Azərbaycan dilçiliyinin yeni uğuru

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin 2022-ci ildə hazırladığı "Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası" Azərbaycan dilçiliyinin növbəti uğurudur. Atlasın Şuşa ilində nəşr olunması xüsusi anlam daşıyır, simvolik məna kəsb edir. Şuşa ilinə həsr olunan bu atlas Azərbaycan Ordusunun erməni qəsbkarları üzərindəki tarixi zəfərinə möhtəşəm bir töhfədir. Azərbaycan əsgərinin səngərlərdə, döyüş meydanlarında göstərdiyi şücaətə dialektoloqlarımız öz araşdırma-ları ilə layiqli qarşılıq vermişlər. Dövlətimiz üçün çox böyük strateji əhəmiyyəti olan bu atlas Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrinin dialektoloji materiallarını müfəssəl şəkildə özündə əks etdirir. Dialektoloji atlas yüksək keyfiyyətlə və nəfis biçimdə çap olunmuşdur. Dörd dildə: Azərbaycan, türk, rus və ingilis dillərində nəşr olunan bu atlas Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrinin dil izoqloslarını özündə ehtiva edir. Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin müdiri, istedadlı dilçi, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kifayət İmamquliyevanın rəhbərliyi altında hazırlanan bu atlas böyük və gərgin əməyin nəticəsi kimi reallaşmışdır.

Azərbaycanda dialektoloji araşdırmaların şanlı tarixi var. Vaxtilə akademik Məmmədağa Şirəliyevin rəhbərliyi ilə Azərbaycan dialektoloji atlasının hazırlanması istiqamətində işlər aparılmışdır. İndiyə qədər Azərbaycan dilçiləri bir çox ilklərə imza atmışlar. Belə işlərdən biri də dialektoloji atlasların hazırlanmasıdır. Məlumdur ki, dialektoloji atlaslar dilçilik coğrafiyası üçün ən mühüm qaynaqlardan biri hesab olunur. Dilçiliklə coğrafiyanın kəsişmə nöqtəsi olan dialektoloji atlaslar dil faktlarının yayılma areallarını əyani şəkildə inikas etdirir. Dialektoloji atlasda dialekt və şivə faktlarının yayılma sahəsi təsbit olunur. Keçmiş Sovetlər Birliyində və türkdilli ölkələr arasında dialektoloji atlasların yaradılması təcrübəsi ilk dəfə məhz Azərbaycan dilçiliyi ilə bağlıdır. Hələ 1990-cı ildə Azərbaycanda ilk dialektoloji atlasın nəşr olunması dünya linqvistikasında böyük tarixi hadisə idi.

Hal-hazırda Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin əməkdaşları bu varislik ənənələrini uğurla və fədakarlıqla davam etdirirlər. Atlasda 692 yaşayış məntəqəsi kodlaşdırılmışdır. "Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası"nın tərtibçiləri: filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kifayət İmamquliyeva, filologiya elmləri doktoru, professor Məhərrəm Məmmədov, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kübra Quliyeva, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Qüdsiyyə Qəmbərova, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Səkinə Şərifova və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Güntəkin Binnətovadır. Atlasın rus və ingilis dillərinə tərcüməçisi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Gülşən Axundova, türk dilinə tərcüməçisi isə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kübra Quliyevadır. Atlasın məsul redaktoru Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun baş direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Nadir Məmmədlidir.

Bu böyük strateji əhəmiyyətli atlası ərsəyə gətirən dialektoloqlarımız Azərbaycan aliminin şərəfli adını bir daha ucaltmış, dilçilik tariximizə öz möhürlərini vurmuş, vaxtilə əsası akademik Məmmədağa Şirəliyev tərəfindən qoyulan Azərbaycan dialektologiyası məktəbinin adını zirvələrə qaldırmışlar. Bu atlasdan öncə şöbə əməkdaşları 2015-ci ildə "Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialektoloji atlası"nı nəşr etdirmişlər. Həmin atlas müstəqillik dönəmində Azərbaycan dialektologiyası sahəsində ən sanballı araşdırmalardan biri hesab oluna bilər.

"Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası"nın "Xalqın tarixi onun ana dilindədir" adlı giriş hissəsində, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Kifayət İmamquliyeva erməni qəsbkarlarının daima Zəngəzur bölgəsində və tarixi Qarabağ mahalında türk izini silməyə çalışması haqqında müfəssəl məlumat verir. Bu torpaqlar tarixi Azərbaycan torpaqlarıdır və atlasdakı zəngin dil faktları Azərbaycan türklərinin Zəngəzur və Qarabağ ərazilərinin aborigen sakinləri olduqlarını bir daha sübut edir.

Atlas Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ana dili haqqında olan fikri ilə başlayır: "Əsrlər boyu bizi xalq kimi, millət kimi qoruyub saxlayan bizim ana dilimizdir, Azərbaycan dilidir". Bu epiqraf atlasın ümumi konsepsiyasını tam ifadə edir.

Qeyd edək ki, atlasın hazırlanması prosesi 2015-ci ildən başlanılmışdı. Yeddi illik gərgin əməyin nəticəsi olan atlas dilçiliyimiz, tariximiz, etnoqrafiyamız üçün çox mötəbər mənbədir. Yeddi il ərzində şöbə əməkdaşları respublika ərazisində müxtəlif bölgələrdə məskunlaşmış məcburi köçkünlərlə görüşərək dialekt materialları toplamış, informatorlarla söhbətlər aparmışlar. 44 günlük II Qarabağ müharibəsində - Vətən müharibəsində əldə edilən tarixi qələbəmizə dialektoloqlarımız öz fədakar əməkləri ilə layiqli töhfə vermişlər. Dialektoloqlar Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan, Gəncə, Tərtər, Füzuli, Ağdam və s. rayonlarda məskunlaşmış köçkün ailələri ilə görüşərək dialekt materialları əldə ediblər və bu materiallar atlasda öz əksini tapıb. Şöbə əməkdaşları 2015-2021-ci illər ərzində bölgələrimizə dialektoloji ekspedisiyalar təşkil edərək dilçiliyimiz üçün əvəzsiz linqvistik faktlar yığmışlar. Nəhayət, 2022-ci ildə, iftixar və qürur hissi ilə yaşadığımız Şuşa ilində bu gərgin əməyin nəticəsi olan belə bir fundamental dialektoloji atlas ərsəyə gəlib.

Dialektoloji atlasda Xocalı, Ağdam, Zəngilan, Şuşa, Füzuli, Qubadlı, Kəlbəcər, Laçın, Xocavənd, Tərtər, Xocalı, Bərdə, Ağcabədi, Cəbrayıl rayonlarına aid dialekt və şivə materialları xəritələr şəklində verilib. Atlasda hər bir dil izoqlosu müfəssəl şəkildə əks olunmuş, dil faktları dərindən izah edilib. Müzəffər ordumuzun müzəffər Ali Baş Komandanı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin gördüyü möhtəşəm işlərə mənəvi dəstək olaraq Azərbaycan dialektologiyası şöbəsinin əməkdaşları çox çətin bir işin öhdəsindən uğurla gəlib, dilçilik elmimizə gözəl bir əsər bəxş ediblər.

Atlasda hər bir dil faktına həssaslıqla yanaşılıb, dərin analitik şərhlər verilib. Fonetik səviyyədə olan dil faktları içərisində mövcud səs keçidləri diqqəti cəlb edir. Atlasda fonetik hadisələrin transkripsiyalar şəklində verilməsi areallar üzrə fonoloji oppozisiyaları, səs korrelyatlarını, kombinator dəyişmələri izləməyə tam imkan verir. Bu əvəzsiz mənbədə qeyd olunan səs keçidləri Azərbaycan dilinin tarixi fonetikasının yenidən dəyərləndirilməsinə şərait yaradır. Atlasdakı xəritələrdə əksini tapan b-m (buna - muna tipli), q-k, t-d keçidləri qədim fonetik xüsusiyyətlərin bu bölgələrdə mühafizə olunduğunu sübut edir. Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialekt və şivələrində müşahidə olunan fonetik səciyyəli hadisələr dilimizin arxitektonikası, fonoloji mahiyyəti, fonotaktikası haqqında tam təsəvvür formalaşdırır. Leksik səviyyədə olan dil izoqloslarında omonimliyin çox olması diqqəti cəlb edir. Məsələn, 211-ci xəritədə qədim türk sözü olan aba lekseminin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində yeddi mənada işlənməsi bu arealın xalqımız və dilimiz üçün necə dəyərli olduğunu bir daha isbat edir. Çünki hətta bir qədim sözün tarixinə ekskurs etməklə yüzlərlə analoji linqvistik faktı müəyyənləşdirmək mümkündür. Beləliklə, atlas ilk növbədə, dil tariximiz üçün əvəzsiz bilgilər verir.

Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrindəki spesifik dialekt və şivə xüsusiyyətlərini kompleks şəkildə əks etdirən atlas özünün orijinal tərtibatı ilə də fərqlənir. Atlasda verilən 278 xəritənin hər biri dilçilik coğrafiyası üçün qiymətli mənbə hesab oluna bilər. Fonetikaya aid 69 xəritədən ibarət olan hissədə verilən səs dəyişmələri həm anlautda, həm də intervokal mövqedə dialekt fonetikasının səciyyəvi cəhətlərini üzə çıxardır. Burada dilimizin qədim fonetik xüsusiyyətlərini yaşadan sağır nun səsinin işlənmə variantları da qeyd edilmişdir. Atlasda mağa, sağa biçimlərinin verilməsi bu arealda sağır nun səsinin reliktinin qorunduğunu göstərir. Atlasda fonemlərin variantlar şəklində verilməsi fonetik variasiyaların Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində geniş yayıldığını isbat edir. Morfologiyaya aid xəritələr müxtəlif nitq hissələrinin qrammatik əlamətlərini kompleks şəkildə müəyyənləşdirməyə imkan verir. Məlumdur ki, ədəbi dillə müqayisədə, dialekt və şivələr dilin qədim xüsusiyyətlərini, arxaik əlamət-lərini daha çox mühafizə edir. Dialekt faktları hər bir dilin ən arxaik qatının reliktini əks etdirir. Bu baxımdan "Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası"ndakı linqvistik faktlar dilimizin qədim tarixinə ekskurs etmək baxımından da çox dəyərlidir. Atlasdakı materiallar Azərbaycan xalqının linqvokulturologiyası haqqında geniş məlumat verir. Çünki hər bir dil faktının arxasında həmin dilin mənsub olduğu etnosun kulturoloji, etnik təfəkkürü dayanır. Bu dialektoloji atlas nəinki zəngin dil materiallarını ehtiva edir, eləcə də zəngin etnoqrafik mənbə kimi çox dəyərli və əhəmiyyətlidir. Atlasdakı məlumatlar Azərbaycan xalqının etnoqrafik xüsusiyyətlərini hərtərəfli əks etdirir. Atlasda Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində dialekt faktlarının həm fonetik, həm morfoloji, həm leksik, həm də sintaktik səviyyələrdə yayılma arealları öz əksini tapıb. Burada, həmçinin, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində mövcud olan tarixi-memarlıq abidələrinin fotoşəkilləri verilib, ərazinin ümumi etnoqrafik mənzərəsi canlandırılıb, arealın əsrarəngiz təbii landşaftı əks olunub. Atlasdakı xəritələr Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Tərtər, Zəngilan, Ağdam, Cəbrayıl, Ağcabədi, Xocalı, Füzuli, Bərdə, Xocavənd, Şuşa rayonlarının sakinlərinin nitqlərindən əldə edilmiş dialektoloji materiallara əsaslanır və bu faktlar Azərbaycan dilinin dialektoloji bazasının zənginliyini göstərir.

"Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası" 2013-cü ildə qəbul olunmuş Dövlət Proqramı əsasında hazırlanıb. Atlasdakı qiymətli dil faktları sübut edir ki, Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində Azərbaycan dilinin türk layı yüksək səviyyədə qorunub. Bu atlas erməni vandallarının viranə qoyduğu Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələrində aparılan quruculuq işlərinə Azərbaycan dilçilərinin növbəti töhfəsidir. Çiçəklənməkdə olan Qarabağ və Şərqi Zəngəzur bölgələri dövlətimizin apardığı uğurlu və müdrik siyasət nəticəsində öz əvvəlki simasını tam bərpa edəcəkdir.

"Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası"nın disk variantları da hazırlanıb və elektron atlas oxucuların ixtiyarına verilib. İnanırıq ki, elmi mühitimiz Azərbaycan dialektoloqlarının gərgin əməyinin nəticəsi olan bu atlası yüksək dəyərləndirəcək. "Elm və təhsil" nəşriyyatında nəfis şəkildə çap olunan "Azərbaycan dilinin Qarabağ və Şərqi Zəngəzur dialektoloji atlası" təkcə Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun deyil, bütövlükdə Azərbaycan elminin uğurudur.

Baba MƏHƏRRƏMLİ

AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun elmi işlər üzrə direktor müavini, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

525-ci qəzet.- 2022.- 1 noyabr.- S.10.