Türkoloq Elçin İbrahimov: "Türk dünyası üçün ortaq ünsiyyət dili günün vacib tələbinə çevrilib"

Keçmişdən günümüzə qədər türk dünyasında ortaq əlifba, ortaq ünsiyyət dili məsələsi hər zaman müzakirələrə səbəb olub və bu gün də müzakirələr davam edir. Türk dünyasında ortaq əlifba, ortaq ünsiyyət dili mövzusunda araşdırmalar müəllifi olan türkoloq alim, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Elçin İbrahimovla da elə bu barədə söhbətləşdik. Onun fikrincə, ortaq ünsiyyət dilinin formalaşması ancaq bütün türk xalqlarının və topluluqlarının başa düşdüyü tək bir dil vasitəsilə mümkün ola bilər.

- Hazırda türk xalqları üçün ən aktual məsələ olan ortaq ünsiyyət dilinin formalaşdırılması üçün də birinci problem ortaq əlifbadır. Əlbəttə, əlifbada ortaqlığın heç də asan məsələ olmadığını yaxın tariximizə baxanda görə bilərik. Bir məsələni də qeyd edim ki, XX əsrin birinci yarısına qədər türk dünyasının bir-birini anlamamaq kimi bir çətinliyi, dərdi yox idi. Misal üçün, Əhməd Yasəvi, Yunis Əmrə, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli, Əlişir Nəvai və daha sonra türkcələr arasında böyük fərqliliklərin olduğu zamanlarda belə (XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəlləri) İstanbulda yazan Namiq Kamal, Şamaxıda yazan Mirzə Ələkbər Sabir, Kazanda yazan Abdulla Tükay və digərləri Anadoluda, Bakıda, Kazanda və Daşkənddə rahatlıqla oxunurdu. Bir zamanlar Baxçasarayda nəşr olunan "Tərcüman" qəzeti və Tiflisdə çıxan "Molla Nəsrəddin" jurnalı, Türküstanda, Qafqazda, Anadoluda və başqa türk coğrafiyalarında əldən-ələ gəzirdi. Böyük ədibimiz Cəlil Məmmədquluzadə yazır: "Bizim dilçilərimiz ədəbi, akademik dil arayışında olduqları zamanlarda belə Molla Nəsrəddin jurnalı açıq və sadə türkcəsiylə qısa zamanda hər kəs tərəfindən bəyənilən və oxunan bir jurnal olmaqla qalmadı. Kür, Araz çaylarını da keçərək, Xəzər və Qara dənizi də keçərək Türkiyəyə, Türküstana, ordan da Krıma və digər türk ölkələrinə keçdi..."

- "Molla Nəsrəddin" jurnalı türk dünyası üçün çox önəmli bir addır. Onun bu sahədəki rolu barədə daha ətraflı danışaq...

- "Molla Nəsrəddin" jurnalının 7 aprel 1906-cı il tarixli ilk nömrəsində Mirzə Cəlil bizi düşündürən məsələlər haqqında yazırdı: "Birlikdə Qafqaz türkləri üçün bir dil məsələsində ümumi razılığa gəlmədilər. Bəs Osmanlı türkləri, Krım və Kazan tatarları, Türküstan türkləri və Özbəkistan, İranda yaşayan Azərbaycan türkləri necə? Yaxşı, bunu etiraf edirik ki, əvvəl və sonra türklər üçün ədəbi dilə, orfoqrafiyaya, əlifbaya böyük ehtiyac var. Biz bütün varlığımızla inanırıq ki, ortaq əlifba əsasında ortaq danışıq dili yaranacaq". Bir məsələni xüsusilə vurğulamaq istərdim, bu da azərbaycanlı bir ədibin hələ 1906-cı ildə belə bir ortaq dilin gec-tez vücuda gələcəyinə inanmasıdır. Böyük ədib Mirzə Cəlil hələ Çar Rusiyasının senzuralı, sərt siyasətinin hökm sürdüyü bir dövrdə türklərin gələcəkdə ortaq bir dil ətrafında birləşəcəyinə inanır və cəsarətlə fikirlərini ifadə edirdi. Bu gün türk respublikaları müstəqilliklərini qazanıblar, ancaq ortaq əlifba və ünsiyyət dili üzərində mübahisələr və müzakirələr aparılır. Əfsuslar olsun ki, bu müzakirələr və mübahisələr ortaq əlifba və dil yaratmaqla bağlı deyil, onun əksinə olan gərəksiz müzakirələrdir.

- Türk dünyasının görkəmli şəxsiyyətlərindən olan İsmayıl bəy Qaspıralı, türkləri "Dildə, fikirdə və əməldə" birliyə səsləyirdi. Türk dünyası bu gün dildə, fikirdə, əməldə birdirmi, sizcə?

- Bu gün türk dünyasında Qaspıralı İsmayıl bəyin "Dildə, fikirdə və əməldə" birlik ideyasını ifadə edən böyük idealının reallaşması üçün hazırda siyasi, mədəni və texnoloji şərait ən yüksək səviyyədədir. Türk dünyasının birliyi və bütövlüyü üçün ortaq bir ünsiyyət dilinə ehtiyac vardır. Türk dünyasının hər bir sahədə aktual olan məsələlərinin düşüncədə birləşməsi bütün türk xalqlarının anlaya biləcəyi ortaq türkcə ilə mümkün ola bilər. Türk dünyasında, alimlər arasında ortaq ünsiyyət dilinin hansı türkcə olacağı, formalaşdırılması mövzularında bu gün üçün bir vahid (qəbul edilən) bir fikir yoxdur. "ortaq türkcə", "ortaq dil", "ortaq ədəbi dil", "ortaq türk yazı dili", "ortaq ünsiyyət dili", "ortaq türkcə" kimi terminlərlə ifadə edilən və hər kəsin fərqli anlayışlar kimi qəbul etdiyi yanaşmaları belə qruplaşdıra bilərik:

Türk dillərinin bugünkü quruluşuna görə ortaq bir ünsiyyət dilin yaradılmasının mümkünsüzlüyü; Bütün türk dillərini əhatə edə biləcək, hər dildən müəyyən ortaq xüsusiyyətlər götürülməklə ortaq bir türkcənin yaradılması; Eyni qrupa mənsub türk dillərinin öz daxilində ortaq bir dil müəyyənləşdirmələri, yəni Oğuz qrupunun ortaq dili, qıpçaq qrupunun ortaq dili və sair; Türk dünyasında ortaq ünsiyyət dili kimi Türkiyə türkcəsinin istifadə edilməsi.

Ortaq ünsiyyət məsələsi əlbəttə, bu gün ən aktual məsələlərdən biridir. Ancaq əfsuslar olsun, cəmiyyətdə belə bir yanlış təsəvvür var ki, ortaq ünsiyyət dili, ortaq türkcə dedikdə Türkiyə türkcəsini nəzərdə tuturuq. Ümumiyyətlə, yaradılacaq ortaq dilə hansısa bir türkdilli ölkənin dilinin hegemonluğu və ya üstünlüyü aspektindən baxmaq olmaz. Türk dünyasında ortaq ünsiyyəti həyata keçirəcək bu dil (ortaq dil) bütün türk dillərinin ortaq xüsusiyyətlərini özündə daşıyacaq. Ancaq bir reallıq da var ki, bu gün türk dünyasında ortaq ünsiyyəti dili funksiyasını Türkiyə türkcəsi öz üzərinə götürüb. Bunun isə bir çox səbəbləri var: Türkiyə Cümhuriyyətinin əhalisinin sayı, iqtisadi-siyasi gücü, türk dünyası ilə olan elmi, ədəbi, mədəni əlaqələri və sair.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Türkiyə türkcəsinin bu gün türk dünyasında ortaq dil statusu qazanması digər türk dillərindən üstün olması kimi qəbul edilməməlidir. Təmiz, saf türkcə prizmasından baxsaq, bu gün Azərbaycan dili, Krım tatarcası, qazax türkcəsi və digər türkcələr istər söz ehtiyatının zənginliyi, istərsə də qrammatik quruluşu və əlifbası baxımından ortaq dil olma potensialına sahibdirlər. Burda əsas diqqət edilməli məqam Türkiyənin bu gün türk dövlət və topluluqları ilə bütün sahələrdə olan əlaqələridir ki, Türkiyə Cümhuriyyəti bu münasibətləri çox böyük həssaslıqla və yüksək səviyyədə həyata keçirir. Əslində ortaq dil məsələsindəki qarışıqlıqdan da uzaq durulmalıdır. Onsuz da bu, zamanla həllini tapacaq.

Türk dünyasında ortaq ünsiyyət dilinin formalaşdırılması artıq günümüzün vacib tələbinə çevrilib. Bu, bir zərurətdir. Türk dünyasının bir-biri ilə ünsiyyəti üçün mütləq bir ortaq dilə ehtiyacı var. Bu gün türk xalqları arasında iqtisadi, mədəni və siyasi əlaqələr gündən-günə daha da yüksək səviyyəyə çatır. Xüsusi olaraq, vurğulamaq lazımdır ki, bu əlaqələrin daha da inkişaf etdirilməsi üçün türk xalqları arasında əlçatan və səmərəli ünsiyyət vasitəsinin yaradılaraq tətbiq edilməsi olduqca zəruridir ki, bu da öz növbəsində, türkdilli dövlətlərin və cəmiyyətlərin bir-birinə daha da yaxınlaşmasına səbəb olacaq.

- "Türklərdə ortaq əlifba və imla problemləri" mövzusunda doktorluq dissertasiyası yazan bir mütəxəssis kimi, türk dünyasında ortaq əlifba problemi ilə bağlı hansı təklifləriniz var?

- Bu gün latın əlifbasından istifadə etməyən və ya kiril-latın əlifbasını istifadə edən Özbəkistan, Qırğızıstan və Qazaxıstan mütləq latın əlifbasına keçməlidir. Bütün türk dövlətləri bir an əvvəl ortaq əlifba üzərində işə başlamalıdır. Yaradılacaq ortaq latın əlifbasında türk dillərində ortaq səslər üçün ortaq hərflərdən istifadə edilməlidir. Bu əlifba mümkün qədər praktik və asan olmalıdır. Ortaq əlifbanı bütün türk xalqlarına öyrətmək üçün türk dünyasının ortaq ədəbiyyat qaynaqları olan dastanlar, nağıllar, bayatılar, atalar sözləri hər bir respublikada bu əlifba ilə nəşr edilməlidir. Bu ədəbi əsərlərin bütün türk dünyasının ortaq dəyəri olması təbliğatlarını genişləndirmək lazımdır. Bu əlifbada bütün türk respublikaları və toplumları üçün lazım olan bütün işarələr göstərilməlidir. Türk cümhuriyyətlərindəki dil institutlarının və dil qurumlarının dəstəyi ilə ortaq əlifba ilə bağlı araşdırma və araşdırmalar aparmaq üçün mütəxəssislərdən ibarət beynəlxalq əlifba komissiyyaları yaradılmalıdır. Ümumi əlifba, ortaq orfoqrafiya, ortaq lüğət və ümumi terminlər üzərində araşdırmalar prioritet şəkildə aparılmalıdır. Yeni yaradılacaq ortaq əlifbadan və gələcəkdə yaradılacaq ortaq ünsiyyət dilindən (ortaq türkcə) siyasi idarələrdə istifadə zərurətini nəzərə alaraq, məsələnin türk dövlətlərinin hökumətləri səviyyəsində gündəmə gətirilməsi müsbət bir nəticə əldə etməyə səbəb olacaqdır. Onu da qeyd edək ki, biz yaradılacaq yeni ortaq əlifba terminindən çox istifadə edirik. Əslində, bu yeni deyil. 34 hərfdən ibarət olan bu ortaq əlifbanın layihəsini türk dünyasının görkəmli türkoloqlarından olan heyət hələ 1991-ci ildə İstanbulda Mərmərə Universitetində keçirilən konfransda qəbul etmişdilər. Bir məsələni də vurğulamaq istərdim, qeyd etdiyimiz ortaq əlifbanın layihəsini görkəmli azərbaycanlı türkoloq alim, professor Firudin Cəlilov hazırlamışdı. Təəssüf ki, ortaq əlifbanı həmin dövrdə türk respublikaları dövlət səviyyəsində qəbul edə bilmədilər. Yalnız Azərbaycan həmin əlifbanı 32 hərflə qəbul etdi.

- Son olaraq ortaq əlifba və ortaq ünsiyyət dili ilə bağlı türk respublikalarında fəaliyyət göstərən beynəlxalq türk təşkilatları ilə bağlı fikirlərinizi bilmək istərdik.

- Əlbəttə, yuxarıda da qeyd etdiyim kimi, bu gün türk dünyasının birliyi sahəsində çoxlu fəaliyyətlər, çalışmalar və layihələr icra olunur. Qazaxıstanda fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Türk Akademiyasının, Türkiyədə fəaliyyət göstərən Beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının, Türk Dil Qurumunun, Yunus Əmrə İnstitutlarının, Türk Keneşinin, Azərbaycanda fəaliyyət göstərən Beynəlxalq Türk Mədəniyyəti və İrsi Fondunun ayrı-ayrılıqda və birlikdə gördükləri işləri qeyd etmək olar. Qeyd etdiyimiz təşkilatların həyata keçirdikləri, türk dünyası birliyinə həsr olunan elmi toplantılar, konfrans və simpoziumlar, nəşr etdikləri kitabları bu sahədə son dərəcə səmərəli fəaliyyətlər kimi qiymətləndirə bilərik.

MEHRİ

525-ci qəzet.- 2022.- 4 noyabr.- S.13.