Qitələrə uzanan yollar
Professor Əsgər Zeynalovun
elmi yaradıcılığının miqyası
böyük, yayılma üfüqləri son dərəcə
genişdir
Elm,
yaradıcılıq elə bir xəzinədir ki, nə qədər
çox əmək sərf etsən bir o qədər artar,
genişlənər, şaxələnər...
1990-cı illərdə Əsgər Zeynalov "Azərbaycan
bayatıları Qafqaz regionunda" mözusunda namizədlik
dissertasiyasını müdafiə edib, "Fransız ədəbiyyatında
Şərq" mövzusu adlı doktorluq dissertasiyası
üzərində işləyirdi. Ancaq bununla
yanaşı paralel olaraq tədqiqatçı vətəni məcburi
surətdə tərk etməsilə bağlı "İrəvan
ziyalıları" kitabı əsasında da
çalışırdı. Bu ensiklopedik kitabı ərsəyə
gətirmək üçün ziyalılarla və onların
ailələri ilə şəxsən görüşüb
uzun illər arxivlərdə axtarışlar apardı və nəhayət,
illərin zəhmətindən sonra Azərbaycan tarixi və mədəniyyəti
üçün çox əhəmiyyətli olan "İrəvan
ziyalıları" kitabı ilk dəfə Azərbaycan
dilində 1999-cu ildə işıq üzü gördü.
Özündə vacib və tarixi faktları daşıyan
"İrəvan ziyalıları" kitabı daha sonra
Bakıda ingilis və rus dillərində, ardınca
Sankt-Peterburqda, Moskvada rus dilində, ABŞ-da ingilis dilində
nəşr olundu. Xüsusi vurğulamaq lazım gəlir ki, əsərin
Sankt- Peterburq və Moskva nəşrinə ön sözləri
dünyaşöhrətli rus alimləri Boris Starkov və Rudolf İvanov
yazmışdı.
Azərbaycan xalqı həmişə öz tarixini, ədəbiyyatını
sevmiş, digər xalqların ədəbiyyatına da hörmətlə
yanaşıb.
Filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Zeynalovun Azərbaycan
Respublikası Dövlət Mükafatına təqdim etdiyi,
xarici ölkələrdə nəşr olunmuş "İrəvan
ziyalıları" (Rusiya, 2011, rus dilində); "Hüqo -
fransız ədəbiyyatının milyarderi" (Fransa, 2015,
fransız dilində); "İrəvan
ziyalıları" (ABŞ,
2016, ingilis dilində); "Hüqo" (ABŞ, 2016, ingilis
dilində); "Hüqonun Şərq baxışı"
(İngiltərə, 2016, ingilis dilində), "Volter və
Hüqonun Şərq baxışı" (Kanada, 2016, ingilis
dilində); "Şərq Volter
yaradıcılığında" (Hindistan, 2017, ingilis dilində);
"Volter və Hüqonun Şərq dünyası"
(İsveç, 2018, ingilis dilində) kitabları həmin fikri
əsaslı surətdə təsdiq edir.
Müəllifin
"İrəvan ziyalıları" kitabının
Sankt-Peterburq nəşrinin ön sözünün müəllifi professor
B.Starkov əsərdən bəhs edərkən yazır:
"Sovet birliyinin dağılmasından sonra 15 müstəqil
ölkə yarandı və özünü
formalaşdırmağa başladı. Heç təəccüblü
deyil ki, onlar öz keçmişləri haqqında hər
şeyi öyrənmək istədilər və
araşdırmağa başladılar... Belə işlərin
arasında cənab Zeynalov Əsgər Məmməd oğlunun "İrəvan
ziyalıları" kitabı da var. Ancaq sizi bu kitabın
adı çaşdırmasın. Kitab Ermənistanın
tarixi haqqında deyil. Bu kitab İrəvan
tarixi və onun azərbaycanlı sakinləri
haqqındadır. Həm də müəllif hər səhifədə
onu göstərməyə çalışır ki, İrəvan
Azərbaycan şəhəridir və onun qədim bir tarixi
var. Öz fikirlərini təsdiq etmək üçün
müəllif Erməni Sovet Ensiklopediyasından bir sitat gətirir-
orada, 571-ci səhifədə yazılıb ki, XVI əsrin
sonlarından XIX əsrin sonunadək
və 1920-ci illərdə İrəvan Azərbaycana məxsus
idi".
Professor
Ə.Zeynalovun "İrəvan ziyalıları"
kitabının istər Sankt-Peterburq, istərsə də
ABŞ nəşrlərində
Ümummilli Lider Heydər Əliyevin "1948-1953-cü
illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki
tarixi etnik torpaqlarından kütləvi surətdə
deportasiyası haqqında" 1997-ci il 18 dekabr Fərmanı və
"Azərbaycanlıların soyqırımı
haqqında" 1998-ci il 26 mart Fərmanı öz əksini
tapıb.
"İrəvan
ziyalıları" kitabının ABŞ-da ingilis dilində
nəşr olunmuş variantında Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
aşağıdakı sözləri sonralar
yayılacağı qitələrə bir mesaj kimi səslənir:
"Biz hamımız yaxşı bilirik ki, bugünkü Ermənistan
dövləti tarixi Azərbaycan torpaqlarında
yaradılıbdır. İrəvan
xanlığı, Zəngəzur mahalı digər bölgələr
bizim tarixi torpaqlarımızdır".
Beynəlxalq
nüfuz sahibi, professor Rudolf
İvanov "İrəvan
ziyalıları" kitabından bəhs edərkən
yazır ki, professor Zeynalov çayların, bağların, təpələrin,
məhəllələrin coğrafi adlarını kifayət qədər
yaxşı öyrənib və bu adların
hamısının Azərbaycan dilində olduğu göstərilir:
Yoncalı bağ, Dərə bağları, Təpəbaşı,
Qırmızı məhəllə, Gedərçay.
Bundan əvvəl
kitaba əsaslanaraq XIX əsrin sonlarında İrəvandakı
məscidlərin - Göy məscid, Təbriz məscidi,
Hacıbəyim, Novruzəli, Qala, Zalxan,
Çünkünlü, Hüseynəli məscidlərinin
adlarını sadalayan bu görkəmli rus alimi nəticədə
fikrini ritorik sualla yekunlaşdırır: "Burada şərhə
ehtiyac varmı ki, İrəvanın köklü, yerli əhalisi
azərbaycanlılar olmuşlar?"
Əsərdən
bəlli olur ki, 1885-1895-ci illərdə İrəvan
gimnaziyasında dərs demiş görkəmli maarifçi, ədəbiyyatşünas
Firudin bəy Köçərli yazırdı ki, şəhri-İrəvan,
üləma, füzəla və şüəra şəhəri
olub, yəni alimlər, şairlər və din xadimləri
şəhəri olub.
Kitabda
göstərilir ki, İrəvanın qoynundan
çıxmış neçə-neçə görkəmli
şəxsiyyət öz doğma şəhərinə
bağlandığını bildirmək, ona olan sevgisini
vurğulamaq üçün özünə "İrəvani"
təxəllüsünü götürmüşdü: Mirzə
Qədim İrəvani, Fazil İrəvani, Aşub İrəvani,
Axund Molla İrəvani, Əbülqasım İrəvani... XIX əsrdə İrəvanda nə qədər
şairlər yetişmişdi.
Əsərdə
verilən məlumatdan aydın olur ki, İrəvanda fəaliyyət
göstərən təhsil ocaqlarının-xüsusilə
gimnaziyanın məzunları sonralar Avropanın və
Rusiyanın ali məktəblərində təhsil
alan A.A.Şeyxülislamov, Y.Mirbabayev, M.Erivanski, H.
Şaxtaxtinski və digər əhəmiyyətli şəxsiyyətlər
olun.
XX əsrdə
Azərbaycan elm və mədəniyyətinə mühüm
töhfə vermiş əslən İrəvanlı olan
akademiklər - M.Topçubaşov, H.Hüseynov, bəstəkar
S.Rüstəmov, Xalq rəssamı K.Əliyev, kinorejissor
H.Seyidzadə, şair Ə.Cəmil və digər görkəmli
şəxsiyyətlər bu kitabın əsas araşdırma
hədəflərindən olub.
"İrəvanın
ziyalıları" kitabında yer alan
görkəmli şəxsiyyətlərdən biri Əziz
Əliyev də İrəvan gimnaziyasını qızıl
medalla bitirmiş, Peterburq Tibbi-Hərbi Akademiyasına daxil
olmuş, doğulduğu şəhərdə yaranmış
iğtişaşlarla bağlı təhsilini
yarımçıq qoyub, deportasiyaya məruz
qalmışdı. 1923-cü ildə Azərbaycan Dövlət
Universitetinin Tibb fakültəsinə daxil olmuş, oranı
bitirdikdən sonra Azərbaycan Səhiyyə nazirinin
müavini, 1932-ci ildə isə o,
Azərbaycan Tibb İnstitutunun rektoru təyin
olunmuşdu. 1935-ci ildə namizədlik, iki il sonra doktorluq
dissertasiyasını müdafə etmiş, 1938-ci ildə Azərbaycan
Dövlət Universitetinin rektoru, tezliklə Azərbaycan Ali
Soveti Rəyasət Heyətinin üzvü, 1941-ci ildə isə
Azərbaycan KP MK-nın katibi seçilmişdi.
1942-1948-ci illərdə Əziz Əliyev Dağıstan
Muxtar Respublikasının birinci katibi vəzifəsində
çalışıb.
Tədqiqatçıların dönə-dönə
vurğuladığı kimi professor Ə.Zeynalov Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında
yeganə tədqiqatçıdır ki, namizədlik
dissertasiyası ilə doktorluq dissertasiyasının hər
birini fərqli dillərdə araşdırıb. O, namizədlik
dissertasiyasını erməni dilində, doktorluq
dissertasiyasını isə fransız dilində olan mənbələr
əsasında yazıb.
Ə.Zeynalov
10 il erməni qaynaqlarında - İrəvan Xalq
Yaradıcılıq Evində, İrəvan Qədim
Əlyazmalar İnstitutunda - Matenadaranda, İrəvandakı
Ədəbiyyat və İncəsənət Muzeyində
axtarışlar apararaq 550-dən artıq Azərbaycan
bayatısı toplayıb və sübut etməyə
çalışıb ki, ermənilərdə bayatı
olmayıb, onlar uzun əsrlər boyu Azərbaycan
bayatılarından məclislərində istifadə ediblər.
Ümumiyyətlə, Ə.Zeynalovun Azərbaycan, rus,
fransız və erməni dillərində tədqiqat apara bilməsi
onun yaradıcılığı üçün geniş
imkanlar açıb, yüksək səviyyəli əsərlər
yaratmasına səbəb olub. Onu da xüsusi
vurğulamaq lazımdır ki, azərbaycanlı alimin əsərləri
insan nəfəsi duyulan bütün qitələrə
yayılmışdı.
Ə.Zeynalov təkcə respublikamızda deyil, beynəlxalq
miqyasda özünü fransız ədəbiyyatı üzrə
təsdiq etmiş mütəxəssis alimdir. 2003-cü ildə
o, "Fransız ədəbiyyatında Şərq"
mövzusunda doktorluq dissertasiyasını uğurla müdafiə
edib. Onu da ayrıca diqqətə
çatdırmaq lazım gəlir ki, fransız ədəbiyyatından
ilk doktorluq dissertasiyası, Volter və Hüqo haqqında ilk
monoqrafiyalar bu məhsuldar araşdırıcının qələminə
məxsusdur. Öncə, Bakıda Azərbaycan,
fransız, ingilis dillərində nəşr olunan Volter və
Hüqo haqqında monoqrafiyalar sonralar Avropa və Amerika ölkələrində
işıq üzü gördü.
Dövlət Mükafatına təqdim olunmuş bu əsərlərdə
nədən bəhs edilir?
Əsərlərlə yaxından bələd olduqca, bəlli
olur ki, tədqiqatçının elmi müdafiə
mövzusu Volter olsa da o, beynəlxalq miqyasda daha çox
Hüqonun mütəxəssisi kimi tanınıb. Bununla yanaşı
araşdırmaçı müxtəlif vaxtlarda Honore de
Balzak, Aleksandr Düma, Jorj Sand, Qüstav Flober, Qi de Mopasasan,
habelə Frederik Stendal və Prosper Merime haqqında məqalələr
yazıb.
Ə.Zeynalov
"Şərq Volter yaradıcılığında"
(Hindistan) və "Volter və Hüqonun Şərq
baxışı" (İsveç) monoqrafiyalarının XVIII əsr dahi fransız ədibi
Volterin Şərq mövzusunda yazdığı əsərləri
tədqiqata cəlb edib. Kanadada nəşr
olunmuş "Volter və Hüqonun Şərq baxışı"
əsərində də bu mövzuya yığcam şəkildə
müraciət etmişdi.
"Şərq Volter
yaradıcılığında" (Hindistan) əsərində
ədəbiyyatşünas alim fransız ədibinin 1756-cı
ildə qələmə aldığı "Millətlərin
adətləri və düşüncə tərzi haqqında
esse" adlı əsərini geniş tədqiq edərək
Volterin Şərq xalqlarının adət-ənənələri,
dini baxışları ədəbiyyatı və elminə
münasibəti öz əksini tapıb.
Ə.
Zeynalovun fransız ədəbiyyatda Hindistan, Çin, İran,
Ərəb, Türk xalqları ilə bağlı verdiyi məlumatlar,
apardığı tədqiqatlarla yaxından tanış
olduqdan sonra doğrudan da heyrətlənməmək olmur.
Volter
hindlilərin qədim dini kitabələrindən bəhs edərək
yazıb: "Şübhəsiz ki, ən qədim teologiya
hindlilərdə kəşf edildi. 5000 il əvvəl
onların Hanskrit və Sanskrit adlanan qədim dillərində
iki kitab yazılmışdı. Bu iki kitabdan
birincisi "Kasta", ikincisi isə "Veda"
adlanır".
Tədqiqatçı "Şərq Volter
yaradıcılığında" əsərində onu da
diqqətə çatdırır ki, Volter səkkiz cilddən
ibarət "Esse"lərin ayrı-ayrı cildlərində
Hindistan mədəniyyətindən bəhs edib. Fransız ədibi
"Esse"lərin II cildində Hindistan mədəniyyətinə
yenidən qayıdaraq yazırdı: "Hindlilərdən
yazmaq qərarına gəlirəm. Onların
ruhu artıq onların kəşflərindəki oyunlarına
oxşayır. Qısacası, hindlilərin
kəşfi olan şahmat oyunu müharibənin təsviridir.
Bizim istifadə etdiyimiz şifrələri
Şarlömanın vaxtında ərəblər Avropaya
gətirmişdilər".
Volterin
"Esse"lərinə əsaslanan araşdırıcı
göstərir ki, məşhur Pilpay 2300 il əvvəl əxlaqi
xarakter daşıyan təmsillər yazıb və bu təmsillər,
demək olar ki, dünyanın bütün dillərinə tərcümə
edilib.
"Esse"lərdə "Avesta"dan böyük
bir parçanın təqdim ediləsi Şərqin bu möhtəşəm
əsərinin ilk nəşrinin yalnız Anketil dü Perronun
1771-ci ildə nəşri fikrinin həqiqətə uyğun
olmadığını təsdiq edir.
Tədqiqatda
ən maraqlı məqamlardan
biri Volterin "Esse"lərində türklər haqqında
fikirlərdir. Fransız ədibi "Esse"lərdə
türklərə ümumiyyətlə xoş münasibət
bildirmiş və onların keçdiyi döyüş yerlərini
qısaca olaraq belə səciyyələndirmişdi: "V əsrdə
onlar Roma imperiyasını darmadağın etdilər,
İspaniyanı və romalıların Afrikada malik olduğu
yerləri tutdular, sonralar Babilistan xəlifələrini özlərinə
tabe etmələrinin şahidi olduq".
Volter
türklər və tatarların eyni mənşəli
olduğunu, Atillanın bu kökə mənsubluğunu bildirərək
yazıb: "Bunlar bütün yer üzünü
işğal etmişdi. Biz onların haqlı
olduğunu gördük, çünki onlar başqa xalqlara
nisbətən daha güclü, sərt və qüvvətli
idilər".
Ə.Zeynalov
göstərir ki, "Esse"lərin ayrı-ayrı cildlərində
türklər haqqında geniş şəkildə
danışaraq sanki fikrini aşağıdakı şəkildə
təsdiq edir: "Türklər ifrat dərəcədə məğrurdular".
Ə.Zeynalovun "Şərq Volter
yaradıcılığında" əsərində Volterin
müsəlman aləminə baxışı da ciddi maraq
doğurur. Öncə, fransız ədibinin Şərq
qaynaqlarına münasibət bildirir və göstərir ki,
o, "Esse"lərdə Şərq elminin, mədəniyyətinin,
Avropanı bir neçə əsr qabaqladığını və
ikinciyə təsirini təkzibedilməz faktlarla sübuta
yetirib. Bütün elmlərin - kimya, astrologiya, riyaziyyat,
tibb, poeziyanın orta əsrlərdə Şərqdə güclü surətdə
inkişaf etdiyini geniş surətdə göstərən
Volterin milli eqoizimdən uzaq, əsl insana xas olan
böyüklüklə dediyi yekun sözü, gəldiyi son nəticə
həqiqəti təcəssüm etdirir: "Hansı tərəfə
dönsək, etiraf edib boynumuza almalıyıq biz yalnız
dünən mövcud olmuşuq. Biz əvvələ
qayıdırıq ki, başqaları daha qədimdirlər,
çünki biz sonuncu gəlmişik".
"Volter və Hüqonun Şərq dünyası"
(İsveç-2018) monoqrafiyasında isə tədqiqatçı
Hindistan nəşrinə fransız ədibinin "Zairə"
və "Skiflər" faciələrini əlavə
etmiş, ikincinin "Kitabi Dədə -Qorqud" dastanı ilə
müqayisəsini aparmışdı.
Ə.Zeynalov fransız ədibinin fikirlərini heç də
sakit bir şəkildə, ehkam kimi qəbul etməyib,
lazım gəldikdə öz düşüncələrini,
münasibətini bildirib.
Məşhur
şərqşünas V.V.Bartold türklər haqqında XI
yüzilliyin böyük alimi Mahmud Kaşqaridən gətirdiyi
bir fikri ayrı-ayrı əsərlərində bir neçə
yerdə təqdim edib: Allah peyğəmbərlərə
deyib: "Mənim Şərqdə türk adlanan ordum var, hər
hansı xalqa qəzəblənsəm, onları onun
üstünə göndərərəm".
Professor Ə.Zeynalovun Dövlət Mükafatına təqdim
olunmuş əsərləri içərisində Hüqo
haqqında monoqrafiyaların çoxluq təşkil etməsi
təsadüfi deyil. Belə ki, o, beynəlxalq aləmdə
Hüqonun mütəxəssisi kimi tanınır. Fransanın ən nüfuzlu orqanlarından "LEst
Republicain" qəzetində bu azərbaycanlı mütəxəssis
haqqında yazılmış məqalələr də bunu əsaslə
surətdə təsbit edir.
Hüqo
haqqında qələmə aldığı monoqrafiyalarda tədqiqatçı
alim fransız ədibinin yaradıcılığına
ümumi şəkildə nəzər salıb, əsərlərinin
Azərbaycan dilinə tərcümə olunaraq
araşdırılmasına diqqət yetirib, poeziyası və
nəsr əsərləri ("Səfillər və Paris
Notrdam kilsəsi" romanları) geniş surətdə təhlil
süzgəcindən keçirib. Onu da xatırlatmaq lazım gəlir
ki, müəllif V.Hüqonun şeirlərini originaldan
dilimizə çevirib kitab şəklində nəşr
etdirmişdi. Prezident İlham
Əliyevin müvafiq Sərəncamı ilə nəşr
olunmuş əsərlər sırasında çapdan
çıxan Hüqonun "Səfillər" (2005)
romanının latın qrafikası ilə ön sözü,
habelə yazıçının nəşr edilmiş
"Seçilmiş əsərləri" kitabındakı
ön sözləri də Ə.Zeynalovun qələminə məxsusdur.
Hüqonun
poeziyasından bəhs edərkən,
araşdırıcının İngiltərə, Kanada və
İsveçdə nəşr etdirdiyi monoqrafiyalarda öz əksini
tapmış fransız mütəfəkkirinin islam
dinini qəbul etməsi məsələsi xüsusilə maraq
doğurur. Tədqiqatçı apardığı ciddi
araşdırmalarda faktlarla təsdiq etməyə
çalışıb ki, Viktor Hüqo Məhəmməd
Peyğəmbərin həyatını, "Qurani-Kərimi"
çox dərindən öyrənmiş, islam dininə, o
cümlədən, peyğəmbərə həsr olunmuş
"Hicrinin doqquzuncu ili" poemasını bu mövzulara həsr
etmişdi. 156 misradan ibarət bu poemada Məhəmməd
peyğəmbərin həyatı ilə bağlı bəzi
məqamlar öz əksini tapıb.
Monoqrafiyalarda
Viktor Hüqonun islam dinini qəbul etməsi, ömrünün
son günlərində dəfələrlə Qurani-Kərimin
"Əl-Fatihə" surəsindən "İhdinas siratəl
müstəqim" - "Bizi doğru yola yönəlt" kəlamını
dilindən əksik etməyib ağlaması qeyd olunur.
Professor
Ə. Zeynalovun fransız ədəbiyyatına aid
yazdığı əsərlərə dünya şöhrətli
fransız alimləri - Parisdəki "Osmanlı dövrünə
qədər və Osmanlı dövrü üzrə Beynəlxalq
Komitə"nin prezidenti Jan Lui Bakkı Qrammon, Viktor Hüqonun
Dostları Cəmiyyətinin Prezidenti Arno Laster, Fransanın
Franş-Konte regionunun vitse-prezidenti Monyin-Feyzo yüksək qiymət
veriblər və Bosniya-Hersoqovina alimi Enes Kariç 2017-ci ildə
nəşr olunmuş "Preporod" qəzetində dərc
etdirdiyi "Viktor Hüqo Məhəmməd peyğəmdər
haqqında" məqaləsində bir neçə dəfə
azərbaycanlı alimin Londonda nəşr olunmuş "Viktor
Hüqonun Şərq baxışı" əsərinə
istinad edib.
Parisdəki Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin məcmuəsinin "2014-2016-cı illərdə Hüqoya həsr olunmuş kitab və məqalələr" adlı yazıda tədqiqatçı alimin ABŞ, Fransa, Almaniya, İngiltərədə işıq üzü görmüş kitabları haqqında məlumat verilir və onların öncə Bakıda nəşr olunması vurğulanır.
Professor Ə.Zeynalovun istər "İrəvan ziyalıları", istərsə də Fransız ədəbiyyatına aid monoqrafiyaları dünyanın 30-a qədər ölkəsində yayılıb.
Azərbaycan Dillər Univeristetinin Fransız dili və Mədəniyyəti Mərkəzinin müdiri, Nyu-York Elmlər Akademiyasının üzvü, Özbəkistan Turan Elmlər Akademiyasının akademiki, Parisdə fəaliyyət göstərən Viktor Hüqonun Dostları Cəmiyyətinin üzvü, Türk Dünyası Araşdırmalar Beynəlxalq Akademiyasının akademiki, Almaniya Avropa Təbiət Elmləri Akademiyasının Akademiyasının üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor Əsgər Məmməd oğlu Zeynalovun Rusiya, Fransa, ABŞ, İngiltərə, Kanada, Hindistan və İsveçdə nəşr olunmuş "İrəvan ziyalıları" və fransız ədəbiyyatına aid silsilə əsərləri Azərbaycan Respublikasının Dövlət Mükafatına, fikrimcə, tamamilə layiqdir.
Novruz
MƏMMƏDOV
Professor,
ADU-nun Elmi işlər üzrə prorektoru
525-ci qəzet.- 2022.- 19 may.- S.10;11.