"Psix"dən doğru xəbər...

MUSİQİLİ TEATRIN SƏHNƏSİNDƏ OYNANILAN YENİ TAMAŞANIN PREMYERASINDAN QEYDLƏR

Neçə vaxtdan bəri anonsları verilən tamaşanın nəhayət, premyera günü gəlib çatmışdı. Əslində, nə tamaşanın adı, nə də mövzusu yad idi. Uşaqlığımızın tanış əsəri - dünya şöhrətli ispan yazıçısı Migel de Servantesin "Don Kixot" romanının motivləri əsasında hazırlanmış "Psix" tamaşası... Adı eşidəndə bir anlıq dayandım və Don Kixota daha kimin "psix" dediyini xatırlamaq üçün yaddaşımın yaxın keçmişdəki səhifələrini vərəqləməyə başladım. Hə, teatr cameəsinə az-çox bələd olanların növbəti cümləyə keçmədən o adı səsləndirdiklərini eşidər kimiyəm - Vaqif İbrahimoğlu...

Hələ 2010-cu ildə "YUĞ" Teatrında görkəmli və fərqli rejissor Vaqif İbrahimoğlu bu əsərə müraciət edərkən Don Kixotu məhz belə adlandırmışdı: Psix!

Psix nədir? Psix dəli deyil, o, bir ruhi haldır, ruh halıdır. Biz oxucular cəngavərlik romanlarına özənib özünü cəngavər sanan, bununçün yel dəyirmanlarıyla vuruşan, Dulsineyaya aşiq olan Don Kixotu elə öz köməkçisi, xidmətçisi kimi dəli hesab edə bilərik. Amma onun bu halı dəlilikdən çox daha üstün, ruhi hadisə idi. O, öz ideallarına sadiq, onlar uğrunda gecəsini gündüzünə qataraq mübarizəsini öz bildiyi və doğru sandığı tərzdə davam etdirən, kənardakı müdaxilələri eşitməyərək, görməyərək məhz insanların rifahı üçün özünəməxsus tərzdə döyüşən psix idi.

Vaqif müəllimdən düz 11-12 il sonra Don Kixotun psixliyini yenidən duyan və azərbaycanlı tamaşaçıya duyuran isə rejissor Ər-Toğruldur. Onun "Psix"ində elə ilk dəqiqələrdən Vaqif İbrahimoğlu estetikasına təxmini (!) sadiqlik sezilsə də, gənc rejissorun özünəməxsus yozumu və yanaşması da özünü göstərirdi.

Aprelin 29-u günü Azərbaycan Dövlət Akademik Musiqili Teatrın qapısında bir başqa ab-hava vardı. Bizdən əvvəl gəlmiş bir neçə tələbə qız qapıda şəxsiyyət vəsiqələrini tələb edən mühafizəçilərə 18 yaşından yuxarı olduqlarını sübut etməyə çalışırdılar. Axı anonslarda dəfələrlə vurğulanmışdı ki, tamaşa 18 yaşdan yuxarı insanlar üçündür. Növbə onların şəxsiyyət vəsiqələrini tapıb bunu isbatlamaqlarından sonra bizə gəldi. Biz də artıq 3 ildir ənənə halını almış "Covid" yoxlamasından sonra teatrın qapısından içəri giririk. Bizi qapıda teatrın yorulmaz və fədakar mətbuat katibi, işdən əlavə, bu mədəniyyət hadisəsinin vurğunu olan Fəridə xanım qarşılayır. Fəridə xanımın müşayiətiylə yuxarı zala qalxırıq. Elə burda yerimizi yenicə tapıb rahatlanmışdıq ki, səhnə tərəfdən gələn səs diqqətimizi cəlb edir. İlk dəfə bütün qapıların açıldığı, tamaşaçıların zala daxil olduğu, hələ onlarla insanın ayaq üstə öz yerlərini axtardığı vaxt, ən mühümü isə "telefonları söndürün" xəbərdarlığı olmadan və insanları sakitliyə çağıran o 3 zəng çalınmadan başlayan bir tamaşa görürdüm. Hmm... Maraqlıdır. Elə bu kiçik detal bizi illərdir öyrəşdiyimiz teatr və səhnə stereotiplərini qırmağa iddialı olan bir əsərin gözlədiyinin xoş müjdəçisi idi.

Hə, səhnənin aşağısında, tamaşaçıların önündə əlində süpürgə deyinə-deyinə gəzən xidmətçinin danışdıqları da elə psixliyə "yaraşan" idi. Demək ki, bu tamaşadakı tək psix Don Kixot olmayacaq.

Deyingən xidmətçinin səhnəyə çıxmasıyla beynimiz kimi xaotik, bütün səsləri, bütün tonları özündə birləşdirən küyün başlaması bir olur. İndi onlar bir yox, dörd nəfərdirlər və bu xaotik musiqinin fonunda qəribə, nizamsız hərəkətlər edirlər. Bu, rəqsi də xatırladır, dəlilik əlamətlərini də, hətta deyərdim ki, insan yeyən qəbilələrin insanı yeməzdən öncə həyata keçirdikləri ayini də...

Sonra başlayır Don Kixotun, onun dostu Sançonun, sevgilisi Dulsineyanın və xidmətçinin macəraları. Yəni bildiyimiz, amma fərqli biçimdə şahidinə çevrildiyimiz hadisələr...

Bir hissəli tamaşada səhnələr ayrı-ayrı idi. Hətta bəzi səhnələr bir-birindən o qədər uzaq idi ki, düşünürdün, pərdə başlanacaq və fasilədən sonra tamaşanın növbəti hissəsi başlayacaq. Amma yox, aktyorlar səhnədəcə əyinlərini dəyişir, bir obrazdan digərinə çevrilirdilər. Onların bu geyinib-soyunma prosesləri təkcə paltar dəyişmək deyil, yeni obrazını varlığına "geyinmək" təsiri bağışlayır. Bu prosesdə biz aktyorların obrazlarını "soyunduqlarını" da yaxşı sezə bilirik. Onlar bir səhnədən digərinə keçərkən tamamilə özləşir, hətta səhnədə tamaşaçıların eşidə biləcəkləriylə bilməyəcəkləri arasındakı səs səviyyəsində bir-biriylə söhbət də edirlər. Pərdələr bağlanmır, dekorasiya dəyişmir, heç kim səhnəni tərk etmir. Amma səhnə bircə anda qəfil boşalır, sonra yenə o xaotik musiqi və aktyorların biçimsiz hərəkətləriylə başqa bir hala düşür. Bu yerdə Vaqif İbrahimoğlu taktikaları, YUĞ estetikasını xatırlamamaq olmur. Rejissor aktyorla tamaşaçı arasındakı sərhədi darmadağın edir, min illik teatrın "pərdəarxasını", bir növ məhrəmini yüzlərcə insanın gözü önünə sərir. Psixlik deyil, bəs nədir?

Sonda isə bayaqdan nizamsız hərəkətlərinə təbəssüm etdiyimiz, dəliliklə psixlik arasında gedib-gələn, amma nə istədiyini və niyə istədiyini çox yaxşı bilib, buna sahib çıxan Don Kixot özüylə, eyni zamanda tamaşaçısıyla baş-başa qalır. Onun bu mistik monoloqunda təkcə yel dəyirmanlarıyla vuruşan Don Kixot yox, ideallarına sahib çıxan, bu uğurda dəli, psix, yaramaz adlandırılan və cəmiyyətdən kənarlaşdırılan bütün insanların ümumiləşdirilmiş obrazları var. O da özünün psix olduğunu qəbul edir. Amma bu psixlik bir kimsəyə zərər vururmu? Bu psixlik insanlara yaxşılıq etmək, cəmiyyəti zəlillərdən təmizləmək, ziyanverici qüvvələrdən arındırmaqdan başqa nə pis iş görüb ki? Və bəli, insan üçün yanan cism ucalarda olmalıdır, onun yerdə, insanların arasında işi yox!

Yazının məlumatlandırıcı hissəsinə keçmədən öncə səhnə əsərinin mükəmməl dekorasiyası, işıq effektləri və əsərin orijinalını xatırladan geyimlərdən bəhs etməsək olmaz. Burda peşəkar rəssam işi olduğu göz önündə idi. Deyərdim ki, əsəri bir az da uğurlu və baxımlı edən məhz bu idi. Buna görə quruluşçu rəssam Vüsal Rahimin əməyini qiymətləndirir və təşəkkür edirik.

Cəmi bir saatlıq zaman müddətində bizi çox mətləblərdən agah edən, Don Kixotu yenidən və fərqli tərzdə insanlara tanıdan tamaşada dahi bəstəkar, SSRİ Xalq artisti Qara Qarayevin "Don Kixot" simfonik qravürlərindən istifadə edilib.

18 yaşından yuxarı tamaşaçılar üçün nəzərdə tutulan səhnə əsərinin quruluşçu rejissoru və səhnələşdirəni, qeyd etdiyim kimi, rejissor Ər-Toğruldur.

Bədii rəhbəri Akademik Musiqili Teatrın direktoru, Əməkdar incəsənət xadimi, fəlsəfə doktoru Əliqismət Lalayev olan tamaşanın musiqi rəhbəri Əməkdar incəsənət xadimi Fəxrəddin Atayev, konsertmeysteri Kamil Həsənov, rejissor assistenti Zaur Əliyevdir.

Səhnə əsərində Don Kixot obrazını Xalq artisti Pərviz Məmmədrzayev ifa edirdi. Teatrın gənc və istedadlı aktyorları Nicat Əli Sanço Pansa, Gültac Əlili Dulsineya, Zaur Əliyev Xidmətçi obrazlarında teatrsevərlərin qarşısına çıxdılar.

Bu uğurlu iş münasibətiylə adları çəkilən və çəkilməyən, tamaşada zəhməti olan hər kəsə təşəkkür edir, oxucularımızı əsərin növbəti nümayişlərini qaçırmamağa səsləyirik!

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2022.- 5 may.- S.11.