İsmayıl Osmanlının zəfəri və "məğlubiyyəti"

İsmayıl Osmanlı vəfat edəndə mənim 19 yaşım vardı, əsgərlikdə idim və o vaxta qədər bir dəfə də olsun İsmayıl müəllimlə nə yollarımız kəsişmiş, nə də canlı ünsiyyətdə olmuşduq. Amma televiziyada İsmayıl müəllimin bir çıxışı, daha doğrusu, həmin çıxışın bəzi detalları həmişəlik yaddaşımda qalmışdı. Həmin çıxışda ustad yaşlı həmkarlarından biri haqqında danışırdı, özü də elə danışırdı ki, əlində yağın da daşsaydı, başını qaldırıb onun ekranda görünən nurlu çöhrəsinə baxmağa, ürəkdən gələn səmimi söhbətini dinləməyə, ən başlıcası isə televiziyanın indi absurd təsir bağışlayan davranış etiketlərinə ("Əllərinizlə sərbəst hərəkət eləməyin, gülümsəməyin", "Belə sərbəst pozada, arxayın-arxayın əyləşmək olmaz" və s.) sözün yaxşı mənasında sayğısızlığını seyr etməyə məhkum idin - İsmayıl müəllim səsinin mərhəmanə ahəngi, nitqinin canına hopmuş sadəliklə, səmimiyyətlə hamının diqqətini cəlb etməyi bacarırdı...

Yaxşı yadımdadır, ustad həmin çıxışda bir şəkili kimi içindən gələn inersiya ilə söhbətinə yumor çalarları qatıb tamaşaçılarla dilxoşluq eləməyə də macal tapdı.

Müsbət aura, sadəlik, səmimiyyət - məncə, İsmayıl Osmanlını həm sıradan bir insan, həm də böyük sənətkar-aktyor kimi hamıya sevdirən məhz bu keyfiyyətlər idi. İndi - aradan xeyli illər keçəndən sonra fikirləşirəm ki, burada qeyri-adi heç nə yoxdur, çünki İsmayıl müəllim böyük səhnəyə heç bir ixtisas təhsili almadan birbaşa həyatın dibindən gəlmişdi və həyatın ona öyrətdiklərini özü ilə bir yerdə sənətə, səhnəyə daşıya bildiyindəndir ki, dram dərnəyinin həvəskar aktyorundan SSRİ Xalq artisti kimi uca bir mərtəbəyə yüksəlsə də, nə möhtəşəm uğurları, nə də ümumxalq məhəbbəti tamaşaçıların yaddaşında ilk növbədə ağsaqqal kimi qalan bu kişinin xislətini dəyişə, hansısa bir tərəfə əyə bildi - sadəlik, səmimiyyət bu qeyri-bərabər dartışmadan qalib çıxdı.

İsmayıl müəllimin aktyorluq məharətinin bütün spektlərini bir yazı çərçivəsində açıb nümayiş etdirmək, təbii ki, mümkün deyil. Üstəlik, onun teatrda yaratdığı rəngarəng obrazlar keçmişdə, bir də həmin tamaşaları görən azsaylı tamaşaçıların yaddaşında qalıb. Aktyorun kinomuzda yaratdığı personajlar isə həmişə diridir və mən məhz filmlərimizdən görünən İsmayıl Osmanlı fenomenini yenidən kəşf etməyə çalışacam.

Məlumdur ki, bədii əsərlərin qəhrəmanlarının ekranda konkret vizual obrazlarını yaratmaq cəhdləri əksər hallarda uğursuzluqla nəticələnir. Səbəb isə çox sadədir - ekran sənətinin əyanilik (və buna uyğun konkretlik) effekti oxucu təxəyyülünün məhsulu olan personajların elə təxəyyülün, fantaziyanın hüdudsuzluğunda min bir rəng alan vizual görüntüsünü bir növ solğunlaşdırır. İ.Osmanlı rejissor Rauf Kazımovskinin quruluş verdiyi "Poçt qutusu" kinonovellasında bu "aksiomanı" mifə çevirə bildi, hətta ən ünlü sənət bilicilərinə qarşı gedib istisnaların mümkünlüyü versiyasını gündəliyə gətirdi, Novruzəlinin "İ.Osmanlı variantı" sadə, zəhmətkeş və avam Novruzəlinin təxəyyüllərdə yaranmış bütün xarakterik xüsusiyyətlərini özündə ehtiva edən obraz kimi doğuldu və dərhal da hamı tərəfindən qəbul olunub sevildi. Onun Novruzəlisi Mirzə Cəlilin bədii sözün qüdrəti ilə yaratdığı personajın sanki güzgüdə görünən dəqiq vizual ekvivalenti idi və eyni zamanda, hər bir oxucunun təsəvvüründə yaranan Novruzəlini təkrarlayırdı. Amma bütün bunlarla bərabər, bu sadə kəndlinin aktyor tərəfindən kəşf olunan ekran obrazı əlbəttə ki, ilk növbədə İsmayıl müəllimin ruhu ilə cisminin vəhdətindən yaranmışdı. Bu qədər zəngin yozumun bir aktyorun oyununda reallaşması aktyor sənətində, bədii mətnin ekranlaşdırılmasında çox nadir hallarda rast gəlinən fenomenal hadisə idi.

Nə dayanırdı bu uğurun bünövrəsində? Əlbəttə ki, ilk növbədə İ.Osmanlının naturası, cazibədar xarizması, onun stixiyasından gələn sadəlik və səmimiyyət. Aktyor obrazı qrafik cizgilər və daxildən püskürən enerjinin sintezində yaratmışdı, hətta personajın mətndən görünən portretinə özündən də nələrsə əlavə etmişdi - böhranlı anlarda burnunu çəkməsi, danışanda tez-tez boynunu əyməsi elə bil Novruzəlinin boyuna biçilmişdi.

İ.Osmanlı yaratdığı obrazları həyat

dan gələn enerji ilə "doydurmağı", onların təbiiliyini sonadək eyni səviyyədə saxlamağı Azərbaycan aktyorları arasında ən yaxşı bacaranlardan idi. Ona görə də bu obrazlar həyatın içindən çıxıb ekran mühitinə təşrif buyurmuş qonaqlar kimi hamı tərəfindən sevilirdi. Filmlərdə yaratdığı hansı personaja üz tutursan tut - sənə tanış olan, səninlə səmimi bir dildə ünsiyyət quran canlı insanla qarşılaşırsan, hətta mövcud olduqları məkanlar arasında böyük zaman distansiyası olsa belə.

Məsələn, "26 Bakı komissarı" filmindəki Şahbazov ötən əsrin əvvəllərində yaşamış milyonçuları simvolizə edən obrazdır və filmin çəkildiyi dövrün ideoloji qəliblərinə uyğun olaraq mənfi planda düşünülmüşdü. Amma İsmayıl Osmanlı onu koloritli rənglərlə rəsm edir, qəhrəmamının hərəkətlərinə, jestlərinə, replikalarına yumor çalarları qatır və nəticədə Şahbazov tarix dərsliklərdə yaradılmış "istismarçı", "zalım" qəliblərindən çıxıb bir qədər başqa qiyafədə görünür. Siyasət adamı olmasa da, 26 komissar adı altında fəaliyyət göstərən daşnak bandasının təzyiqi altında olan Şahbazov əslində, ötən əsrdə formalaşan milli burjuaziyanın ilk ekran obrazı idi və onun hansı qiyafədə zühur etməsi həm sənət, həm də tarixə münasibət baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Xoşbəxtlikdən məhz İsmayıl müəllimin aktyorluq məharəti və ustalığı hesabına Şahbazov yaddaşlarda o qarmaqarışıq hadisələr burulğanında "Yaşasın bizim türk qardaşlarımız" - deyən, milli ruhun təcəssümü olan cəsarətli kişi kimi qaldı.

Məhz bu obrazla kinomuza gətirdiyi üslubun, dəst-xəttin zəfəri idi ki, bir neçə il sonra "Ulduzlar sönmür" filmində yaratdığı Hacı Zeynalabdin Tağıyev obrazı millətin və vətənin təəssübünü çəkən bir şəxsiyyət kimi ilk dəfə pozitiv qütbdə təqdim olundu. Bu, həmin illərin hakim ideologiyasına kövrək də olsa bir etiraz, rəqibə əlcək atmaq qədərində bir cəsarət idi və bu gizlin dartışmada İsmayıl müəllimin xidmətləri artıq sənət tariximizin unudulmaz faktına çevrilib.

İsmayıl müəllimin özüməməxsus üslubu bəzən ilk baxışdan əlverişli, rahat təsir bağışlamayan situasiyalarda da maneələri, əngəlləri dəf etmək gücündə idi. Baxın, necə bir qabiliyyət, istedad yiyəsi olmalısan ki, Novruzəli kimi sadə, avam kəndlidən Nəimi kimi mütəfəkkirin, azman düşüncə adamının dayandığı mərtəbəyə kimi çətin, mürəkkəb yolu rahatca adlayıb dini doqmaların hakim olduğu XIV əsrin ziddiyyətlərlə dolu mühitinə daxil olmağa gücün və nəfəsin çatsın, üstəlik, bu tarixi şəxsin obrazını realist səpkidə yarada biləsən. İsmayıl müəllimin naturası zahirən hərəkətlərini əvvəlcədən proqnozlaşdırmaq mümkün olan sadə kişilərin xarakterik qəliblərinə daha uyğun gəlsə də, o, bu filmdə də bir aktyor kimi zəfər çaldı, təbiiliyi, sadəliyi, Yer adamı olması ilə fərqlənən öz naturası və Tanrını göydə yox, yerdə axtaran Nəiminin ideyalarından, qəzəllərindən görünən xarakteri arasında kəsişən nöqtələri tapa bildi və oyununun ağırlıq mərkəzini də məhz bu nöqtələrin üzərinə keçirərək müdrik bir mütəfəkkir-şair obrazı yaratdı.

Realist aktyor məktəbinin yetirməsi və ən qüdrətli nümayəndələrindən biri kimi İsmayıl Osmanlının sənət fəlsəfəsində yersiz pafosa, gurultulu diksiyaya, süni jest və mimikalara yer yox idi. Buna görə də yaratdığı müsbət auralı obrazlar (poçt rəisi - "Mən ki gözəl deyildim", baba - "Torpaq, dəniz, od, səma"...) sanki hər gün həyatda gördüyümüz tanış insanlar idilər; yaxın adamlarımız, doğmalarımız, simsarlarımız kimi sanki onlarla bizim aramızda heç bir sədd yox idi. Bununla yanaşı, aktyor yaratdığı obrazları tipikləşdirməyi, eyni zamanda, onları xarakterik cizgilərlə fərdiləşdirməyi də ustalıqla bacarırdı. Məsələn, "O olmasın, bu olsun" filmindəki qəzetçi Rza bəy özünü "qəzetlər padşahı", məslək adamı kimi qələmə versə də, bir kağız əskinaz qarşısında məsləkini də, padşah "məğrurluğunu" da unudub pulun quyruq tulasına çevrilən bu dələduzun ikili xarakterini, bir insan kimi mənəvi iflasını o, realist oyun tərzi lə əks etdirirdi və adama elə gəlirdi ki, Rza bəy, eləcə də "Sehirli xalat" filmindəki boşboğaz vəzirlə İsmayıl müəllimin yaratdığı (və yaradacağı) mənfi obrazların limiti artıq sona çatıb.

Amma yox!

Aktyorun bu planda yaratdığı şedevr - məkrli Kələntər lələ 1970-ci ildə zühur etdi və o, film televiziya ilə göstəriləndən sonra İ.Osmanlı bir gecənin içindəcə tamaşaçıların sevimli aktyorundan saqqal-birçəyi cürbəcür söyüşlərin tamamlığına dönən antiqəhrəmana çevrildi (!). (Belə tamaşaçılardan biri də elə mənim rəhmətlik anam idi. Hər dəfə film göstəriləndə arvad "Saçından saqqalından utanmır", - deyə kişinin ağ yuyub qara sərirdi.) Hətta iş o yerə çatdı ki, aktyorun ünvanına Azərbaycanın hər yerindən söyüş dolu qalaq-qalaq məktub gəlməyə, küçədə adamlar onu görəndə üzlərini çevirib, kəskin atmacalar atmağa başladılar. Deyilənə görə, aktyor bundan əməlli-başlı sarsılmış və bir müddət özünə gələ bilməmiş, bu rola çəkildiyinə görə özünü dəfələrlə qınamışdır.

Nədə idi bu sənət möcüzəsinin (və kütləvi antipatiyanın) səbəbi? Əlbəttə, Kələntərin mənfi yükündə, yəni inqilab düşmənlərini təmsil etməsində, qocafəndi casusluğunda yox, İsmayıl müəllimin Rza bəy obrazında olduğu kimi, bu obrazda da "bir vücudda 2 xarakter" prinsipini əsas götürüb üzdə mələk, əhlikef qoca olan Kələntərin o biri üzünü - vəhşi və qəddar təbiətini, xəyanətini vizual qavrayış predmetinə çevirməsində. Öz xilaskarına - sadəlövh Cəlala xəyanətini, üstəlik, onu əzabla, işgəncə ilə öldürmək ehtirasını tamaşaçılar İsmayıl Osmanlıya heç cür bağışlaya bilmirdilər.

Qəribədir, niyə məhz İsmayıl Osmanlıya? Axı onun suçu nədə idi?

İş ondaydı ki, Kələntər o qədər təbii və həyati alınmışdı ki, aktyorla onun yaratdığı personaj arasındakı sərhəd itmişdi və tamaşaçılar Kələntəri İsmayıl Osmanlı, İsmayıl müəllimi isə Kələntər kimi qəbul edirdilər - sanki Cəlala verdiyi işgəncədən həzz alan, o biri ayağını da nişan almaq üçün iyrənc təbəssümlə tüfəngi aşağı endirən Kələntər yox, İsmayıl Osmanlının özü idi.

Şübhəsiz ki, bu sonsuz nifrət tarixin yaddaşına əbədi həkk olan elə o boyda da sevginin astar üzü, İsmayıl müəllimin isə bir aktyor kimi qələbəsi və nə qədər paradoksal səslənsə də, yaratdığı obraza məğlubiyyətinin nəticəsi idi.

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 4 noyabr.- S.12.