A.S.Qriboyedovun qətli və Xosrov Mirzənin "üzrxahlıq missiyası"

Yuxarıda rus diplomatik missiyasının və səlahiyyətli nazir A.S.Qriboyedovun nüfuzdan salınmasında, ümumxalq nifrətinə səbəb olmasında erməni amilindən ümumi şəkildə bəhs etmişdim. Maraqlıdır ki, qarşılıqlı ədavət, hətta nifrət hissinin mövcudluğuna baxmayaraq, bu prinsipial məsələdə İran və Rusiya tarixçilərinin, ictimai fikrin mövqeləri üst-üstə düşürdü.

XIX əsr İran tarixçisi Rzaqulu xan Hidayət (1800-1871) "Rövzət-üs-səfa" əsərində yazırdı ki, "rus silahının Azərbaycandakı qələbələrindən sərməst olan Qriboyedov özünü həddən artıq iddialı və təkəbbürlü aparır, hətta şahla münasibətdə də saymazyana rəftara yol verirdi. Ağıllı adamlar dəfələrlə ona demişdilər ki, hər şeydən öncə tutduğu elçi vəzifəsi taxt-tac sahiblərinə hörmətlə yanaşmağı tələb edir. Lakin Qriboyedov məsləhətlərə qulaq asmırdı. Əyanlar onun hikkəsi qarşısında susmaqla vəziyyətdən çıxmağa çalışırdılar. Şaha heç nə demirdilər. Şah isə Qriboyedovun rus imperatorunun səlahiyyətli naziri kimi ölkəyə gəldiyini, sülh müqaviləsinin bağlanmasında iştirak etdiyini, sarayın qonağı olduğunu və nəhayət Peyğəmbərin "Qonaqlarınız kafir də olsa, onların hörmətini saxlayın" kəlamını nəzərə alıb səfirin əslində tənə və töhmətə layiq hərəkətlərinə göz yumurdu".

Fətəli şah Qacarın fərmanı ilə A.S.Qriboyedov ölkənin ali mükafatı - 1-ci dərəcəli "Şiri-Xurşid" ordeni ilə təltif olunmuşdu. Hətta xarici işlər naziri və bir sıra dövlət adamları istisnaya yol verərək rus səfirini öz iqamətgahında ziyarət etmişdilər. Faciədən sonra səfirliyin sağ qalmış yeganə əməkdaşı - birinci katib Maltsov Naxçıvandan qraf Paskeviçə göndərdiyi 18 mart 1829-cu il tarixli məktubda etiraf edirdi ki, "Bizim nümayəndə (Qriboyedov - V.Q.) Tehranda indiyə qədər heç bir Avropa ölkəsinin səfirinə göstərilməyən yüksək ehtiramla qarşılandı".

Amma bu diqqət və ehtiramın müqabilində yenə Rzaqulu xan Hidayətin yazdığına görə, Qriboyedov şah hökumətinin mövqeyi ilə hesablaşmadan lazım bildiyi, yaxud istədiyi addımları atırdı. Məsələn, qarşı tərəfin rəsmi razılığını almadan Gilanda rus konsulluğu açılması belə saymazyana rəftara nümunə ola bilər. Bu, əslində dünya diplomatiya tarixində qəbul edən ölkəyə misli görünməmiş bir hörmətsizlik və özbaşınalıq idi.

Təbii ki, Rzaqulu xan İran tarixçisi olduğundan onun yazdıqlarında müəyyən tərəfkeşlik ünsürlərinin mövcudluğunu istisna etmək qeyri-mümkündür. Məsələ buradadır ki, görkəmli qafqazşünas-alim, 1864-1886-cı illərdə Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının sədri Adolf Berje (1828-1886) də "Russkaya starina" jurnalında çıxan "A.S.Qriboyedovun ölümü" adlı geniş tarixi araşdırmasında rus səfirinin yalnız "qaragüruhçu Tehran kütləsinin" deyil, həm də ətrafına topladığı adamların yaramaz əməllərinin qurbanı olduğunu açıq etiraf etmişdi. Fakt və sənədlərlə zəngin olan bu tədqiqat məşhur latın ifadəsindəki "Qarşı tərəfi də dinlə! ("Audiatur et altera pars") prinsipi ilə qələmə alınmışdı. Yəni müəllif həm rus, həm də fars dilindəki material və qaynaqlardan eyni obyektivliklə istifadə etməyə çalışmışdı.

A.P.Berje yazırdı: "Məlumdur ki, Qriboyedov İrana səfəri zamanı bir müddət Tiflisdə qalmışdı. Burada o, əsasən erməni və gürcülərdən ibarət bir sıra şəxsləri yanında xidmətə cəlb etdi. Həmin adamlar heç bir təhsil görməmişdilər, hər cür etibar və məsuliyyət hissindən uzaq idilər. Üstəlik, əxlaq və mənəviyyat anlayışları da olduqca şübhəli idi". Çox güman ki, Qriboyedov əməkdaşlarına təsir göstərə, onları idarə edə bilmirdi. Ya da çirkin əməllərinə sadəcə göz yumurdu. Rus silahının zəfərindən sonra məğlub ölkə ilə hər cür rəftarı məqbul sayırdı. Özbaşınalıqlar Təbrizdən Tehrana yola çıxandan başlanmışdı. Yolboyu kəndlərin sakinlərini təhqir etmək, aldıqları ərzağın pulunu ödəməmək, əkinləri tapdalamaq yerli "diplomatlar" üçün adi hal idi. Berje daha sonra yazır: "Tehrana gələndən sonra onların əl-qolu daha da açıldı. Tez-tez sərxoş vəziyyətdə, əllərində siyirmə qılınc, səs-küy salaraq şəhərin küçələrini dolaşırdılar. Açıq-aşkar əxlaqsızlıq etmələri, "qadın ovuna" çıxmaları məğlubiyyət acısı yaşayan sakinlərin hisslərini daha da qıcıqlandırırdı. Əsirlərin geri qaytarılması məsələsində Qriboyedovu öz tərəflərinə çəkəndən sonra isə vəziyyət daha dözülməz olmuşdu".

Tehran hadisələrində Qriboyedovun bəlli günah və səhvləri olması ən yüksək səviyyədə - çar I Nikolay tərəfindən də etiraf edilmişdi. Bu barədə xarici işlər naziri qraf Nesselrodenin Qafqazın baş hakimi qraf Paskeviçə 16 mart 1829-cu il tarixli məktubunda məlumat verilmişdi. Sənəddə deyilirdi: "Rusiyanın ləyaqətinə güclü zərbə endirilib. Yalnız ali fars hakimiyyətinin baş vermiş hadisəyə heç bir aidiyyəti olmadığının açıq şəkildə etirafı bu zərbəni müəyyən qədər yumşalda bilər. Əlahəzrət imperator üçün İran şahı və taxt-tac varisinin (Abbas Mirzə nəzərdə tutulur - V.Q.) bu alçaq və insanlıqdan kənar əməldən uzaq olduqlarına inanmaq sevindirici ola bilərdi. Eyni zamanda hadisə həm də davranışını Tehranın qara camaatının adət-ənənələri və anlayışları ilə uyğunlaşdırmağı ağlına da gətirməyən mərhum Qriboyedovun ifrat təşəbbüs və səylərdən doğan düşünülməmiş addımları ilə əlaqələndirilməlidir".

A. S. Qriboyedov

Tehran qarşıdurmasının nəticələri kifayət qədər qanlı idi. Missiya mənsublarından, mühafizə dəstəsindən və həmin gün iqamətgahda olanlardan 37 nəfər (müxtəlif qaynaqlarda bu rəqəm 44 və 57 kimi də göstərilir), etirazçılardan isə 19 nəfər öldürülmüşdü. Binalar, səfirliyə məxsus əşyalar və sənədlər dağıdılıb yararsız hala salınmışdı. Səfirlik əməkdaşlarından cəmisi üç nəfər - bir diplomat və iki texniki işçi xilas ola bilmişdi.

Ertəsi gün saraydan hələ də missiyanın həyətində atılıb qalmış cəsədlərin dəfn olunması ilə bağlı əmr gəldi. Şəhər kənarında, gözdən-nəzərdən uzaq bir yerdə xəndək qazıb bütün meyitləri ora atdılar, üstünü torpaqladılar. Bir neçə gün sonra isə Qriboyedov zənn etdikləri meyiti çıxarıb erməni kilsəsinin həyətində dəfn etdilər. Seçilən meyitin məhz Qriboyedova məxsusluğu ilk növbədə onu gözü ilə görənlərdə şübhə yaratmışdı.

Fevralın əvvəllərində rus missiyasının Tehrandakı faciəli aqibəti haqqında xəbər Tiflisə, daha sonra isə Peterburqa çatdı. Qacar sarayı günahını yumaq üçün rus səfirinin cənazəsini mümkün qədər tezliklə, həm də müəyyən ehtiram qaydalarına əməl etməklə Tiflisə göndərməyə çalışırdı. Lakin hazırlıq işləri bir ay yarımdan çox çəkdi.

Aprelin ortalarında Tehrandan yola salınan cənazə əvvəlcə Təbrizə, oradan isə mayın 2-də Naxçıvana gətirilmişdi. Şəhərin girəcəyində Qriboyedovun taxt-rəvan üzərindəki cənazəsini general Merlini, polkovnik (sonralar general-mayor) Ehsan xan Naxçıvanski, digər hərbçilər, rus və erməni keşişləri, yerli ictimaiyyətin nümayəndələri qarşılamışdılar. Müvafiq ayinlərin icrasından sonra xristian adətincə tabuta qoyulan meyit (daha doğrusu, meyit qalıqları) bir gecə Naxçıvanda saxlandıqdan sonra Gümrü üzərindən Cəlilabada, oradan da Tiflisə aparılmışdı.

Ərzuruma səyahətə çıxan A.S.Puşkin Arpa çayından bir qədər aralıda, Herher adlı kənddə cənazə karvanı ilə rastlaşmışdı. Təəssüratını yol qeydlərində belə ifadə etmişdi:

"Heç düşünmürdüm ki, bir də haradasa bizim Qriboyedovu görə bilərəm. Onunla keçən il Peterburqda, İrana səfəri ərəfəsində vidalaşmışdıq. Kədərli idi. Qələcəklə bağlı qaramsar hisslərə qapılmışdı. Sakitləşdirmək istədim. Mənə dedi: Vous ne connaissez pas ces gens-l?: vous verrez qu'il faudra jouer des couteaux (Siz bu adamları tanımırsınız. Özünüz görəcəksiniz: iş bıçaqlaşmaya gəlib çıxacaq - fr.). Düşünürdü ki, qan tökülməsinə səbəb şahın ölümü və yetmiş iki oğlu arasındakı hakimiyyət davası olacaq. Lakin qoca şah hələ də yaşayır, Qriboyedovun peyğəmbərliyi isə doğruldu. O, cahillik və xəyanətə qurban getdi, farsların xəncər zərbələri altında ölümə can verdi. Eybəcər hala salınmış cəsədi üç gün Tehran qaragüruhunun oyuncağı oldu. Meyitini yalnız duel zamanı pistolet gülləsindən yaralanmış əlinə görə tanıya bildilər".

Təxminən iki ay sürən "son səyahətdən" sonra iyunun ortalarında cənazə Tiflisə çatdırılmışdı. Qriboyedov İrana yola düşməmişdən əvvəl, 1828-ci ilin avqustunda tanınmış gürcü zadəganlarından şair və hərbçi Aleksandr Çavçavadzenin qızı, Tiflisin birinci gözəli sayılan 15 yaşlı Nina Çavçavadze ilə evlənmişdi. Sanki fəlakəti əvvəldən sezdiyindən arvadına başına bir iş gələrsə, Tiflisdə dəfn olunmasını vəsiyyət etmişdi. Son arzusu yerinə yetirilmişdi. 1829-cu il iyunun 17-də indi Panteon yerləşən Mtasminda dağında, Müqəddəs David kilsəsinin qrotlarında birində dəfn olunmuşdu. Baş daşına dul arvadının təsirli vida sözləri həkk edilmişdi.

Rəsmi tarixşünaslıq Rusiya diplomatik missiyasının dağıdılmasını və vəziri-muxtarın öldürülməsini bir qayda olaraq din xadimlərinin, Tehran qaragüruhunun əməli və saray intriqalarının nəticəsi kimi qələmə versələr də, əslində burada rus-erməni ekspansiyasına qarşı kortəbii xalq üsyanının elementləri də nəzərə çarpmaqda idi.

Qriboyedovun cənazəsi ilə eyni vaxtda Tehrandan Fətəli şahın nəvəsi, vəliəhd Abbas Mirzənin oğlu, 16 yaşlı Xosrov Mirzənin başçılığı ilə Peterburqa "üzrxahlıq missiyası" da yola salınmışdı. Bu niyyəti barəsində Fətəli şah oğluna göndərdiyi fərmanda və Qafqazın baş hakimi qraf Paskeviçə 25 mart 1829-cu il tarixli məktubunda xəbər vermişdi. Səfirin qətlindən sonra hər iki tərəf mütərəddid vəziyyətdə idi. Zəifləmiş Qacar səltənəti Rusiya ilə müharibəyə hazır deyildi. Hələlik Osmanlı imperiyası ilə savaşını başa çatdırmayan Rusiyada da Qafqazda yeni münaqişə ocağının alovlanmasını istəmirdi. Ona görə də problemin mümkün qədər tez və barışıq yolu ilə həlli müştərək arzu idi. Aprelin əvvəlində Peterburq sarayı İrandan göndəriləcək nümayəndə heyətini qəbul etməyə hazır olduğunu bildirmişdi.

Xosrov Mirzə

Maraqlıdır ki, həmin günlərdə Cənubi Qafqazda olan Puşkin təkcə Qriboyedovun cənazə mərasimi deyil, "üzrxahlıq missiyası" ilə də rastlaşmışdı. Görüş Tiflisin 70 kilometrliyində, Ananuri qalası yaxınlığında baş tutmuşdu. "Ərzuruma səyahət" əsərində müəllif bu qəribə təsadüf haqda söz açaraq yazırdı: "Atların gətirilməsini gözləmədən piyada yola düzəldim və Ananuri qalasından bir vers yarım məsafədə, döngədə Xosrov Mirzə ilə rastlaşdım. Onun ekipajları dayanmışdı. Şahzadə özü oturub ətrafa baxırdı və məni görəndə başı ilə salamladı. Görüşümüzdən bir neçə saat sonra dağlılar onlara hücum ediblərmiş. Güllə vıyıltısını eşidən Xosrov Mirzə kolyaskadan atın belinə sıçramış, dördnala çaparaq uzaqlaşmışdı. Dəstəni müşayiət edən ruslar şahzadənin cəsarətinə mat qalmışdılar".

42 nəfərlik nəfərlik heyətdə (14 rəsmi şəxs, 28 nəfər xidmət personalı) Nəsrəddin şahın hakimiyyəti dövründə İranın sədrəzəmi olan və ölkədə mütərəqqi islahatların müəllifi kimi tanınan Mirzə Tağı xan Əmir Nizam kimi təcrübəli dövlət adamı da vardı.

Mayın əvvəlində Tiflisdən çıxan heyət Vladiqafqaz-Yekatrinador-Novqorod-Voronej-Serpuxov marşrutu ilə hərək edərək iyunun sonlarında Moskvaya çatdı. Səfər boyu Qacar şahzadəni əvvəlcə general Rannekampf, sonra isə qraf Suxtelen müşayiət etmişdi. Onlar Xosrov Mirzənin az qala hər bir addımı haqqında gündəlik məlumat hazırlayırdılar. İkinci paytaxtda qonaqlara Razumovskinin malikanəsi ayrılmışdı.

Moskvada qaldığı müddət ərzində şahzadə Kreml sarayında, Silah Palatasında, Böyük teatrda, universitetdə, kadet korpusunda, Xarici İşlər Nazirliyinin arxivində və başqa yerlərdə olmuşdu. Moskva tanışlıq və görüşlərinin kulminasiya nöqtəsi isə A.S.Qriboyedovun anasını ziyarət idi. Bu görüş proqramda nəzərdə tutulmamışdı. Sadəcə, gənc şahzadənin arzusu nəzərə alınaraq təşkil edilmişdi. Özünəməxsus şərqli yaraşığı, nəciblik və həssaslığı ilə seçilən Xosrov Mirzə çətin psixoloji sınaqdan uğurla çıxmış, dərdli qadının ürəyini ələ ala bilmişdi.

Nümayəndə heyəti avqustun 4-də paytaxt Peterburqa gəlmiş və Tavriya sarayında yerləşmişdi. Xosrov Mirzə burada Şərq monaxlarına xas olmayan bir demokratizm örnəyi göstərmişdi. Onun tələbi ilə nümayəndə heyətinin qaldığı müddət ərzində şəhər əhalisinin saray bağında əvvəlki qaydada gəzmələrinə və istirahət etmələrinə icazə verilmişdi.

Avqustun 10-da heyət Qış sarayında imperator I Nikolay və ailə üzvləri tərəfindən qəbul olunmuşdu. Xosrov Mirzə Fətəli şah Qacarın üzrxahlıq məktubunu rus çarına təqdim etmişdi. Xosrov Mirzə, I Nikolayın adından isə xarici işlər naziri qraf Nesselrode nitqlər söyləmişdilər. Diqqətəlayiq cəhət şahzadənin nitqinin Azərbaycan türkcəsində olması idi. Ümumiyyətlə, XIX əsrin I yarısında Qacarlar arasında türklük əhval-ruhiyyəsi hələ qüvvətli idi. Hətta 1848-ci ildə taxta çıxan Nəsrəddin Mirzə yalnız şah olandan sonra farsca öyrənmişdi. Xosrov Mirzə bir az fransızca bilsə də, Peterburq sarayında ana dilində danışmağı üstün tutmuşdu.

I Nikolay "xoşagəlməz Tehran hadisəsini həmişəlik unutduğunu" rəsmən bəyan etmişdi. Xosrov Mirzəyə və onu müşayiət edən əyanlara qiymətli hədiyyələr (o cümlədən, 12 müasir top) təqdim olunmuşdu. Rusiya tərəfi Türkmənçay müqaviləsinə görə aldığı təzminatın 2 milyon manatını güzəştə getmiş, son iki milyonun ödəniş müddətini isə beş il uzatmışdı.

Qacarlar da borclu qalmamışdı. A.S.Qriboyedovun "qan bahası" kimi Rusiyaya Nadir şahın Hindistandan, Böyük Moğollar sarayından gətirdiyi 88,7 karatlıq "Şah" almazı verilmişdi. Hədiyyələr arasında 20 qiymətli əlyazması (görünür, belə hədiyyə seçilməsində vaxtı ilə Qriboyedovun məşhur Ərdəbil kitabxanasını yağmalayıb Peterburqa göndərməsi də təsirini göstərmişdi - V.Q.), iki kəşmir xalça, impetariçə üçün nadir mirvari boyunbağı, vəliəhd Aleksandr üçün tarixi relikviya olan qılınc, böyük knyaginalar üçün zinət əşyaları və s. vardı.

Qiymətli hədiyyələr, dəbdəbəli qəbul, bal və ziyafətlər fonunda "Rusiyanın ləyaqətinə sarsıdıcı zərbə" kimi səciyyələndirilən Qriboyedovun qətli birdəfəlik unudulmuşdu.

Çətin diplomatik vəzifənin öhdəsindən uğurla gələn, az müddət ərzində rus aristokrat dairələrinin (xüsusən də xanımların) sevimlisinə çevrilən Xosrov Mirzə Tehrana yalnız bir il sonra - 1830-cu ilin baharında vətənə dönə bilmişdi. Fətəli şah nəvəsinin fəaliyyətindən çox məmnun qalmışdı. Amma ölkənin başı üzərindən asılmış təhlükəni dəf etməsi onun yalnız dostlarının deyil, düşmənlərinin də sayını artırmışdı. Sonuncuların çoxalmasında Xosrov Mirzənin Peterburqdan dönəndən sonra özünü hədsiz qürurlu aparması da az rol oynamamışdı.

Atası Abbas Mirzənin, ardınca isə babası Fətəli şahın vəfatı iddialı gəncin taleyinin faciə ilə nəticələnməsinə səbəb olmuşdu. 1834-cü ildə Məhəmməd şah adı ilə taxta çıxan qardaşı Məhəmməd Mirzə "rus padşahının adamı" kimi özünə güclü rəqib gördüyü Xosrov Mirzənin (habelə digər qardaşı Cahangir Mirzənin) gözlərini çıxartdırmışdı... Şimal paytaxtındakı parlaq şöhrətdən sonra qəm-qüssə dolu həyatını 1875-ci ildə, qardaşı oğlu Nəsrəddin şah Qacarın hakimiyyəti illərində Həmədan yaxınlığındakı kəndlərdən birində, ona ayrılmış ailə malikanəsində başa vurmuşdu...

Beləliklə, A.S.Qriboyedovun karması daha bir faciəyə yol açmışdı...

Vilayət QULİYEV

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 28 may.- S.10-11.