Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığı: zaman və milli kimlik

2016-cı ildə Almaniyada "Sübhdən əvvəl" adlı altı hissəli film nümayiş olundu. Film Avropada yaxşı qarşılandı və bir neçə mükafat aldı. Alman rejissoru Marie Schrader filmdə məşhur yazıçı Stefan Zvayqın 1936-1942-ci illərini təsirli bir anlatımla təqdim etməyi bacarıb.

Əslində, Stefan Zvayq "Dünənin dünyası" adlı əsərində ölümündən əvvəl yaşadığı dövrü təsvir etməklə o dövrün panoramasını ustalıqla çəkib. 2016-cı ildə çəkilən film də bu əsərdən yararlanaraq o dövrü tamaşaçılara göstərməyə çalışıb. Heç vaxt məhv edilməyəcəyi düşünülən Avstriya-Habsburq İmperiyası, sürətlə inkişaf edən və sənayeləşən Avropa, ardından gələn mənasız müharibələr, ölümlər və dağılmalar... "Dünənin dünyası" əsəri insanlara həyatın birdən-birə necə təkamül etdiyini və çevrildiyini çox gözəl və səlis bir dillə izah edir.

"Sübhdən əvvəl" filmində Stefan Zvayq və həyat yoldaşı Lotte Braziliyada əzizlənsələr də, onlar hiss edirlər ki, öz ölkələri yoxa çıxıb və heç vaxt öz ölkələrinə qayıtmaq mümkün olmayacaq. İkisi də 22 fevral 1942-ci ildə Rio-de-Janeyrodan təxminən 50 kilometr şimal-şərqdə yerləşən Petropolisdə intihar edəndə hər kəsə dərs olacaq bir mesaj buraxırlar. Həmin mesaj belədir:

"Eviniz (yurdunuz) yoxdursa, gələcəyiniz də yoxdur!"

Oxuyan və eşidən hər kəsə təsir edən bu cümlə bir əsrdən artıqdır ki, Azərbaycan ədəbiyyatının ən mühüm mövzusudur.

Dövrün ruhunu yaxşı dərk edən, o dövrdə Avropa mühitinin burjuaziya təbəqəsində öz yerini tutan və mühüm əsərlər ərsəyə gətirən Stefan Zvayq öz əsərlərində yaşayan, zamanla dəyişən insanlar və ədəbiyyat arasındakı əlaqəni çox aydın şəkildə təqdim etməyə müvəffəq olmuşdu.

Eyni dövrdə yaşayan Azərbaycan ziyalıları və ədəbiyyatı XIX əsrin sonu, iyirminci əsrin əvvəllərində yazdıqları əsərlərlə, irəli sürdükləri əməllərlə avropalılardan geri qalmırdı. Peterburq, Paris, İstanbul kimi mühüm elm və mədəniyyət mərkəzlərində təhsilini başa vuran Azərbaycan ziyalıları ərəb, fars kimi şərq dilləri ilə yanaşı, rus və fransız kimi qərb dillərini də bildikləri üçün təkcə Azərbaycanda deyil, bütün türk dünyasında deyiləcək sözlər var idi.

Təəssüflər olsun ki, bu nəsil ziyalıların bir qismi Stalinin terroru ilə məhv edildi, digərləri isə vətənlərini tərk etməli oldular.

İkinci Dünya Müharibəsindən sonra yaranan ədəbiyyatda əsas mövzu müharibə və o müdhiş illərin insanların başına gətirdiyi faciədir. Mirzə İbrahimov, Sabit Rəhman, İsa Hüseynov, İsmayıl Şıxlı, İlyas Əfəndiyev kimi yazıçı və şairlər bu mövzuda mühüm əsərlər yazmışlar. Onların yazdıqları romanlar, hekayələr və şeirlər müharibədən bəhs etməklə yanaşı, Azərbaycan türkcəsinin inkişafına və yaşamasına da böyük töhfələr verib. "Altmışıncılar" kimi tanınan İsa Hüseynov, Rəsul Rza, Mehdi Hüseyn kimi yazıçı və şairlər öz əsərlərində bir ideologiya təbliğat aparmış kimi görünsələr də, Azərbaycan oxucusunun dünyagörüşünü dəyişdirməyə çalışaraq əsərlərində ölkə, dil, adət-ənənə, millilik kimi mövzuları əks etdirdilər.

"Altmışıncı" adlanan ziyalıların himayəsi altında, "təşviqedici" əsərləri ilə yetişən yeni nəsil istiqlal, azadlıq, millilik mövzularında şeirlər, romanlar yazmağa başladılar. Bəxtiyar Vahabzadə, Məmməd Araz, Anar, Elçin, Fərman Kərimzadə, Halil Rıza, Sabir Rüstəmxanlı, Rüstəm Behrudi kimi ziyalılar ədəbiyyatda gerçək tarixlə üz-üzə durmağın əsasını qoydular.

1970-ci illərdə ədəbiyyata gələnlər arasında görkəmli ədəbi-siyasi xadimlərdən biri olan şair Sabir Rüstəmxanlı 1976-cı ildə dissertasiyası üçün "Molla Nəsrəddin və folklor" mövzusunu seçmişdi. Məncə, bu, "təsadüfi" olaraq seçilən bir məvzu deyildi.

Molla Nəsrəddin də Koroğlu və Dədə Qorqud kimi bütün türk dünyasının ortaq şəxsiyyətlərindən biridir. Elə həmin illərdə (1975) Oljas Süleymanov "Az İ Ya"yı, Çingiz Aytmaov isə "Gün var Əsrə Bərabər" (1980) əsərlərini nəşr etdirdilər.

Bütün Sovet İttifaqında eyni vaxtda başlayan ortaq türk folklor ünsürlərinə və ortaq şəxsiyyətlərə meyl tezliklə kimlik axtarışı probleminə çevriləcəkdi. Sabir Rüstəmxanlının eyni illərdə ard-arda işıq üzü görən "Sağ ol ana dilim", "Gəncə qapısı", "Qan Yaddaşı" kitablarının ortaq mövzusu insanın özünə qayıtması, keçmişdə gələcəyi axtarmaq idi.

1989-cu ildə çap olunan və əldən-ələ yayılan "Ömür kitabı" getdikcə qabarıqlaşan indentitet probleminin əsəri idi. Şair Sabir bu dəfə rəngarəng və sarkastik Molla Nəsrəddin üslubu ilə oxucuya sual verirdi: "Deyirsən, Füzuli bizim şairimizdir. Füzuli "türkəm" deyir, bəs sən kimsən?"

İnsanları güzgüyə baxıb özünü kəşf etməyə vadar edən bu sual həm də saxta tarix qarşısında bir sillə idi.

Cəmiyyətdə böyük oyanışa səbəb olan bu əsər haqqında şair sonralar mənə bunları söyləyəcəkdi: "Ömür kitabı o zaman yüz min tirajla çap olundu. Hətta nikah zamanı gəlinin cehizi hədiyyə kimi qoyulurdu".

Yaşadığı dövrü dərk edən, cəmiyyəti axtarışa yönəldə bilən, öz zamanını və gələcəyini bir araya gətirən, hədəfə doğru qorxmadan addımlayan fərdlər cəmiyyətin qabaqcılları olmaq hüququna malikdir. Sabir Rüstəmxanlı həm ədəbiyyatda, həm də sistemə qarşı üsyanda aparıcı rolunu mənimsəyən ziyalılardan biri oldu.

O, bir şair, fikir adamı kimi topluma, dövrünün adamlarına, ətrafına sual verməzdən əvvəl özünə suallar verirdi. 1986-cı ildə çap olunan "Qan Yaddaşı" kitabında "Sönmüş ocaq ağrısı" adlı şeirin ilk misrası axtarışla başlayırdı:

"Tarix adlı bir güzgüdə, Mən özümü axtarıram".

Bu axtarış təkcə özünə aid deyildi. Tarixdə qoyduğu izləri də axtarır və axtarışlar suala çevrilirdi:

"Bayrağımın ilk rəngi nə, nişanı nə?"

Amerikalı yazıçı Elie Vizel, "Hər sualın cavabı olmayan bir gücü var", deyəndə yanılmır. Sabir Rüstəmxanlı kimi xalqının tarixini, taleyini düşünən ziyalıların ilk oxunuşda sadə görünən suallarla cəmiyyəti oyanışa, müqavimətə sürükləmələri öz dövrünün ruhunu yaxşı anlamalarından irəli gəlir. Bu, ancaq regional sərhədləri keçərək bütün dünyaya baxmaq qabiliyyətini göstərən insanlar üçün mümkündür.

Onu Türkiyədən ilk tanıyanlardan olan mərhum İbrahim Bozyel söhbətlərinin birində Rüstəmxanlını belə təsvir edirdi: "Sabir Azərbaycanın bir ucqar kəndində doğulub boya-başa çatıb. Amma o, İstanbulda, Parisdə, Nyu-Yorkda böyümüş kimi dünyanı bilən, özünə inamı olan biridir".

Şair, ziyalı, istiqlalçı, siyasətçi Sabir Rüstəmxanlı ilə ömrünün ən cəld və məhsuldar dövründə tanış olmaqdan çox qürur duyuram. Əminəm ki, o, ən yetkin çağ olan yetmişinci illərin müdrikliyi ilə daha yaxşı əsərlər yaradacaq.

Sabir Rüstəmxanlı yaradıcılığı: zaman və milli kimlik

YazarOxunub: 331 dəfəa -A +21.05.22 18:00

Facebook

Twitter

Orxan ARAS

Ətraflı