oyada bilər və bəzən araşdırıcılar elə həmin sayı şişirtmə kimi də qəbul ediblər.

"Şəhər" yazarkən görkəmli coğrafiyaşünas indiki anlamda qavradığımız şəhərləri yox, ümumən yaşayış məntəqələrini nəzərdə tuturdu və həm Azərbaycanın, həm də Yaxın və Orta Şərqin tarixində o çağların əsl intibah sayılası coşqun inkişaf dövrü olduğunu diqqətə alsaq, bu iri ərazidə həmin sayda abad insan məskəninin olması qəribə görünməməlidir.

Buralar və xüsusən də Xudafərin körpüləri hər il Güney səmtdən Qarabağa və Arana yönələn elat köçlərinin əsas yolu idi.

Buralar, yaxın-uzaq məmləkətlərdən gələn, ardı-arası kəsliməyən, o eldən bu elə baş alan ticarət karvanlarının yolunun üstü idi.

Və nəhayət, İpək Yolu buradan keçirdi.

VÜSAL VƏ AYRILIQ RƏMZİ

Xudafərin körpülərinin qisməti elə əvvəldən belə olub.

Yarandığı gündən Azərbaycanın Güneyi ilə Quzeyini birləşdirib.

Lakin İpək yolu buradan keçirdisə, buralar karvan yollarının qovuşağı idisə, deməli, Xudafərin elə insanlara xidmətə başladığı ilk günlərdən yalnız bir yurdun cənubu ilə şimalını yox, buradan keçib gedən və ən müxtəlif ölkələrin təmsilçilərinə yol açdığından beynəlxalq körpü idi.

Yəni lap başlanğıcdan Xudafərin həm bizimki, həm dünyanınkı olub, qovuşduruculuq rəmzi hesab edilib.

Araz çayının ən dar yerində, sal qayaların üzərində tikilən Xudafərin əsrlərcə elə qayalar kimi möhkəm dayanıb, hər gələnə geniş qucaq açıb.

Ancaq tarixin Xudafərinə və Xudafərinin sahibi azərbaycanlılara kəc üz göstərdiyi də az olmayıb.

İnsanlar körpüləri bu tərəfdən o tərəfə rahat keçib-qayıda bilməkçün qurub-yaradıblar, bu yandan o biri yana gedib-gələ bilməyərək həsrətlə, xiffətlə baxmaq üçün yox.

Lakin nə acı ki, tarixin və taleyin mahiyyəti etibarilə vüsal vasitəsi olmalı körpüləri ayrılıq, keçilməzlik aşırımına çevirdiyi də keçmişlərdə az rast gəlinməyib.

İnsanlar ayrılığı kimlərin saldığını yaxşı bilsələr də, bəzən qəddar əyyamlarda ürəklərini deşən dərdləri, nisgili açıq deməyə də cürət etməyiblər.

Başlayıblar fələyi qınamağa, o sahillə bu sahilin arasından axıb-keçən çayları məzəmmət etməyə. Amma yazıq çayın nə təqsiri! Çay həqiqətdə həm o sahildəkinin, həm də bəridəkilərin idi.

Zaman boyu yolları kəsən çapqınçılar, quldurlar olub, ya elə çapqınçı-quldur təbiətli hakimiyyətlər, siyasətlər, azğın qəsbkarlar.

Bu bəla Xudafərinin də başında çatlayıb.

XIX yüzilin ilk onilliklərində Azərbaycan ikiyə parçalanıb - Xudafərinin o tayında Azərbaycanın bir hissəsi qalıb, bu tərəfində digər parçası.

Mən səndən ayrılmazdım,

Zülmnən ayırdılar.

Ən müdhişi budur ki, həmin körpülərin o taylı-bu taylı sahiblərinə bu yandan o tərəfə, o tərəfdən bu yana adlamaq yasaq edilib. Beləcə vüsal körpüsü çevrilib hicran sərhədinə.

Axtarın dünya ədəbiyyatını (və mən axtarmışam, ona görə belə arxayın qətiyyətlə yazıram) Araz çayı qədər qarğanan ikinci çay tapmayacaqsınız.

Arazsa dünyanın digər dəli-dolu nəhrlərindən, lap elə qovuşduğu Kürdən fərqli olaraq həmişə sakit axıb, tez-tez coşub-daşaraq insanları əziyyətə salmayıb.

Mütəmadi qarğanılmağının səbəbi isə elə son 200 ildən artıq vaxt kəsiyində davamlı olaraq bu tayından o tayına keçməkçün qoyulan yasaqlar, maneələr olub. XX yüzilin 30-cu illərində Cənubi və Şimali Azərbaycan arasında əlaqələri daha artıq qırmaq üçün bir-birinin ardınca amansız addımlar atılır. Minlərlə insan bir neçə gün içərisində Şimali Azərbaycandan İrana köçürülür və elə həmin əsnada 15 aşırımlı Xudafərin körpüsündən 750 metr qərdə tikilmiş və Elxanilər dövründə inşa edildiyi ehtimal olunan digər körpünün sahil tağları o taydan o taya mümkün get-gəllərin qarşısını almaqçün uçurdulub-dağıdılır.

Başverənləri qüssə ilə qarşılayan naçar xalq həmin yıxılan ikinci Xudafərinə "Sınıq körpü" adı qoyur.

Bu sınıqlıq, bəxtikəmlik Xudafərinlə hələ sonralar da xeyli müddət qalacaq.

Və elə müdhiş zaman da yetişəcək ki, Xudafərindən nəinki keçmək, üstünə çıxmaq, hətta onun olduğu doğma ərazilərinə yaxın düşmək azərbaycanlılarçün əlçatmaz istəyə dönəcək.

XVI yüzildə Dirili Qurbani belə sızlayırdı:

Şair olan dərsi alar pirindən,

Baş açmadım seyrağıbın sirindən,

Qolubağlı keçdim Xudafərindən

Üzüm gülməz, heç açılmaz, ah, mənim!

Əsrlərcə Xudafərindən qaliblər də çox keçmişdi, elə Qurbani kimi əsir keçənlər də olmuşdu.

Xudafərinin alın yazısında özünün də əsir-yesir olmağı varmış.

Erməni işğalı ilə başlanan və üç onil boyunca davam edən əzablı ayrılıq illəri Xudafərinin tərcümeyi-halındakı ən qəmli, ən pərişan səhifələrdir. Ancaq nə xoşbəxtik ki, nəhayət, o kədərli səhifələr də qapandı. Nə bəxtiyarıq ki, Xudafərinin yeni ömrünün başladığı məsud günlər də gəldi. Nə bəxtəvərik ki, Xudafərin üzərində bütün Azərbaycanın nəbzi, ürəyi kimi dalğalanan üçrəngli bayrağımız yüksəlir!

ZƏFƏRLƏ AÇILAN YENİ SƏHİFƏ

O günlərin həyəcanı heç unudulmaz.

2020-ci ilin oktyabr günləri idi. Azərbaycan aslanları döyüş meydanında idi. Təcavüzə uğramış torpaqlarımızı azad etmək uğrunda ölüm-dirim savaşı gedirdi. Növbə gəlib çatmışdı Cəbrayıla. Azərbaycan Ordusunun zəfər soraqları bütün milləti vəcdə gətirmişdi. Yalnız bu yanda yox, həm də o tayda.

Duyğuların sinəyə sığmadığı həmin riqqət dolu günlərdə Arazın o tərəfində baş verənləri evində-eşiyində izləməyə səbri çatmayan bir cənublu ailənin görüntüləri bizə də gəlib çatdı. Yığışmışdılar Araz qırağına, Xudafərinin o biri tərəfinə - bir ocaq qalayıb toplaşmışdılar çevrəsinə.

Yaşlı bir qadın, dünyagörmüş bir ana, bir güneyli ağbirçəyimiz gücü çatanı edirdi, əllərini göylərə açmışdı ki, ya Pərvərdigar, Azərbaycan əsgərinə hayan ol, ya İlahi, balalarımızı qoru, ya Allah, yurdumuza azadlıq nəsib elə!

Ana əllərini göylərə açmışdı, Xudavəndi-aləmə üz tutmuşdu.

Ortada Xudafərin idi, göydə Xuda, bu tayda Azərbaycan əsgəri döyüşürdü.

Və Xudanın Körpüsünün - Azərbaycanın körpüsünün başında söylənən o dualar, millətin səsi HAQQA çatdı, HAQQI bərqərar etdi.

İllərcə həsrət, ayrılıq körpüsünə döndərilmiş Xudafərin mübtəla olduğu son zəncirdən də qurtuldu, yenə dönüb oldu VÜSAL, BİRLİK, VƏHDƏT Körpüsü!

"Bərpa edəcəyik bunları, hamısını bərpa edəcəyik. Azərbaycan xalqı bir daha öz böyüklüyünü göstərəcək. Bir daha bütün dünyaya sübut edəcəyik ki, biz böyük xalqıq. Biz qayıtmışıq, vuruşa-vuruşa qayıtmışıq. Heç kim bizə bu torpaqları bağışlamayıb".

Bu, daha bir dua, daha bir böyük niyyət, dünya insanına söylənən söz idi.

Bu, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin azad Xudafərinlə üzbəüz dayanaraq içdiyi and idi.

Bu, üstündə Xudanın adı və imzası olan məğrur Xudafərinin ömür salnaməsinə Azərbaycanın atdığı daha bir ŞƏRƏF İMZASI idi!

21 fevral, 2022.

Rafael HÜSEYNOV

Akademik

525-ci qəzet.- 2022.- 19 mart.- S.10;11.