Fırçaları "Molla Nəsrəddin"cə danışan əcnəbi rəssamlar

Azərbaycan milli karikatura sənətindən soraq verən "Molla Nəsrəddin" jurnalı, əksər yaradıcılıq istiqamətləri ilə birgə, rəssamlıq sənətini də özündə təcəssüm etdirib. Hətta özündən əvvəl və sonra yaranmış heç bir ədəbi məktəb "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbi kimi istedadlı əcnəbi rəssamları öz ətrafında birləşdirə bilməyib. "Molla Nəsrəddin"in qurucusu olan böyük ədib Cəlil Məmmədquluzadə jurnalda canla-başla çalışacaq tərəqqipərvər, inqilabçı rəssamlar üçün axtarışlar aparırdı. Çox keçmədi ki, ədibin bu arzusu həyata keçdi və məcmuə O.Şmerlinq, İ.Rotter kimi milliyyətindən asılı olmayaraq jurnalın qayəsinə uyğun rəssamları özünə cəlb etməyi bacardı. Bu istedadlı rəssamlar "Molla Nəsrəddin" ədəbi məktəbinin əsas prinsiplərini özündə cəmləşdirən sənət örnəkləri ortaya çıxarmaq üçün həvəslə çalışırdılar. Rəssamlar jurnalın ədəbi mətnlərinə çəkdikləri şəkillər-karikatura, şarj və digər alleqoriyalar ilə mövzunu əyaniləşdirməyə çalışır, beləliklə, dövrün aktual problemlərinə fəal şəkildə müdaxilə edirdilər.

Jurnalın tənqid və təbliğ etdiyi bütün məsələlər rəssamların daima diqqət mərkəzində olmuşdu. Onlar xalqın maarif və mədəniyyətə qovuşmasına, tərəqqisinə, irəliyə doğru inkişafına maneə olan hər şeyi - mövhumat və cəhaləti, xalqın məişətində olan eybəcərlikləri, əyriliyi ifşa edirdilər. Mirzə Cəlil demişkən, nökərlər jurnal səhifələri ilə samovarı alışdırarkən bu şəkilləri görür, qəh-qəh çəkib gülür, sonra isə mətləbi başa düşərək susur və dərin fikrə dalırdılar. "Molla Nəsrəddin"in də məqsədi elə bu idi, xalqı düşündürmək, qəflət yuxusundan oyatmaq. Məhz bunun nəticəsi idi ki, C.Məmmədquluzadə jurnalın uğurunun yarısını rəssamların uğuru hesab edirdi. Ədib özü bu barədə yazır: "Molla Nəsrəddin" tək bir nəfər müəllifin əsəri deyil. "Molla Nəsrəddin" bir neçə mənim əziz yoldaşlarımın qələmlərinin əsərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ancaq ağsaqqal yoldaşıyam".

Məcmuənin adını eşidən kimi üz qabığındakı Molla Nəsrəddin obrazı gözümüzün qabağında canlanır. Jurnalın məşhurlaşmasında müstəsna rol oynayan və yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Şərqdə məşhur olan bu karikatura "Molla Nəsrəddin" jurnalının əsas rəssamı olan Oskar Şmerlinqin fırçasının məhsulu idi. Müdrik və uzaqgörən Molla Nəsrəddin obrazı jurnaldakı müxtəlif süjetlərdə bəzən eyni, bəzən isə müxtəlif vəziyyətlərdə təsvir olunmuşdu.

1906-cı ildə jurnala imzasını atan O.Şmerlinq kəskin karikaturalar ilə çıxış edərək jurnalın daha oxunaqlı olması işində öz köməyini əsirgəməmişdi. Rəssamın "Molla Nəsrəddin" məcmuəsini bəzəyən məşhur karikaturaları jurnalın xəttini, məqsədini, məramını gözəl ifadə edirdi. "Molla Nəsrəddin" jurnalının aparıcı ideyalarını öz karikaturalarında qüsursuz şəkildə əks etdirdiyindən onun rəsm əsərləri əksər hallarda jurnalın birinci səhifəsində, yəni üz qabığında özünə layiqli yer tapırdı. O, sənətkar fırçasından çıxan şəkillər ilə avamların özlərini güldürürdü. Rəssamın yaradıcılığını yüksək qiymətləndirən Mirzə Cəlil yazır: "Keçən günləri yadıma salıb məcmuənin yolunda mərhəmət göstərənləri bir daha yada saldıqda onların içində ən dəyərli köməkçimiz Oskar İvanoviç Şmerlinqə qəlbimin incə bir guşəsindən intəhasız salamlar göndərirəm".

Məcmuənin nəşr olunduğu ilk vaxtlardan başlayaraq Oskar Şmerlinqlə çiyin-çiyinə çalışan rəssam İosif Rotterin həyat və yaradıcılığı ən az O.Şmerlinq qədər Azərbaycan xalqı, onun mədəniyyəti, ədəbi-bədii mühiti ilə bağlı olub. İlk "Molla Nəsrəddin"çi rəssamlardan biri olan mahir karikatura ustasının öz mövqeyi və hadisələrə fərqli yanaşma tərzi ilə jurnalın populyarlaşmasında mühüm xidmətləri olmuşdu. C.Məmmədquluzadənin təklifini təmənnasız surətdə qəbul edən rəssam 1906-1914-cü illərdə "Molla Nəsrəddin" jurnalının rəssamlıq işlərini bacarıqla yerinə yetirmişdi. Etiraf etməliyik ki, jurnalın bütün saylarındakı karikatura və illüstrasiyaları nəzərdən keçirdikdə aydın olur ki, rəssamların bir çoxu orijinal üslub axtarışlarına lazımi əhəmiyyət verməmiş, bəzən adi təqlidçiliyə qapılmışlar. Bunun nəticəsidir ki, təhlil olunan karikaturaların bir çoxu bənzərdir, bəzən onların müəlliflərini belə bir-birindən ayırmaq çətin olur. Bu səbəbdən biz İ.Rotterin fərdi üslub məsələsi üzərində bir qədər ətraflı dayanmağı vacib hesab edirik.

İ.Rotterin karikaturaları karandaş, kömür və sulu boyalarla işlənən hər hansısa tematik bir lövhə deyil. Onun rəsmləri mövzu və süjet baxımından müstəqil, surətləri məzhəkə dili ilə sancan satirik yazılar qədər qüvvətli təsir bağışlayır. Rəssam o dərəcədə güclü təxəyyülə malik idi ki, kəskin kontur və plastikanı eyni zamanda, işlədə bilirdi. Tipik obrazlar və süjetlər seçərək, onları düzgün və ifadəli təsvir etməklə ədəbi mətnləri əyaniləşdirmək İ.Rotterin təkrarı olmayan bacarığı idi. Dövrün mühüm hadisələrinə istinad edən rəssam qrotesk üsuluna müraciət edərək, baş verənləri mühitlə, şəraitlə əlaqələndirir, təsvir etdiyi surətləri sanki öz dili ilə danışdırırdı. İ.Rotter bu və ya digər dini mövzulu tənqidi karikaturalarında axirət nemətlərindən feyziyab olmaq arzusu ilə yaşayan mollaları məsxərəyə qoyub gülürdü. Həmin karikaturaların süjet xəttində və kompozisiyasında özünü göstərən canlılıq cizgilərin ahənginin köməyi ilə daha da güclənir və bu rəsmlər İ.Rotterin "satirik rəsm dili" haqqında insanda çox aydın təsəvvür oyadır. Rəssamın digər mövzulu işlərinə də nəzər saldıqda, onun jurnalın üslubunu nə qədər yaxşı mənimsədiyi qabarıq şəkildə özünü göstərir. Rəssam mövzunu oxuculara asanlıqla çatdırmaq üçün münasib süjet yaradır, bəzən karikaturanın məzmununu iki hissənin əlaqəsilə açırdı. Rəssam pərdəni qaldıraraq təsvir etdiyi hər səhnənin dramatizmini, obrazların ifadəli həllini və emosionallığını böyük ustalıqla tamaşaçıya çatdırmağa nail olurdu. İ.Rotter təsvir etdiyi hər süjetdə donuq ifadəli obrazlar yaratmaqdan qaçınıb, əksinə, olduqca dinamik obrazlar yaradıb. Rəssamın tipajlarının heç biri siluet xarakteri daşımır, forma natamam həll edilməyib, şərtiliyə rast gəlinmir. Əda ilə küçədə yeriyən xanımlar, dönük başlar, at üzərində pristav, boylanan kimsələr...

Rotterin bir çox karikaturalarında onlarla obraz yer alır. Surətlərin müxtəlif və təkrarlanmayan üz ifadələri, hər birini danışdıran xarakterik detallar göstərir ki, obraz sayının çox olması rəssamın işini heç də çətinləşdirməmiş, hətta rəssam bu işin öhdəsindən böyük ustalıqla gəlib. İ.Rotter fərdi üslubuna və təsvir dilinə görə digər rəssamlardan seçilmiş, özünəməxsus, tapdanmamış bir yolla getməyə çalışmışdı. Onun karikaturalarında işıqla kölgənin mərhələli təzadı, surətlərin daima hərəkətdə və canlı təsviri, bir sözlə, akademik üslubun bütün göstəriciləri başdan ayağa izlənilir. Rəssam bədii formanı və obrazların təsir qüvvəsini gücləndirmək məqsədi ilə jurnal üçün yeni ifadə vasitəsi olan ştrix üslubundan istifadə edirdi və bu üslubda işlənən karikaturalar ən az satirik yazılar qədər qüvvətli təsir bağışlayır. Biz onun gah kəskin satira, gah incə məzhəkə, öldürücü mübaliğə, alçaldıcı eyham ifadə edən rəsmlərinə tamaşa edərkən qrafik sənətin qüdrətini tam anlamı ilə duymuş oluruq. Onun qrafik dəsti-xətti aydın olmaqla yanaşı, eyni zamanda, təsvirlərinin həcm və ölçüləri də real idi. Bir sözlə, rəssamın karikaturalarında qrafik rəssamlıq üçün tələb olunan bütün şərtlər öz təzahürünü tapır.

Nəzərimizdən yayınmır ki, jurnalın sonrakı nömrələrində dərc olunan karikaturaların bir çoxu "Rotter üslubu"nu xatırladır. Buradan belə bir nəticəyə gəlinir kiə, jurnalda sonrakı illərdə fəaliyyət göstərən rəssamlar İ.Rotter dəsti-xəttindən ilhamlanmışlar. Sözügedən rəssamların "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə bağlı olan yaradıcılıqları, Azərbaycan karikatura sənətinin ayrılmaz hissəsi hesab olunur. Ona görə ki, həmin rəssamların jurnalın məramına uyğun çəkdikləri karikaturaları Azərbaycan xalqının həyat və məişəti, istək və arzuları, adət və ənənələri, folkloru, nəhayət onun ruhu, psixologiyası, düşüncə tərzi ilə yaxından bağlı idi. Həmin əsərlərdə sadə təsvir vasitələri, obrazlar aləmi, ictimai-siyasi əhəmiyyətli hadisələr geniş xalq kütləsi üçün doğma və anlaşıqlı idi.

Şəmsiyyə ZALOVA

AMEA Naxçıvan Bölməsi İncəsənət, Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2022.- 15 noyabr.- S.15.