Bizim tinin fəlsəfəsi
varmı?
Esse
1806-cı
ildə Napoleon Almaniyanın
Jena şəhərini işğal
etməyə gələndə
Hegel "Tinin fəlsəfəsi"ni, Höte isə "Faust"u yazırdı. Hötenin Hegelə yazdığı
məktublardan hər iki dahinin almanların
gələcəyi üçün
nə qədər düşüncəli olduğunu
oxuyuruq. Alman xalqının
böyük mədəniyyəti
sual altında idi. Napoleon döyüşlərinin
nə ilə nəticələnəcəyi bilinmirdi.
Xalqının genetik fəlsəfəsini
araşdıran Hegeldən
fərqli olaraq Höte pessimist idi.
Bu pessimistlik "Faust"un bədii üslubuna, ondan sonra başlayan soyuqqanlı alman ədəbiyyatının gələcəyinə
dair çox şey deyirdi. 1825-ci ildə Hegel Höteyə məktubunda ona dindar kimi
tapındığını yazırdı. Amma nə
olur-olsun, xalqın fəlsəfi kodlarını
"Faust" kimi ağırtonnajlı
kədərin içində
axtarmamağı da məsləhət görürdü.
Tarix və tarixin "ən qaraqabaq" filosofu Nitsşe Hegelin dediklərinin həqiqətə çevrildiyini
göstərdi. Faciə və
romantika arasında
get-gəldə olan ədəbiyyat ironiya və tragikomediya sütunlarını qururdu.
Günümüzün ədəbiyyatı Hötenin idealları və Hegelin analizlərinin iki yüz illik nəticələridir.
Almaniyanın keşməkeşli tarixində
bu xalqı tərbiyə edəcək
yazıçılarla filosoflar
arasında həmişə
bir bağlılıq
olub. Alman ədəbiyyatı fəlsəfəyə, alman
filosofları isə birbaşa ədəbiyyata
təsir edə biliblər. Paris intibahı
ilə alman metamorfozunun oxşar cəhəti bu idi: Ya xalqa
kim olduğunu
izah edəcəksən,
ya da kim
olduğuna inandıracaqsan.
Azərbaycanda bu missiya ədəbiyyat
tarixinin başlanğıcından
bu günə kimi ədəbiyyatçıların
çiyninə düşür. Xalqın prinsipial
kodlarını araşdıran
filosoflarımız varsa
da, onların adı, təəssüf ki, mənim qarşıma, yəni yeni generasiyanın qarşısına çıxmayıb.
Deməli, əgər
bizim də tinimiz haqqında fikirlər varsa, əgər həqiqətən
"Dədə Qorqud"
dastanı bizim kim olduğumuzu izah edəcək yeganə mənbə deyilsə və bu mənbələrdən
heç kimin xəbəri yoxdursa, mənim "milli və dini kimliyimizin
yanında başqa bir "kimik?" sualına verəcəyimiz
cavab yoxdur" deməyim problem deyil.
Cəlil Məmmədquluzadə fenomeni
xalqın müəyyən
mənada "kim olduğunu" göstərirdi. Təkcə hekayələri,
yazıları yox, həm də "Molla Nəsrəddin" bumunun özü buna xidmət edirdi. Hətta bəzi məsələlərdə
"Molla Nəsrəddin"in
millət üçün
tutduğu güzgü,
məncə, "Dədə
Qorqud"un güzgüsündən daha
dəyərlidir. Bu gün yaşadıqlarımız
və mətbuatın
gündəmindən düşməyən
məişət manşetləri
də iddiamı təsdiq edir. "Dədə Qorqud"
metafizik təsir gücünə malikdirsə,
"Molla Nəsrəddin"
milli fəlsəfə
yaratmaq yolunda daha konstruktivdir.
Sual yaranır
ki, bu, doğrudan
da vacibdirmi? Xalqın fəlsəfəsini
tapmaq nəyi dəyişəcək? Bu sualın da cavabını Hegeldən Nitsşeyə qədər
zaman intervalında almanların fikirlərinin
deformasiyası aydınlaşdırır.
Nitsşedən sonrakı alman
xalqı isə fəlsəfi traktatların
sayəsində hələ
də ayaqda dura bilirdi.
Hegelin yaratdığı mütləq həqiqət anlayışını Nitsşe yerlə bir etmişdi. O, Hegeli fanatik bir teoloq kimi görürdü. Ona görə də, düşünürdü ki, Hegelin mütləq həqiqəti ilə kilsə həqiqətləri arasındakı bağ milli iradəni zəiflədir. Kilsənin təsiri altındakı zəif iradə inanclı Hötenin Hegelə təsiri idi və Nitsşe bu təsirə düşməmişdi. O, həqiqəti nəsnələrin üzərindən götürüb fərdlərin üzərinə atdı. Kamil insan anlayışı da buradan yarandı.
Qayıdaq özümüzə. Zəif iradə tərzi bizə Füzulinin geniş poeziya qübbəsi altında yaranan şeirdən yadigar qaldı. Hələ də poetik düşüncə tərzi həyata və onun ideallarına uduzmaqla məşğulkən nəsr təfəkkürü əcdadı Axundzadə kimi modern dünyanı daha yaxşı qavramağa kömək edir. Nitsşe ilə Hegel arasındakı anlaşılmazlıqla Füzuli-Axundzadə tərs qütbləri arasındakı mənəvi savaş eyni mahiyyəti daşıyır, əslində.
Bu mənada "Allah, Allah" deyib düşmənlə davaya gedən oğuzlarla poçtun qabağında dayanan nökərin eyni genetikanı daşıdığını aydınlaşdırmaq lazımdır. Fəlsəfəmizin birinci problemi "Azərbaycanlı kimdir?" sualına cavab axtarmamaqdır. Bu sualın cavabı ilə başlayır bütün xalqların intibahı. Bu sualın cavabı ədəbiyyatı da, mətbuatı da, ictimai dünyagörüşünü də, sosial axını da pessimist ideallardan təmizləyir.
Fəlsəfə ilə ədəbiyyat
arasındakı fərq təsvir və izah
fərqidir. Milli kimliklərin təsviri ilə
yanaşı, onların izahı mütləqdir. Bu izah inkişaf
və mədəni dirçəlişə kömək edir. Ola bilər, fəlsəfə
bir elm deyil
və funksionallığı sənət qədər kütləviləşmir,
amma kütləviləşə bilən
hər şeyə təsir edəcək gücdədir. Fəlsəfənin
iqtidarı sənətin daha ciddi problemlərlə məşğul
olmasına səbəb yaradır. Mirzə Cəlilin filosofu özü idi, elə Axundzadənin də. Füzulinin filosofu Allah idi, Nizaminin
filosofu insan və bütün bəşəri dəyərlər.
Dədə Qorqudun filosofu
yox idi. Sovet dövrü ədəbiyyatının
filosofu Marks idi. Ondan sonrakı ədəbiyyatın
filosofu isə sosrealizmin
pafoslu iddiaları. Ədəbiyyatımıza
yön verəcək bir
filosofun adını çəkməkdə
çətinlik çəkiriksə, bizim
üçün fəlsəfi və ədəbi
intibah hələ görünən deyil.
Rəvan
CAVİD
525-ci qəzet.- 2022.- 19 noyabr.- S.19.