"Həyat" və "İrşad" qəzetlərinin səhifələrində Şuşa hadisələri

Çar Rusiyası ilə İran arasında 1828-ci ildə bağlanmış Türkmənçay müqaviləsindən sonra məğlub ölkədə yaşayan erməni millətindən olan əhalinin bir hissəsi Qarabağa, o cümlədən, Azərbaycan mədəniyyətinin beşiyi sayılan Şuşaya köçürülür. Azərbaycanın bu cənnət məkanında məskunlaşan ermənilər çox keçmir ki, çirkin xislətlərini göstərərək yerli əhaliyə qarşı fitnələr, qətl-qırğınlar törətməyə başlayır. Bədxah ermənilərin XX yüzilliyinin başlarında - 1905-1906-cı illərdə Şuşada yerli camaata qarşı törətdiyi cinayətkar əməllərin - qanlı qırğınların birbaşa şahidi olmuş dövrüm tanınmış ziyalısı, yazıçı və rəssamı Mir Möhsün Nəvvab (1833-1918) bütün bu hadisələri "1905-1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası" adlı kitabında qələmə alıb. Həmin illərdə ermənilərin yerli müsəlman əhalisinə - Azərbaycan türklərinə qarşı törətdikləri cinayətlər, məkrli əməllər o dövrün ən məşhur mətbuat orqanlarından olan "Həyat" və "İrşad" qəzetlərinin səhifələrində obyektiv şəkildə işıqlandırılıb. Məlum olduğu kimi, "Həyat" qəzetinin (1905-1906) redaktorları Əli bəy Hüseynzadə (1864-1940) və Əhməd bəy Ağayev - Ağaoğlu (1869-1939) olmuşlar. 1906-1907-ci illərdə isə Bakıda nəşr olunmuş "İrşad" qəzetinə Əhməd bəy Ağayev rəhbərlik etmişdi. Məlum olduğu kimi, Əhməd bəy Ağayev eyni zamanda erməni cinayətkar dəstələrinə qarşı yaradılmış "Difai" gizli təşkilatının (1906) qurucusu olub.

Ətraflı

"Həyat" qəzetində Şuşada ermənilərin törətdiyi cinayətlər haqqında məlumatlar, əsasən, "Qarabağ xəbərləri" başlığı altında dərc olunub. Bu məlumatların bir hissəsi dövrün erməni qəzetlərində Şuşada baş vermiş hadisələrin mənfur qonşularımıza xas olan xüsusi bir saxtakarlıqla işıqlandırılması və "Həyat" qəzetinin bu cür yalan xəbərlərə yazdığı şərh və təkziblərdən ibarətdir. "Həyatın ilk belə yazısına 18 avqust 1905-ci il tarixli nömrəsində rast gəlirik. "Qarabağ xəbərləri" başlıqlı kiçikhəcmli bu yazıda Şuşa hadisələri haqqında ümumi bilgilər verilir. Yazıda bu "qəmavər hadisənin" avqustun 15-də başlanması və iki gün ərzində 45 nəfərin öldürülməsi, onlardan 11 nəfərin erməni millətindən, 34 nəfərin isə müsəlman olması göstərilir. Müəllifi göstərilməyən həmin məqalə bu cümlə ilə bitir: "Bu günə (cür - M.N.) bizim torpağımızda olan hadisələr bizim təvarixlərə (tarixlərə - M.N.) tazə qara sütunlar daxil edib". Sözügedən yazıda qəzet rəhbərliyinin "təftiş olunmamış xəbərləri yazmaqdan" çəkinilməsi də diqqətə çatdırılır.

"Həyat" qəzetinin 9 sentyabr 1905-ci il tarixli yazısı isə Müslim adlı bir şəxsin qələmindən çıxmışdı. "Qarabağ xəbərləri" başlıqlı nisbətən irihəcmli məqalədə Müslim Şuşada baş vermiş qanlı hadisələr haqqında ətraflı məlumat verir və onları təhlil süzgəcindən keçirir. Məqalə müəllifi öncə "Qarabağda neçə illərdən bəri ermənilərin kəmali-sürətlə gələcəkdə gözlənilən bir böyük müharibəyə, bir əzim müqatiləyə (qətlə - M.N.)" hazırlaşmaları, müsəlmanların isə buna əhəmiyyət verməmələrini özünəməxsus bir şəkildə qeyd edir. Müəllifin fikrincə, müsəlmanlar ağıllarına belə gətirmirdilər ki, "arşun və tərazudan qeyr bir şey tanımayan millət", yəni erməni birdən-birə əlinə tüfəng götürüb müsəlmanla dava edə bilər. Məqalədə göstərilir ki, bu məsələni yaxşı bilən ermənilər öz işlərində idilər: açıq-aşkar bir şəkildə silah toplayır və könüllü dəstələr yaradırdılar. Bunu görən müsəlmanlar bir qədər şübhələnsələr də, ermənilər onlara: "Bu hazırlaşmaq sizin üçün deyil", - deyib müsəlmanları qəflət yuxusuna saldılar. Müəllif onu da qeyd edir ki, Bakı, Naxçıvan, İrəvan hadisələrindən sonra ermənilərin əsl məqsədi müsəlmanlara bir növ bəlli olsa da, ermənilər onları aldadaraq dedilər: "Bizim yerin əhalisi sair yerlərin əhalisinə bənzəməz: bizlər qədimdən dost-qonşuyuq, hətta bir-birimizlə qohum da olmuşuq". Sadəlövh müsəlmanlar yenə bu hiyləyə inanıb sakitcə öz yerlərində oturdular. Ermənilər isə altdan-altdan öz işlərini görürdülər. Avqustun 15-də gecə saat 2-də 4 nəfər erməni bir nəfər biçarə iranlını xəncərlə doğrayır. Yazıq iranlı can verməmişdən qabaq bircə bunu deyə bilir ki, onu 4 nəfər erməni heç bir səbəb olmadan öldürdülər. Daha sonra məqalədə göstərilir ki, avqust ayının 16-da bir kazak bir erməninin silahını almaq istəyir, lakin erməni əmrə tabe olmur. Bu halda kazak ermənini öldürür. Ermənilər bu hadisədən məharətlə istifadə edərək şayiə yayırlar ki, ermənini müsəlmanlar öldürüb. Alovu daha da qızışdıran erməni diş həkimi Maşuryan isə deyir ki, yaxınlıqdakı Zarıslı kəndində müsəlmanlar dörd erməni öldürüblər. Ermənilər bu uydurma yalandan istifadə edərək onların bazarında olan müsəlmanların çoxunu öldürdülər. Müsəlmanlar da öz bazarında olan bir neçə ermənini öldürsələr də, şəhərin müsəlman ağsaqqalları 60-dan çox ermənini öz evlərində gizlədib saxlayırlar.

Şuşada baş vermiş bu hadisə bir tərəfdən ermənilərin nə qədər zalım və qəddar, məkrli və hiyləgər olduğunu göstərir, digər tərəfdən isə müsəlmanların bir o qədər ürəyiyumşaqlığına və hədsiz sadəlövhlüyünə dəlalət edir.

Bütün məqalə boyu hiss olunur ki, onun müəllifi ermənilərin riyakar xislətinə yaxşı bələd olan yüksəksavadlı və dərin təhlil qabiliyyətli bir şəxsdir. Məqalə müəllifi ermənilərə fitva verən başlıca təşkilatçı qurumun kilsə olmasını da vurğulayır. O yazır ki, erməni diş həkimi Maşuryan yuxarıdakı xəbəri yaydıqdan sonra kilsədən nazik naqus (zəng) səsi eşidilir və bütün ermənilər özlərini kilsəyə salır. Çox keçmir ki, ermənilər bir növ "teatr" çıxarırlar: bir nəfər yaralını ata mindirib yarasından qan axa-axa bazarlarına tərəf gedir və ermənilərə deyirlər: "Müsəlmanlar bizi qırır". Bunu görən ermənilər onların bazarının yanından ötən müsəlmanların çoxunu öldürür. Sonra isə səngərlərdən və uca yerlərdən şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə güllə yağdırırlar. Ermənilərin "bu növ bihəyalığını görən müsəlmanlar ağsaqqallarının əlindən çıxıb düşmənə hücum etdilər və onları geri oturtdular". Müəllif yazır ki, "ermənilər qoyun sürüsü kimi qaçıb özlərin kazarmaya salmağı qənimət bildilər". Məqalə müəllifi bununla ermənilərin havadarlarının ruslar, kazaklar olduğuna işarə edir. Müslim burada bir diqqətçəkici məqamı da xüsusi olaraq qeyd edir: "Dava bitəndən sonra məlum oldu ki, şəhərin müsəlmanlar yaşadığı hissəsində olan erməni dükan və mağazalarının hamısı salamat və şeylərinə əl vurulmamış qalır. Amma erməni bazarında olan müsəlman dükanlarını ermənilər öylə dağıdıb ki, heç bir asar (əlamət - M.N.) qalmayıb". Məqalənin sonunda müsəlmanlar və ermənilərin bu davada verdikləri itkilər də göstərilir: "Müsəlmanlar tərəfindən qətl olunan və yaralanan cümlətan yüzdən əksikdir. Erməni tərəfdən isə neçə yüzlərə baliğ (çox - M.N.) olmağı yəqindir, amma özləri nədən isə ölənlərin hesabın gizlədirlər". Bi məlumat bir tərəfdən Şuşada yaşayan əhalinin çoxunun müsəlmanlar olduğunu müəyyən mənada sübut etməklə yanaşı, digər tərəfdən, bizcə, məqalə müəllifinin müsəlmanların igid və şücaətli olmasını qabartmaq niyyətindən irəli gəlir.

Məqalənin sonunda yazının davamının olması da göstərilir. Məqalənin davamı "Həyat" qəzetinin 29 sentyabr 1905-ci il tarixli nömrəsində "Mşaqın iftirasına cavab" başlığı altında dərc olunmuşdu. Məqalə müəllifi Müslim öncə qeyd edir ki, "Mşaq" və başqa erməni qəzetləri yenə də əvvəlki kimi yalan yazmaqda davam edirlər, çünki həmin mətbuat orqanlarında çalışaların niyyəti yalan üzərində qurulub. Müəllif sonra əsl mətləbə keçərək "Mşaq"ın 177-ci nömrəsində "Şuşadan gələn məktub" başlıqlı məqalədəki yazılanların cəfəngiyyat olduğunu diqqətə çatdırır. Müslim sözügedən məqaləyə münasibət bildirərək yazır ki, avqust ayının 26-da (1905-ci ildə - M.N.) yenə erməni və müsəlmanın nüfuzlu şəxsləri general-qubernator Taqayşvilinin hüzuruna gələrək baş vermiş hadisələr ətrafında söhbət edirdilər. "Müsəlman bəgləri bu barədə erməniləri müqəssir sayaraq dedilər: "Ermənilərin komitələri var, hansılar ki, Qafqazda erməni-müsəlman tayfasının arasında dəhşətli və xunriz (qanlı - M.N.) hadisələr törədiyorlar, həmçinin də Şuşada. Əgər bu komitələr olmasa, erməni-müsəlman qırğını ola bilməz. O komitələri tərk (ləğv - M.N.) etmək lazımdır". Müslim yazır ki, general-qubernator onlara belə cavab verdi: "Cənablar, Rusiyanın hansı tayfasının (xalqının - M.N.) komiteti, ya inki firqəsi (qrupu, partiyası - M.N.) yoxdur?" Məqalə müəllifi buraya kimi yazılanlar doğru olduğunu, amma general-qubernatorun bu sözlərinin ermənilər tərəfindən quraşdırıldığını diqqətə çatdırır: "Sizin də komitəniz var, bizə məlumdur. Erməniyə sataşan olmasa, o, hərəkət eləməz". Məqalə müəllifi burada incə bir məqama toxunaraq Taqayşvilinin dilindən yazır ki, Avropaya gedən bəzi ermənilər haray-həşir salıb buradakı bəzi insanların tövsiyəsi ilə özləri üçün müstəqil bir dövlət qurmaq fikrinə düşdülər. Ermənilər bu xam xəyala inanıb qayıtdılar öz yaşadıqları yerə. Onlar gördülər ki, bu iş üçün pul lazımdır. Pulu əldə etmək üçün isə komitə yaratmaq lazımdır. Komitə üçün pul yığmaq xatirinə onlar bir neçə tüccar ermənini öldürdülər. Komitə başçıları özlərini iş görən kimi göstərmək üçün bir neçə rus hakimini də qətlə yetirdilər. Müslim məqalənin sonunda onu da vurğulayır ki, "Taqayşvili onun dilindən qayrılıb "Mşaq" ruznaməsinə (qəzetinə - M.N.) dərc olan iftiraları ozü rədd eləsin".

Dövrün digər erməni qəzetləri də həmin vaxt böhtan və iftira yazmaqda geri qalmayıblar. Belə erməni qəzetlərindən biri "Taraz" adlı mətbuat orqanı olub. Həmin qəzetin 1905-ci il 15-16 avqust tarixlərində Şuşa şəhərində baş vermiş erməni-müsəlman davası ilə bağlı yazısında iddia edilir ki, guya bu hadisədə müsəlmanlara "Həyat" qəzetinin redaktoru Əhməd bəy Ağayev başçılıq etmişdi. Əhməd bəy Ağayev bu yazıdan xəbər tutan kimi "Taraz" qəzetinin rəhbərliyinə təkzib məktubu yazaraq bildirir: "Özümə lazım bilirəm sizə izhar edim ki, budur üç ildir ki, mən Şuşaya getmirəm və bu müddətin ərzində bir dəfə də Şuşada olmamışam. Və əlavə diqqətinizi buna cəlb ediyoram ki, "Mşaq" qəzetəsində dəxi bir öylə mənim barəmdə böhtan yazılmasına görə "Mşaq"ın mühərriri Tiflisdə sülh və islah verən məclis iniqadı vəqtində mənim özümdən üzr istəyib, əfv etməsini istida (xahiş - M.N.) etmişdi." Əhməd bəy Ağayev məktubunun sonunda "Taraz"dan təcili surətdə bu böhtanın təkzibini tələb edir. Qeyd edək ki, Ə.Ağayev Şuşada doğulub.

"Həyat" qəzetində sözügedən hadisə ilə bağlı dərc olunan yazılardan o da məlum olur ki, erməni yalanlarını yayanlar sırasında din xadimləri daha canfəşanlıq edirmiş. Məsələn, həmin günlərdə yepiskop Aşotun erməni qəzetlərində dərc olunmuş yazısına görə, 26 avqustda keşiş Ter-Voskanyan Hadrutdan yazır ki, "İran tərəfdən hədsiz-hesabsız silahpuş (silah geyinmiş - M.N.) olmuş müsəlmanlar ermənilərin üstə basqu etmək niyyəti ilə Aras çayının bu tərəfinə keçiblər". Keşişin yazdığına görə, onlar Hadrutdaki erməni evlərini odlayıblar. Qeyd edək ki, tarixi qaynaqlarda belə bir hadisə haqqında heç bir məlumata rast gəlmirik.

"Həyat" qəzetinin 13 sentyabr 1905-ci il tarixli nömrəsindəki məqalə ermənilərin "Arşaloys" qəzetində Şuşa hadisələri ilə bağlı dərc olunmuş yazının materialları əsasında hazırlanmışdı. Həmin qəzetin yazdığına görə, avqust ayının 16-da "müsəlman bazarında 2 nəfər erməni və 1 nəfər rus qətlə yetişdilər və bu səbəbdən qırğın od kimi alışdı..." Müsəlmanlar erməniləri qırmağa şüru etdilər (başladılar - M.N.). Qeyd edək ki, bütün mötəbər mənbələrdə Şuşada sözügedən qanlı hadisənin avqustun 15-i gecə başlaması və bunun kökündə 4 erməninin bir iranlı zavallını öldürməsinin dayandığı göstərilir. Erməni qəzeti bu hadisəni özlərinə sərf edən şəkildə təsvir etdikdən sonra qeyd edir ki, "erməni tərəfindən qırılanlar yüzdən yuxarı degil, likən müsəlmanların tərəfindən tələf olanların ədədi mindən yuxarıdır". Qeyd edək ki, ermənilərin müştəbehliyini, özlərini tərifləməsini bir daha sübut edən bu məlumat hadisə şahidlərinin yazdıqlarının tam əksinədir, ağ yalandan ibarətdir.

Qeyd edək ki, "Həyat" qəzeti "Arşaloys"dakı bu yazını dərc etdikdən sonra ona şərh də yazır. "İdarədən" başlıqlı bu şərhdə Əhməd bəy Ağayev yazır: " Əcəba, erməni mətbuatının "sadiq", "arif" vəkilləri "doğru" məqalələr yazıyorlar?" Sözügedən şərhdə daha sonra qeyd edilir ki, ermənilər Şuşanın müsəlman mərhəllərinin məscidlərini odladıqları halda, müsəlmanlar yaşayan yerdə erməni mağazalarının salamat qalmağı hamıya məlumdur. Bundan əlavə sözügedən erməni mətbuatının biri digərini təkzib edən bu qəbildən olan yazıları onların ikisinin də yalan olduğunu aşkara çıxarır.

Əhməd bəy Ağayevin redaktorluğu ilə 1906-1907-ci illərdə Bakıda nəşr olunmuş "İrşad" qəzetində də ermənilərin Qarabağda, o cümlədən Şuşada törətdikləri qətl-qırğınlar haqqında bir sıra məqalələr dərc olunmuşdu. Həmin məqalələrdən biri qəzetin 28 fevral 1907-ci il tarixli nömrəsində dərc olunmuş "Xüsusi müxbirimizdən. Şuşa uyezdindən" başlıqlı yazıdır. Məqalə "Şuşa uyezdində sakin olan Gülablı camaatının (indi Ağdam rayonuna tabedir - M.N.) rişsefidləri (ağsaqqalları - M.N.) Rza Həsən oğlu, Məşədi Abbas Mustafa oğlu, Məşədi Tağı, Kərbəlayi Məhərrəm oğlu və qeyriləri" tərəfindən yazılmışdır. Kiçikhəcmli bu yazıda göstərilir ki, ətraf "erməni camaatları bizi kəndlərimizdən çıxarıb, evlərimizi yandurub və olan-qalanlarımızı qarət edib aparublar və özümüz qaçub hər on ev, igirmi ev, bir kəndin küncündə, hava altında qalmışıq. Aclıq bir tərəfdən, soyuq bir tərəfdən. Allahi-əzimüşşən heç bir müsəlman qardaşlara bu günü göstərməsün ki, biz çəkirik". Məqalədə maraq doğuran məqamlardan biri də sapı özümüzdən olan baltaların kasıblara etdiyi zülmün vurğulanmasıdır. Məqalə müəllifləri diqqəti bu məsələyə çəkərək yazırlar: "Təəccüb burasıdır ki, bizim bu erməni kirvələrimiz (seçdirmə bizimdir - M.N.) bizim üstümüzə tökülüb bizləri bu günə salan zamanlarda bizim bu igidlərimiz nərəyə girmişdilər?!" Verilmiş nümunədən göründüyü kimi, Şuşa şəhəri və ətrafının yerli sakinləri ermənilərə mehriban davranırmış və onları kirvə adlandırırmışlar. "İrşad" qəzetinin 30 aprel 1906-cı il tarixli nömrəsində "Qafqaz xəbərli: Şuşadan" başlıqlı yazıda da erməni zülmündən danışılır. Kiçikhəcmli bu məqalədə göstərilir ki, Malıbəyli ağsaqqallarından Məşədi Nəcəfqulu və Məşədi Nərimanı Xankəndindən qayıdarkən yolda ermənilər boğub öldürüb, Balahacı Məmmədi isə qılçasından yaralayıblar.

Qəzetin 18 iyul 1906-cı il tarixli nömrəsində "Şuşa əhvalatı" başlıqlı yazıda göstərilir: "Şuşa müsəlmanları naçar qalubdurlar. Müsəlman hissəsinin yarısı yanubdur. Qoloşçapov (Şuşanın general-qubernatoru - M.N.) ermənilər ilə bir yerdə iş görür. Atışma bir-iki saat kəsilib sonra təkrar başlandı. Qoloşçapov dünən yüzdən artıq top atdurdı. Səsi aydın eşidilirdi. Bu topların hamısı müsəlman hissəsinə atulubdur". Məqalədə daha sonra ermənilərin Şuşanın müsəlman hissəsinə od vurmaları, yolları bağlamaları qeyd olunur.

Qəzetin həmin tarixli nömrəsində dövrün tanınmış ictimai xadimi, görkəmli dilçi alimi, Fərhad Ağazadənin (1882-1931) "Ağlar günümüz" adlı məqaləsi də dərc olunmuşdur. F.Ağazadə məqalənin əvvəlində yazır: "Məmməd şaha (Ağa Məhəmməd xan Qacar - M.N.), Abbas Mirzəyə basılmayan biçarə Şuşa imdi nə günlərə qalıbdur? Kimlərin ayaqlarunun altında dağılıyor? Arvad-uşaqların ahü nalələri, qəbirlərdə yatan Qarabağ banilərinə rahatlik verirmi?...Şuşa imdi kimlərin əlində xar və zəlil olubdur?... Rus generalı Qoloşçapov hansı günahi-kəbirün (böyük günahın - M.N.) üstə binəva Şuşa müsəlmanlarını erməni bədəfkarlarına mühasirə etdirub topların ağzını məzlumların evlərinə bağlatdurublar? Qazarov gibi erməni əfsərlərinə (zabitlərinə - M.N.) ixtiyar verüb şəhərin bir yarısını odlara dutdurur?" F.Ağazadə çox dəyərli bu publisistik yazısında Qoloşçapovu "vicdansız general" adlandıraraq yazır: "Yolları bağlayub da şəhəri mühasirə edüb də mənzurunuz (məqsədiniz - M.N.) müsəlmanları qətli-am etməkdirmi?" Müəllif daha sonra Qoloşçapovu " daşnaksyonun, aşotların, komissiyonların rəsmi pişxidməti (baş xidmətçisi - M.N.) adlandıraraq yazır: "Cənab Qoloşçapov bir şəxsin qəbahəti üstində on iki min müsəlmanı qətlə yetirmək mümkünmidir?"

Şuşada doğulmuş, məşhur Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş görkəmli ictimai xadim və dilçi alim sözügedən məqaləsini bu sözlərlə bitirir:

"Ey mənim anam və bacılarım! Sizə bir çarə qalmayıbdır. Şan və namusunuzu müdafiə etmək üçün Dəlikdaş adanlı qayadan atın özünizi üzi aşağa!!"

Maraqlıdır ki, "İrşad" qəzetinin sözügedən nömrəsində dahi bəstəkar Üzeyir bəy Hacıbəylinin (1885-1948) "Filankəs" imzalı "Oradan-buradan" başlıqlı məqaləsi dərc olunub. Məqalə bu sözlərlə başlanır: "Qarabağda - Şuşa şəhərində "sülh" olubdur: hər kəs öz "işinə" məşğuldur. Məsələn, hakimin "işi" odur ki, hökm edüb camaatı qırdırsun. Şuşa hakimi haman bu "işə" məşğuldur. Qoşunun "işi" odur ki, top və tüfəng atub evləri darbadağın etsün. Şuşa qoşunu haman bu "işə" məşğuldur". 1906-cı ildə ermənlərlə müsəlmanlar arasında bağlanmış sülhə istehza ilə yanaşan müəllif məqaləsini bu sözlərlə bitirir: "Qərəz şəhərdə "sülh"dür: hər kəs öz işində, öz gücində və hər yerdə tamam sakitlik və bərqərardır. Görünür ki, general Qoloşçapovu Qarabağa "sülh" içün göndərən həriflər çox arif və gələcəgi nəzərdə dutan adamlar imişlər ki, bu gunə (cür - M.N.) təcrübəli iş dutublar. Həqiqət, rəvayət edirlər ki, Şuşa şəhərində bu gün "sülh", "qayda", "sakitlig"in davamı yalğuz bir generaldan asılıdır. Odur ki, onun Qarabağdan çıxıb sair yerlərə getməsini "sülh" tərəfdarları heç bir vəqt arzu etmiyorlar".

Məsələ ilə bağlı qeyd edək ki, məqalədə adı çəkilən Qoloşçapov açıq-aşkar bir şəkildə ermənilərin tərəfini saxlayır və müsəlmanları qırmaqda onlara hər cür kömək etmişdi. Bu məqamda onu da qeyd etmək lazımdır ki, 1988-ci ildə mənfur ermənilər Xankəndində məlum hərəkətə başladıqdan və onlar tərəfindən çoxlu qırğınlar törədildikdən sonra keçmiş SSRİ-nin ovaxtkı rəhbərliyi Qarabağda sülh yaratmaq üçün Volskinin başçılığı ilə bir komitə yaratmışdı. Volski də eyni ilə sələfi Qoloşçapovun yolunu davam etdirərək ermənilərə əlindən gələn köməyi edirmiş.

"İrşad" qəzetinin 20 iyul 1907-ci il tarixli nömrəsində dərc olunmuş Məmmədağa Şaxtaxtinskinin məqaləsində də Qoloşçapovun Şuşadakı ermənilərə açıq-aşkar dəstək göstərməsindən danışılır. Müəllif yazır: "Qafqaz əyalətinin hamı müsəlman əhalisinin adından ehtirami-tamam ilə təvəqqe edirik ki, ...mirqəzəb Qoloşçapov həmin dəqiqə Şuşadan qovulsun".

Beləliklə, "Həyat" və "İrşad" qəzetindəki Şuşa hadisələri ilə bağlı yazılar ermənilərin müsəlmanlara qarşı qəddarlığını və bu işdə rusların onlara havadarlıq etdiklərini açıq-aşkar sübut edir.

P.S. "Həyat" qəzetində Müslim imzalı məqalə müəllifinin kimliyi ilə maraqlandıq. Məlum oldu ki, dövrünün görkəmli publisisti olmuş Haşım bəy Vəzirov (1868-1916) bir sıra məqalələrini bu imza ilə yazıb. H.Vəzirov Şuşada doğulub, Bakıda vəfat edib.

Möhsün NAĞISOYLU

AMEA-nın həqiqi üzvü, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 18 may.- S.18;19.