Azərbaycan nəzm və nəsrində
Şuşanın bədii təsviri
(Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu)
***
"Əziz Şuşa, sən azadsan!
Əziz Şuşa, biz qayıtmışıq!
Əziz Şuşa, biz səni dirçəldəcəyik!"
İlham
ƏLİYEV,
Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti
***
Üç
tərəfdən səkkiz yüz metr yüksəklikdə
yerləşən sıldırım qayalarla, Qırxqız,
Kirs, Murov, Bağrıqan, Sarıbaba dağları ilə əhatə
olunan Şuşa yaşayış məskəni
salındığı vaxtdan bədii ədəbiyyatın
diqqət mərkəzindədir. Şuşanın Azərbaycan
xalqının milli şüurunda özünəməxsus
yeri olması Ulu öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən
vurğulanmışdır: "Şuşa Azərbaycanın
ən əziz və böyük tarixi olan bir guşəsidir.
Şuşanı yaradanlar, Şuşa
şəhərini quranlar, Şuşa Qalasını tikənlər
Azərbaycan torpağının sahibləri olublar və
Qarabağda Azərbaycan torpağının daim qorunması,
saxlanılması üçün Şuşa şəhərini,
Qalasını yaradıblar. Bu, Azərbaycan
xalqının, əcdadlarımızın yaratdığı
böyük abidədir, təkcə şəhər deyil,
böyük bir tarixi abidədir. Bu şəhərdə
onun ətrafında Azərbaycan xalqının bir neçə
əsrlik tarixə malik böyük mədəniyyəti, mədəni
irsi, qəhrəmanlıq nümunələri
yaranıbdır. Şuşa təkcə
şuşalılar üçün yox - bütün azərbaycanlılar
üçün vətənini, millətini sevən hər
bir vətəndaş üçün əziz bir şəhərdir,
əziz bir torpaqdır, əziz bir Qaladır, əziz bir abidədir.
Şuşasız Qarabağ, Qarabağsız
ümumiyyətlə Azərbaycan yoxdur".
Şuşanın xalqımızın həyatındakı
önəmi bədii nümunələrdə əksini
tapır. Şuşanın tərənnüm və təsvir
edilməsi Müstəqillik dövrü milli ədəbiyyatımızın
ayrılmaz ana xəttinə çevrilir. Birinci
Qarabağ müharibəsi dövrünü əhatə edən
bədii nümunələrdə Şuşanın azad
olunacağına olan ümidlə yanaşı, Şuşa dərdi, Şuşa harayı əksini
tapır. Vətən müharibəsindən əldə edilən
zəfərdən sonra Şuşa qalibiyyət
rəmzinə çevrilir.
Azərbaycan
ədəbiyyatında mədəniyyətimizin beşiyi olan Şuşa müxtəlif ədəbi növ və
janrlarda tərənnüm və təsvir edilir. Müasir
dövrümüzdə Şuşa
obrazı klassik şeir janrlarında, aşıq
yaradıcılığının janrlarında, sərbəst
şeir şəklində, qarışıq janr nümunələri
olan dastan və poemalarda və sairdə təqdim olunur.
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatında klassik Azərbaycan
şeirinin ən geniş yayılmış janrlarından olan
qəzəl janrında Şuşanın vəsf edilməsi təqdirəlayiqdir. Məsələn,
kütləvilik xarakteri daşıyan qəzəl janrında
Vətən müharibəsi zəfərindən sonra
Şuşanın tərənnüm edilməsi Teymur Kərimlinin
"Şuşamız" qəzəlində əksini
tapır.
Teymur Kərimlinin 7 beytdən ibarət olan
"Şuşamız" qəzəlində strateji əhəmiyyətə
malik olan Şuşanın gözəlliyi və ona olan məhəbbət
yer alır.
Canımın
parçası, canımda canımdır Şuşamız,
Damarımda
dolaşan isti qanımdır Şuşamız!
Vətən
övladına açmış qucağın yaz günütək,
Yağıya buz kimi sərt, qar-boranımdır
Şuşamız.
Vaqif Bəhmənlinin 7 beytli "Şuşa" qəzəli
Birinci Qarabağ müharibəsi dövründə qələmə
alınmışdı. Qəzəldə Vətənin alınmazlıq
qalası olan Şuşa tərənnüm
edilməklə yanaşı, keçdiyi tarixi məqamlara
işıq salınır.
Dağı
dağ üstdə duran dağlı səməndərdi Şuşa,
Necə bəs
dil-dil ötür gül-gül açan dərdi Şuşa?
Aşıq yaradıcılığında rast gəlinən
"Ay ağalar, gəlin sizə söyləyim" kimi xitaba
müraciət müasir ədəbiyyatımızda rast gəlinir. Bu xitab Xəstə
Qasımın "Aşnalığı", "Deyərlər",
Aşıq Alının "Dolandırı"
qoşmalarında istifadə edilmişdir. Akademik
Teymur Kərimli də Şuşaya həsr etdiyi "Əziz
Şuşa! Biz qayıtdıq!" qoşmasını
"Ay ağalar, gəlin sizə söyləyim" kimi
xitabı ilə başlayır:
Ay
ağalar, gəlin sizə söyləyim:
Baş
tacıdır bizim zəfər Şuşanın!
Başımıza
min il qaxınc olardı,
Yolu bağlı qalsa əgər Şuşanın.
Azərbaycan poeziyasında şairlərimizin tez-tez
müraciət etdikləri vəznlərdən biri də sərbəst
şeir şəklidir. Səpkili şeirdə qələmə alınan bədii
nümunələrdə Şuşa qəhrəmanlıq,
yenilməzlik rəmzi kimi tərənnüm edilir. Rəsul Rzanın "Şuşam mənim"
adlı səpkili şeirində səslərin
alliterasiyası poetik nümunəyə ritmik-melodik ton gətirir.
Şuşanın əsrarəngiz obrazını poetik dillə
təqdim edir:
Sinəsi
qabarıq,
nağıllardan gəlmiş
pəhləvandır
Şuşam
mənim;
Mərdliklə,
gözəlliklə
qoşam
mənim.
Azərbaycan torpağının nur parçası.
Zahid Xəlilin "Şuşa" nəğməsi də
sərbəst şeir şəklində qələmə
alınıb.
Müəllif poetik nümunədə Şuşanın
obrazını yaradır:
Gözün
aydın,
Şuşam
mənim!
Cənnət
kimi
Guşəm mənim.
Zahid Xəlilin qələmə aldığı səpkili
şeir nümunəsində misraların, hecaların sayı,
qafiyə sistemi konkret bir ideyaya tabe tutulur. Poetik fikrin mərkəzində
işlədilmiş qafiyələr bir-birini izləyir.
Şuşa mövzusunun dördlüklərdə də əksini
tapması ilə rastlaşırıq. Məsələn, Hüseyn
Kürdoğlunun bir bənddən ibarət olan dördlüklərində
qayalar başında yerləşən əfsanələşmiş
Şuşanın tərənnümü əksini tapır:
Sən də
bir yadına sal qayaları,
Gəmi qayaları, sal qayaları.
Toy
xonçası kimi başında tutub
Şuşanı dağların sal qayaları.
Özündə
epik və lirik növün xüsusiyyətlərini
daşıyan poema janrında da Şuşa
təsvir edilir. Bu zaman bir tərəfdən, təhkiyə
yolu ilə müəyyən hadisələrin nəql edilməsi,
digər tərəfdən isə, hiss-həyəcanların
ifadəsinə yer verilir. Asim Yadigar "Zəfər
yolu" lirik poemasında Azərbaycan xalqının həyatında
baş vermiş tarixi hadisələri əks etdirən qələbə
sevincini, qazanılan nailiyyətləri, zəfər yolunun əzəmətini
təsvir edir.
Sabir
Rüstəmxanlının "Qarabağa
dönüş" poemasının adına
da çıxarılmış Qarabağa
dönüşü Şuşanın azad edilməsi ilə
eyniləşdirən müəllif fikirlərində
haqlıdır. Şuşanın düşmən
tapdağından xilas olmanı Azərbaycanın işğal
altında olan torpaqlarının azad olmasının simvoluna
çevirir. Sənətkar
Şuşanın azad olmasını Qarabağa
dönüş kimi təqdim etməkdə haqlı
olduğunu bədii dillə də əks etdirir.
Xalq
şairi Xəlil Rza Ulutürk "Şuşa səfəri"
(1979) adlı lirik poemasında Şuşanı vəsf edərkən
poetik obrazını yarada bilir:
Şüşə
deməliyəm bəlkə də sənə,
Şüşədən işıqlı, mərmər
şəhərim.
Dağ
bülluru kimi pardaxlı, parlaq,
Mənim yaqut qalam, gövhər şəhərim.
Xəlil Rza Ulutürk "Şuşam"
adlandırdığı digər poemasında da
Şuşanı tərənnüm edir.
Xalq şairi Vahid Əziz "Şuşam mənm"
şeirində Şuşanın coğrafi məkanı
göz önündə canlandırılır. Müəllif
Şuşanı qartal əzəmətli olmasını da
vurğulayır:
Doymaq
olmur boylandıqca,
Gül çiçəyinə, daşına.
Gözəl
Şuşa qartal kimi,
Qonub dağlar başına.
Şuşam mənim.
Qasım
Qasımzadə "Zümrüd tac" adlı şeirində
Şuşanı Qarabağın tacı kimi təqdim edir:
Bədxahı
boğmaqçün qəsdinə duran
Xaçın, Qarqar onun qoşa sazıdır.
Başının
üstündə yanıb bərq vuran
Şuşa Qarabağın zümrüd tacıdır.
Məmməd Araz "Şuşada bir gecə"
şeirində Şuşanın dağlar qoynunda yerləşməsini
poetik şəkildə qələmə alır. Həmçinin,
Şuşanın göz önündə canlı mənzərəsini
yaradır:
Gecənin
qoynunda yanır dağ şəhər,
əzadan
asılı çilçıraq şəhər.
Dağlar
öz ovcunda yandırıb onu,
Ulduzlar qoynuna qaldırıb onu.
Bu dağlar vüqarı, bu dağlar gücü.
Bu gecə
kəşf etdim bir Şuşa
bürcü,
Bir Şuşa bürcü,
Tamaşa bürcü.
Zivər
Ağayeva "Şuşa" şeirində
Şuşanın sehrkar təbiətə malik olmasını,
həmçinin, doğma el olmasını tərənnüm
edir:
Bir
yanı göydələn zirvə düzümü,
Bir
yanı tər-təzə zümrüd meşəli,
Baxıram
ətrafa elə bil Şuşa,
Dağların ovcunda büllur çeşmədi.
Səyavuş
Məmmədzadə "Şuşanı qar
gördüm" şeirində Şuşanın Birinci
Qarabağ müharibəsi dövründəki obrazını
yaradır:
Şuşanı
qar gördüm, qar gördüm,
Elimi var
gördüm, var gördüm,
Səslədim
ötən günləri,
Daşları kar gördüm, kar gördüm.
Rəşad
Məcidin "Şuşa" şeirində də
Şuşanın poetik dillə canlandırılmış
obrazı təqdim edilir:
Qoynuna hər
gələn yüz xəyal eylər,
Uzaqdan
baxanlar qeylü-qal eylər,
Birini
coşdurar, birin lal eylər,
Tilsimdir,
ovsundur, cadudur Şuşa.
Azərbaycan ədəbiyyatının epik
növünün müxtəlif janrlarında
Şuşanın obraz kimi təqdiminə rast gəlinir. Roman, povest, hekayə,
pritça və sair nəsr janrlarında Şuşa canlı
obraz kimi təqdim edilir: Güllü Məmmədovanın
"Fatehlərin zəfəri", Azad Qaradərəlinin
"Cəbrayıl əfsanəsi", Şəmil Sadiqin
"Ödərlər" romanları, Fariz Yunislinin
"Adı burda, özü Qarabağda" pritçası,
Mehdi Şərifovun "Yaddaşın dumanlı ləkələri"
hekayəsi və sair.
Eyni ad altında müxtəlif poetik nümunələrin
yaranması ədəbi mühitin və ədiblərin
Şuşaya olan böyük marağının bədii ifadəsidir.
44 günlük Vətən müharibəsindəki
tarixi zəfərimizdən sonra Şuşanın azad, məğrur
obrazı ədəbiyyat və mədəniyyətin müxtəlif
ədəbi növ və janrlarında yaradılacağına
əminik. Biz Şuşanın əzəmətini,
sındırıla bilməyən qürurunun, qalibiyyətin rəmzi
kimi bədii ədəbiyyatda tərənnüm və təsvir
ediləcəyinin şahidi olacağıq. Xurşidbanu
Natəvan, Qasım bəy Zakir, Molla Pənah Vaqif, Üzeyir bəy
Hacıbəyli, Mir Möhsün Nəvvab, Fatma xanım Kəminə,
Əhməd bəy Ağaoğlu, Yusif Vəzir Çəmənzəminli,
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Xan Şuşinski,
Bülbül kimi böyük şəxsiyyətlərin
öz milli təfəkkürləri ilə böyük ədəbi
irs qoyması Azərbaycanın qazandığı Qələbənin
rəmzi olan Şuşa ədəbi mühiti ilə
bağlıdır. Şuşanın təsviri
milli ədəbiyyatımızda zamanlara səpələnmiş
şəklində deyil, xalqın sevgi və ehtiramını
kainatın sonsuzluğunda bütövləşmiş bir
şəkildə əks etdirir.
Xalqın gen yaddaşına
çevrilmiş, şeir-sənət mərkəzi, ecazkar mədəniyyətimizin
rəmzi olmuş Şuşanın Prezident İlham Əliyevin
Sərəncamı ilə Azərbaycan mədəniyyətinin
paytaxtı elan edilməsi bu ənənənin davam etdiriləcəyindən
xəbər verir.
Salidə
ŞƏRİFOVA
AMEA-nın
professoru,
filologiya
elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2022.- 17 may.- S.14.