Balaş Azəroğlunun lirikası: azərbaycançılığın bədii aynası

Xalq şairi Balaş Azəroğlu yarım əsrə bərabər yaradıcılığı ilə şimallı-cənublu bütöv Azərbaycan poeziyası tarixində möhtərəm bir mövqe sahibidir. Gənclik illərində Ərdəbildə milli-azadlıq hərəkatının iştirakçısı kimi fəaliyyəti, şeirlərində əks olunan məfkurəsi ilə, hətta təxəllüsünün ifadə etdiyi dəqiq ünvanla Balaş Azəroğlu azərbaycançılığın mükəmməl simvollarındandır. Onun yazdıqları Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası, milli mənliyi, müqəddəs dili, millətinin insanlıq tarixində mövqeyi və kimliyini əks etdirən, bu xalqın azadlığı, xoş gələcəyi naminə mücadiləyə çağırışdır.

Balaş Azəroğlu şeir-sənət aləminə gəlişinin məramını hələ 1937-ci ildə yazdığı "Addımlar" adlı şeirində belə ifadə etmişdi:

...Nəğmə dəftərimin, söz dəftərimin

Adını "Vətən"lə açmaq istərəm.

Mənim arzum budur, bir oğul kimi

Kaş bu çətinliyə dözə biləydim.

Vətənə sevgimi, elə sevgimi

Könül sözlərimlə yaza biləydim.

Bu şeirdəki "çətinliyə dözə biləydim", "könül sözlərimi yaza biləydim" ifadələri bir gənc şair-fədainin yaşadığı tarixi dönəmin zorluqları içində qarşılaşacağı hər cür çətinliyi gözə aldığı anlamını ifadə edir. Bu tarix o tarix idi ki, Cənubda milli-ictimai fikrin formalaşmasında, milli oyanışın vüsət almasında rolu olan mücahidlər təqibə, Şimalda isə milli ruhu sözlə ifadə olunan Azərbaycan türkünün sözü, ədəbiyyatı repressiyaya məruz qalırdı. Bu tayda rus, o tayda fars imperiyasının qadağaları, məhdudiyyətləri, tənqid və təhdidlərinə baxmayaraq, vətənpərvərlik, xalqa, torpağa, mənliyinə, dilinə sadiqlik, vətənin azadlığına, gözəl gələcəyinə inam bütün qələm sahibləri kimi, Balaş Azəroğlunun da poeziyasının əsas mövzusu idi. Azərbaycanın azad və bütöv sabahına gedən yolda dönməz bir məfkurə şairin poeziyasının - yaradıcılığının və həyatının mənasını əsaslandırırdı.

Vahid Azərbaycan uğrunda mücadilələri (Stalinin xəyanətləri səbəbindən) məğlubiyyətlə nəticələnsə də, Vətənin bütövlüyü Azərbaycan türklərinin məfkurəsində həmişəlik müqəddəs bir amal olaraq qaldı, Balaş Azəroğlu tarixin o sınaqlarında milyonlarla mücahidlərdən biri kimi qələbənin "bir addımlığı"nı yaşadı və bu fəxarət hissini həyatı boyu yaşatdı, mütləq bir gün xalqın zəfər çalacağına inamını itirmədi:

Atamın səngəri məzarı oldu,

Üstünə bir qırıq kərpic qoyuldu.

Dostları süngüylə qazdı: "Mücahid".

Mənim də "Fədai" qalacaq adım.

Sabahkı döyüşdə olmasam şahid

Başqa bir ad ilə yenə övladım

O gün vuruşacaq...

Bil, bu zülmətdən

Qurtaracaq səni, vətən, ey vətən.

("Vətən məhəbbəti")

Şairin "Fədailər marşı", "Təbrizin baharı", "Azərbaycan", "Aşıq Hüseynə cavab" və s. şeirlərində vətən həsrəti ilə bərabər, bütöv Azərbaycan arzuları və bu yolda mübariz bir xalqın istəyi, amalı öz əksini tapmışdır:

Biz odlardan yaranmışıq,

anamızdır Azərbaycan

Qoymarıq ki, əl uzatsın

bu torpağa qarı düşmən.

Bu ellərin hər daşında

bir igiddən nişan vardır.

Qəhrəmanlar böyütmüşdür

qucağında ana torpaq,

Ey qardaşım möhkəm saxla,

Səttarxandan yadigardır

Çiynindəki odlu tüfəng,

əlindəki qızıl bayraq.

("Fədailər marşı")

Vətən - Ana - torpaq türkün ali eşqi, ali amalı, həyatının mənası Balaş Azəroğlu poeziyasının əsas göstəricisi - ünvanıdır. Ömrünün mənasını Vətənin azadlığı yolunda ölməkdə görən və bu şərəfli ölümü ilə müqəddəs borcunu yerinə yetirmiş olacağına fəxarətlə inanan bu azəri fədaisi (və onun kimiləri) XXI əsrin qəhrəmanlıq tarixini yazan - 44 gündə Qarabağı erməni faşizmindən azad edən vətənpərvər, igid varislərin əcdadları idi. Türkün torpaq, vətən, millət sevgisinin haradan gəldiyini və bu genələksəlliyin tarixinin də sübutu dünyaya bəlli oldu və bunun əbədi olacağını dünya da, düşmənlər də yaxşı bildilər: "Onlar bilir bu ellərin ürəyindəkin, Onlar bilir azərilər dönməz heç zaman..." Çünki "Təbriz oğlun qorxutmadı nə sürgün, nə dar". Bu qürurla dünyaya meydan oxuyan şair "Təbrizin baharı" şeirində Təbriz həsrətli vətən oğullarının xəyalları, istəkləri ilə bərabər, onların ümidlərini, inamlarını da ifadə etmişdi.

"Azərbaycan" adlı şeirində Balaş Azəroğlu vətənin tarixindən, qəhrəmanlarından, dahilərindən fəxarətlə söz açır, keçmişini vərəqləyir, xalqın həyat tərzindən, o taylı, bu taylı güzəranından danışır, taleyin bu xalqla rastlaşdırdığı böyük dərdi kədərlə qələmə alır:

Kəndli öküzünü qatıb önünə

Keçib bu sahildə sürdü torpağı.

Axşam əyri xışı açaraq yenə

Qayıtdı evinə o, azan çağı.

Onun ürəyində sonsuz arzular

Tər töküb işlədi qışı, baharı.

O hardan bilirdi bu axan sular

Kəsəcək minillik açıq yolları...

Bu xalqın başına gələcək ən böyük faciə, onun tarixi boyu uğradığı dəhşətli "cəza"dan ötəsi ola bilməzdi. Vətənindən, torpağından doğmalarından məhrum olma bu qürurlu, məhəbbət dolu, elinə, dağına-düzünə bağlı şair xalqın taleyinə yazılmış "sizif əzabı"na çevrildi. Hələ də sonu görünməyən bu böyük ağrının "Araz", "Təbriz" adlı həsrət, yanğı, acı simvolu bu xalqın həm yazılı, həm şifahi dilinin ruhuna hopmuş oldu. Bütün ömrü boyu Balaş Azəroğlu şeirinin də ruhunda nidaya dönən bu simvollar Azərbaycan adlı qədim bir diyarın sinə dağı, fəryadı, haq səsi oldu:

Vətən torpağını ikiyə bölən

Tək Araz olsaydı mənim nə dərdim...

İnan ki, Arazın tutub belindən

Mən onun özünü iki bölərdim!

Kim dözər, kim dözər göstərin mənə,

Onun ürəyini ikiyə bölsən?!

Mən dözə bilmirəm bu möhnətinə

Sən mənim qəlbimsən, inan ey Vətən!

1945-ci ildəki milli-azadlıq hərəkatı nəticəsində Cənubda qurulan milli hökumətin ləğvi arzuları, bütün mücadilələri puç olan fədailəri daha böyük faciələrlə üzləşdirdi. 1946-cı illərdən Şimali Azərbaycana üz tutub ömürlük həsrətdə yaşamalı olan qələm sahibləri heç vaxt inamlarını itirmədilər. Tarixi təcrübə, xalqın azadlıq istəyi, əzmi onlara həmişə ümid verdi. Əli qələm tutanların yazısında, dili söz tutanların sözündə mütləq bu inam vardı və indi də var.

Azəri xalqının ruhuna köklənmiş həm cənublu, həm şimallı şairlərin həsrət ağrıları "Cənub dərdi" salnaməsini yaradırdı. Azərbaycanı bütöv görmək istəyən, cənublu soydaşlarımızın başına gələnləri öz ağrıları ilə yaşayan şairlərimizin demək olar ki, hamısı bu mövzuda var səslərini ucaldır, bu xalqın həsrət dağını onlarla birgə içdən çəkirdilər. Həyatda ən böyük amalın vətənin bütövlüyü, azadlığı bilən qələm sahiblərimiz Təbrizin azad gələcəyi üçün xalqın ümidini, əzmini öz harayları ilə gələcək nəsillərə ötürürdülər. Balaş Azəroğlu belə əhatədə, doğmalar arasında güvəndə yaşasa da, yazılarında fikri dolandırıb həsrətlilərə nisgilli ismarıclarını yönləndirdiyini aydın görürük. Bu, bir çox şairlərimizin şeirlərində ümid işığına bürünmüş ağrılardır. 1958-ci ildə Mirvarid Dilbazi yazdığı "Sinəm üstə" şeirində söylədiyi kövrək ninni ilə - vətənin bütövlüyü, xalqın ayrılmazlığı, doğmalarına sədaqət, əminlik zəminində Araza (Balaş Azəroğlunun oğluna) dediyi bir azəri anasının laylası ilə bu millətin ruhunu övladlarının qan yaddaşına necə hopdurduğunu, ötürdüyünü görmək olur:

Təbrizimin oğlu, sənin

Bir elin var, bir vətənin...

Qoy başını sinəm üstə

Kipriyini yum ahəstə.

Layla çalım, Arazım, yat!

Bir dalğalı sudur həyat!

Bu sahildən o sahilə

Sən əbədi bir körpü at!

"Ruh ancaq sənətdə, mənəvi mədəniyyətdə gözə görünür, yaşayır, əyaniləşir, sənədləşir! Etik genin, "mən"in ünvanı mədəniyyətdir. Və bu ünvandan keçmədən kökünə gəlib çatmaq, tapmaq, dərk etmək çətin ki, mümkün olar". Bu xalqın gen yaddaşına hakim "mən"ini səciyyələndirən kimliyi və dili ilə fəxarət hissidir ki, Balaş Azəroğlunun şeirlərində bunların toxunulmazlığı, müqəddəsliyi naminə yaşanan insani duyğuların möhtəşəmliyi şairin azərbaycançılığının göstəricisidir:

"Milləti-qəyyur..." - deyə

Kürəyinə əl vurub

Dilini kəsirlər bu millətin.

Görək kim qanıyla bahasını verəcək

Bu cinayətin!..

...Ana dili qadağan olmuş Azərbaycanda.

Bir həddinə baxın zülmün...

Səfəvilərin qanun yazdığı dilə

Kilid vurmuş cəlladın birisi.

"Elə oğul istəyir vətən" şeirindəndir bu misralar. Bundan böyük ağrılı, təhqiramiz yaşam yoxdur türk oğlu üçün. Ona görə də "Xətai qılıncıyla neçə top zəncirini qıra bilən oğul gərəkdi vətənə" - deyir şair.

Təkcə XX əsrdə "üç dəfə şahla üz-üzə duran, üç dəfə hökumət quran, öldürən, ölən, ...azadlıq üçün torpağa düşən, fəqət ayaqlarda sürünməyən bir xalqın" dilini əlindən almaq, qadağan etmək bu millət üçün dözüləcək işgəncə deyil. Balaş Azəroğlunun şair ruhu bu "işgəncəyə" dözməli olub.

Şimalda da Azərbaycan türklərinin adını, dilini millətin adı ilə səsləndirmək yasaqlanır, dini-inanc yerləri dağıdılırdı, lakin dilinə, dininə, əxlaqi dəyərlərinə sadiq olan bu millətin kimliyini unutdurmağa, "manqurtlaşdırmağa" qara güclərin gücü yetmədi. Nə sürgünlər, nə qətllər, nə zindan əzabları bu xalqın ruhunu sındıra bildi. "Ruh Allahın əmanəti idi, təfəkkürü isə insan özü qazanmışdı. Ona görə də ruhun tarixi insanların, xalqların, millətlərin ilahi, təfəkkürün tarixi isə real-dünyəvi tarixidir. Bu həqiqət dünyanın qədim qövmü olan türkün törəninə də aiddir". Dilinə, dininə, mənliyinə sədaqət, kimliyi ilə fəxarət türkün gen yaddaşının toxunulmazlığıdır. Bəlkə də özünü dərk edəndən bu xalq özü ilə qürurlanıb, ona görə də döyüşkən, azad ruhlu kimliyə sahib olubdur. Bu qədim qövmün özləri haqda fikirləti çox maraqlıdır: "Biz cüssəli, iribədənli, uzun, gur saçlı, böyük qafalı, geniş omuzlu, geniş alınlı, qalın boyunlu, uzun qollu, qalın kəmikli, ən azı əkiz cocuq dünyaya gətirən nəsli ən təmiz, əsəbləri ən qüvvətli, kəmikləri ən mükəmməl kimsələrik" (ərəb dilinə tərcümə Əl Cahiz VIII-IX əsr). Bu nəsli ən təmiz qədim xalq öz kimliyini yaxşı bilib:

Babamın babasının yadigarı,

Qara gözlü, şirin sözlü gözəllərin,

Qəhrəman oğulların diyarı,

Keçmişi əzəmətli,

Gələcəyi ümid dolu,

Bir əli yaraqda,

Bir əli torpaqda

Döyüşə-döyüşə yaşayan

həyatını, nemətini qoruyan,

iki gözüm mənim,

Təbrizim mənim.

"Babaların mirası", "keçmişi əzəmətli", "döyüşə-döyüşə yaşayan", "əli torpaqda", "həyatını, nemətini qoruyan", "gələcəyə ümid dolu", "qəhrəman oğulları, qara gözlü gözəlləri" və s. aydın bir təqdimatla Təbrizin adında simvollaşdırıb, onu dünyaya baxan iki gözü bilən şair Azəri türkünün mükəmməl obrazına işıq tutur. "Məşrutə niyyətli, azadlıq soraqlım, günəşim, gündüzüm mənim, Təbrizim mənim" - deyən Balaş Azəroğlunun azərbaycançılıq ideologiyasının əsasında vətənin azadlığı yolunda sarsılmaz iradəsi dayanır. "Türk-Azərbaycan ideologiyasının mayası məhz budur - Azad Ruh!"

Bir zaman Ərdəbildə

Şeyx Səfi küçəsindən

qarışıq cərgələrlə

qocalı, cavanlı

hamımız bir əqidəli, bir inamlı

gedirdik Alaqapı meydanına,

babaların xütbə oxuduğu yerdə

vətənə sədaqətimizi,

babalara hörmətimizi,

kimliyimizi,

dəyanətimizi yad edək bir də,

Ana laylası kimi şirin,

vətən göyləri kimi dərin,

Xətainin şeir yazdığı dildə

getdik...

Şair inqilab dövrü, azadlıq uğrunda xalqın fəxarətli gedişini belə xatırlayır. Bu inamlı yürüşün qürurunu ömrünün sonunadək yaşayan Balaş Azəroğlunun azadlıq ruhunun mayasında xalqın əqidəsi, inamı, vətənə sadəqəti, babalara hörməti, Xətainin ana laylası kimi şirin dilinə bağlılığı dururdu. 1971-ci ildə yazdığı "Şeyx Səfi küçəsi" adlı bu şeirdə bir insan ömrünün dəyərini, mənasını müəyyənləşdirəcək informasiya tutumu, böyük bir xalqın azadlıq ruhunun əzəməti vardır. Şair coşmuş izdihamın önündə xitabət kürsüsündən imperiyaya meydan oxuyan azadlıq carçılarının sarsılmaz əzmini, gücünü görmüşdü, bu coşğunu yaşamışdı. Bizə "moğol qalığı" deyən fars alimlərinin "eynəyinə qısılıb" qulaq asdıqları o meydanda nə qədər cılızlaşdıqlarını, qorxduqlarını belə ifadə edir Balaş Azəroğlu:

...O zaman biri qulağından yapışa

deyə: - Cənab,

bu vüsətdə,

bu lətafətdə,

bu əzəmətdə

qalıq olar?!

Bir küçə... bir xalqın tarixi, əsrlərə bərabər günlər, dolanan zamanlar, fəsillər, "bir küçə boyu" yaşanan ulu bir xalqın taleyi sığışıb bu şeirdə. Balaş Azəroğlunun şair ömründən keçib gedən bu küçədən onun fərəhli, ağrılı, ümidli, nisgili vətən boyda bir sevgisi işıqlanır. Bu sevgi işığında şair özü də Şeyx Səfi küçəsi kimi qaldı" keçmişinin şöhrətli, dünəninin əzəməti, bu gününün möhnətilə..."

Yenidən zindan yolu oldu

Şeyx Səfi küçəsi.

Natiqlər getdi bu küçədən

dili bağlı.

Fədailər getdi bu küçədən

qolu bağlı.

Alimlər getdi bu küçədən

qara zindana...

"Bir ömür yaşamağa nə var" şeirində Balaş Azəroğlu "neçə-neçə ömrün möhnət yükünü bir ömrün çiyninə" yığdığını, "min-min fədainin arzu yükünü, inam yükünü, nakam ömürlərin qalan gününü" öz ömrünə sığdırdığını bu təlatümlü həyatının mənası bilir. "Vətən məhəbbətim, vətən həsrətim, sevincim, əzabım, vüsalım, qəmim" olmasaydı yaşamağımın "mənimçün mənası olmazdı" - deyir şair.

"Kədərli, sevincli illər" şeirində Balaş Azəroğlu çəkdiklərini, yaşadıqlarını, hətta "dəryalardan dərin kədərini" "o, mənim azadlıq sorağım, mübarizə yarağımdır"- deyə dəyərləndirir.

Yarısı səngərdə,

Yarısı xitabət kürsüsündə

keçən ömrümün

qocalığı yox,

gəncliyi yox...

Şair keçdiyi həyat yolunun "bir gün də dincliyi yox" - deyir. "Dünənki səngərimdir, bugünkü yazı masam" - həqiqəti onun mübarizəsinin, mücadiləsinin məqam, forma fərqliyində davamıdır.

"Qibtə" adlı şeirində haqq yolundakı - müqəddəs amal uğrundakı ölümün özünə qibtəsi, şairin etirafı ululardan gələn kimlik vərəsəliyinin göstəricisidir:

Mən həqdən zərrəyəm, həqq özü məndə,

Heç zaman ölməyir həqq yer üzündə -

deyə-deyə dar ağacına - ölməzliyə gedən

məğrur babamız Nəsimiyə

qibtə etmişəm.

Şairin uğrunda şərəfli ölümü tərceh etdiyi həqqi - Vətənin azadlığı və bütövlüyüdür. Onun lirik "mən"inə hakim bir inam "heç zaman ölməyir həqq yer üzündə" məntiqinə söykənir və bu həqq qalibdir.

Bizim qalib haqqımızla vətənin şimalında dalğalandırdığımız üç rəngli bayrağımız mütləq bir zaman Cənubda da dalğalanacaqdır. Bu 40 milyonluq ulu bir xalqın istəyi, arzusudur.

Balaş Azəroğlu poeziyasında şairin azərbaycançılıq ideologiyasının əsasında da Vətənin bütövlüyü uğrunda mücadilədə bu xalqın mükəmməl kimliyi, sarsılmaz irdəsi dayanır.

Akademik İsa Həbibbəyli qeyd edir ki, ədəbiyyat və mədəniyyətimiz əsasında "möhtəşəm bir Azərbaycannamə yaratmaq mümkündür. Bu, müstəqil Azərbaycanda hər bir azərbaycanlının milli-mənəvi özünüdərk kitabına çevrilə bilər". Bu Azərbaycannamədə Balaş Azəroğlu yaradıcılığı, heç şübhəsiz, möhtərəm bir mövqe tutacaq.

Hicran NƏSİBOVA

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 18 noyabr.- S.14.