Son çağın Güney Azərbaycan nəsri

Son çağda Güney Azərbaycanda və xarici ölkələrdə yaşayaraq yazıb-yaradan qələm sahiblərimizin bir-birindən fərqli nəsr əsərləri diqqət çəkməkdədir. Araya-ərsəyə gətirilən nəsr əsərlərində də poeziyada olduğu kimi, əsas mövzular üsyan və vətən sevgisi, özgürlük, sürgünlük, ayrılıq, sevgi, həsrət, milli kimlik, əsarətə qarşı üsyan və etiraz duyğularıdır. Mirzə Əbdürrəhim Talıbov, Fəthi Xoşginabi, Səməd Behrəngi, Qulamhüseyn Saedi (Gövhər Murad), Əliza Nabdil (Oxtay), Mərziyə Üskiyi (Dalğa) kimi böyük nasirlərin yolunu bu gün onların istedadlı davamçıları Nasir Mənzuri, Əli Daşqın, Vali Gözətən, Həmid Arğış, Əziz Səlami, Fəriba Vəfi, Rəsul Yunan, Ruqiyyə Kəbiri, Aqşin Ağkəmərli, Rəsul Məlikoğlu, Səhər Xiyavi və başqaları davam etdirirlər.

Ümumiyyətlə, Şərqdə ta qədimlərdən günümüzədək poeziya daha çox inkişaf edərək möhtəşəm zirvələr fəth edib, nəsr isə bir qədər kölgədə qalıb. XIX əsrin II yarısından başlayaraq Güney Azərbaycanda, eləcə də İranda kiçik həcmli əsərlərlə yanaşı, böyük həcmli, monumental romanlar da araya-ərsəyə gəlməyə başlayıb. Ancaq M.F.Axundovun povestləri, Əbdürrəhim Talıbovun fars dilinə tərcümə edilmiş "Kitabi-Əhməd", "Məsalün-əl Möhsünin" adlı əsərləri yayılıb və Azərbaycanın, eləcə də İranın çağdaş dövr realist nəsrinin ilk nümunələri kimi qəbul edilib. Ancaq yeni Azərbaycan realist nəsrinin ilk uğurlu nümunəsi-örnəyi İ.Qutqaşınlının Varşavada fransız dilində dərc olunan "Rəşid bəy və Səadət xanım" hekayəsidir. Sözsüz ki, ədəbiyyatda yeni janrlar adətən kiçik, yığcam əsərlərlə təşəkkül tapır. Zeynalabidin Marağayinin "İbrahimbəyin səyahətnaməsi" əsəri, ümumiyyətlə, İranda yaranmış ilk sosial romandır. Bircə faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Güneyin şair və yazıçıları uzun illər fars dilində yazıb-yaratmaq məcburiyyətində qalsalar da, onların farsca yazdığı əsərlərində belə başdan-başa Azərbaycan ab-havası duyulur, türk təfəkkürü yansıyır. M.Ə.Talıbovun əsərlərinin isə İran və Güney oxucuları üçün əhəmiyyəti fərqli səpkidədir. Bu əsərlərdə yazıçı elmi-texniki yenilikləri, qloballaşan dünyadakı mütərəqqi dəyişiklikləri bədii dilin imkanları ilə oxucularına çatdırır və bədii məqsədinə çatmaq üçün müxtəlif yollar seçirdi. Bu mənada, "Əhmədin kitabı" əsəri maraq doğurmuşdur. Əsərdə yazıçı ata ilə oğulun dialoqu vasitəsilə sanki atanın məsləhətləri, tövsiyələri timsalında elmin yeniliklərini diqqətə çatdırır. "Kitab yüklü eşşək" povestində isə daha orijinal yol seçən M.Ə.Talıbov insan, həyat, təbiət, insani münasibətlər haqqında fəlsəfi düşüncələrini, nəsihət, öyüd və əxlaqi fəzilətlər, adət və ənənələrlə bağlı fikirlərini vermişdir. Yazıçı "sadə adamların zövqünə yaxın, uşaq hekayələrinə daha uyğun şəkildə yazılmış əsərlərin" daha çox oxunduğunu, geniş yayıldığını düşünərək bu yolu seçmiş və nəticədə, bu əsər daha çox sevilmişdir.

Həm Z.Marağayi, həm də M.Ə.Talıbov təkcə Güney Azərbaycanda deyil, bütün İranda realistik roman janrının baniləri sayılırlar. Tamamilə realist üslubda yazan Həmzə Fəthi Xoşginabi, Qəhrəman Qəhrəmanzadə, lirik-romantik üslubda yazan Ruqiyyə Səfəri, Aqşin Ağkəmərli və başqalarının təfəkkür məhsulları ilə yanaşı, faciəli tale yaşamış, həyatdan nakam getmiş və istedadlı şair kimi tanıdığımız Mərziyə Üskülünün "İlk ölümün acıları" hekayəsi də zaman-zaman oxucuların qəlbində kövrək duyğular oyatmışdır...

Bəhs etdiyimiz çağın ədəbiyyatının, özəlliklə nəsrinin gəlişməsində XX əsr İran və Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri, orijinal dəst-xəttə malik ünlü yazıçı Səməd Behrənginin (24 iyun 1939 - 31 avqust 1967) də böyük rolu olub. O, İranda və Güney Azərbaycanda çağdaş dövr uşaq ədəbiyyatının banisidir. Eyni zamanda, müəllim, tərcüməçi, nasir və publisist kimi aktiv fəaliyyət göstərən S.Behrəngi dünyada "Balaca qara balıq" hekayəsi ilə tanınıb. 1957-ci ildən etibarən kənd məktəblərində öyrətmənlik edən ədib bir çox kitablar, çoxlu sayda pedaqoji məqalə, şagirdlər üçün inşalar yazıb. Uşaqlar üçün nağıllar, həmçinin, baş qəhrəmanları əsasən ünsiyyətdə olduğu şagirdləri olan və onların başına gələn olaylardan bəhs edən son dərəcə maraqlı hekayə /öykülər qələmə alıb, özəlliklə "alleqoriya və təşxislərə yer verməklə örtülü şəkildə ən orijinal yolla öz fikir və düşüncələrini yayıb". "Adət", "Binam", "Narınc qabığı", "Balaca qara balıq", "Ulduz və qarğalar", "24 saat yuxuda və ayıqlıqda", "Çuğundursatan oğlan", "Bir hulu, min hulu", "Məhəbbət nağılı", "Təlxun", "Ləbi satan uşaq", "Qoca arvad və qızıl cücəsi", "Koroğlu və keçəl Həmzə", "Ulduzla danışan gəlincik", "Əli dayının keçiləri", "Alışqanlıq", "Çox bəxtiyar ağa" kimi hekayələrində S.Behrəngi həm də öz həyatını, düşüncələrini uşaqların anlayacağı dildə yazır, fikirlərini bölüşürdü. Qulamhüseyn Saedi də Səməd Behrənginin əsl şah əsərinin onun öz həyatı olduğunu yazırdı...

Böyük yazarın "Qar dənəciyinin sərgüzəşti" hekayəsi lirik-poetik ruhda yazılmış şeir təsiri bağışlayır. Təbrizdə Eynalı dağının ətəyinə, Göy məscidin günbəzinə, Ərk qalasının üstünə, əski, dar dalanlara Səməd Behrənginin hekayədə söhbətləşdiyi qar dənələri düşür. Öyküdə iri bir qar dənəsi qəfildən, astaca personajın (müəllifin) ovcuna qonur və dilə gəlib öz həyat hekayəsini danışır: "Dənizdə olanda ağır idim. Ancaq indi çox yüngülləşmişdim. Qov kimi uçurdum. Ona görə ki, soyuq iliklərimə işləmişdi. Rəqs edə-edə yerə gəlirdim. Elə ki, yerə yaxınlaşdım, gördüm Təbriz şəhərinə düşürəm. Xəzər dənizindən nə qədər uzaqlaşmışdım. Yuxarıda olarkən bir uşağın fağır bir iti döydüyünü gördüm. İt aldığı zərbələrdən yazıq-yazıq zingildəyirdi. Gördüm ki, yerə bu vəziyyətdə yaxınlaşsam, düz həmin zalım uşağın başına düşəcəyəm. Küləkdən xahiş elədim ki, məni başqa yerə aparsın, uşağın başına düşməkdən xilas olum. Külək xahişimi qəbul edib məni buraya gətirdi. Əlini altıma tutduğun üçün səndən xoşum gəldi... Nəhayət, qar dənəsinin səsi kəsildi. Baxıb gördüm ki, suya dönüb..." Qar dənəsi belə, Tanrının yaratdığı canlılara qarşı edilən qəddarlığı, zalımlığı, zorakılığı qəbul etmir, güclünün gücsüzü əzməsinə dözə bilmir...

Təkcə o taylı-bu taylı Azərbaycanda deyil, xarici ölkələrin ədəbiyyatşünasları tərəfindən də yüksək qiymətləndirilən, müsabiqələrdə ən yüksək ödüllər qazanan "Balaca qara balıq" hekayəsinin oxucuları zaman keçdikcə daha da artır. Səbəbləri çox ilgincdir. "Balaca qara balıq" hekayəsinə görə S.Behrəngi 1968-ci ildə İtaliyada keçirilən "Bolonya Uşaq Kitab Sərgisi"ndə I yeri tutub. Həmin ildə əsər "Bratislava Biennialı"nda mükafat alıb. 1969-cu ildə ən yaxşı uşaq kitabı sayılan "Balaca qara balıq" 1974-cü ildə uşaq ədəbiyyatı sahəsində verilən "Hans Xristian Andersen" mükafatına layiq görülüb. 2015-ci ildə isə "Tiny owl" çap evi tərəfindən ingilis dilinə tərcümə edilərək orijinal illüstrasiyalarla yenidən çap olunan "Balaca qara balıq" öyküsünə "The Guardian" qəzeti ən yaxşı uşaq nağılı adını verib...

Balaca qara balıq cəhalət və nadanlığın hökm sürdüyü ortamda yetişmişdi. Bu ortam Səməd Behrənginin yaşadığı cəmiyyətlə çox oxşar idi. Onun yanı-başındakı digər balıqlar heç nə ilə maraqlanmır, yeknəsək həyat yaşayırlar. Onların düşüncəsinə görə, həyat yalnız yeyib-içib yatmaq, kiçik arxlarda mənasız vaxt keçirməkdir. Lakin qaynar gəncliyin simvolu olan, bu cür yaşam tərzi ilə barışmayan Balaca qara balığı artıq durğunluq, yeknəsək həyat tərzi bezdirib. Və o, arxdan çıxmaq, böyük dünyaya qovuşmaq arzusu ilə alışıb-yanır. Digər balıqlarsa onu heç anlamır və: "Başqa dünya yoxdur! Dünya elə gördüyün bu dünyadan ibarətdir!" - deyir, Qaracanı fikrindən daşındırmaq istəyirlər. O isə nə anasının yalvarışlarına məhəl qoyur, nə də balıqların qınaqlarına əhəmiyyət verir, ətalət mühitini tərk etməyə özündə cəsarət tapır. Balaca qara balığın qətiyyəti digər balıqları da cəsarətləndirir. Onlar Balacanın arxasınca bir ağızdan səslənirlər ki, "Sən bizi də qəflət yuxusundan oyatdın..."

Güneydə nəsrin bir janr olaraq inkişaf etməsi, yeni-yeni nəsr əsərlərinin yaranması da ziyalıları dərindən düşündürən məsələlərdəndir. Nəsrin bir janr kimi inkişafı ilə bağlı Məlihə Əzizpurun qənaətləri nəzərdən qaçmır: "Bizim çağdaş nəsrimiz, demək olar, hələ buğün bağımsız olmayıbdır. Meyar dil olmadığından dolayı, elmi baxımdan dildə problemlər vardır. Onun üçün nəsr dilimiz ya Türkiyədən etgilənib, ya da Quzey Azərbaycandan. Ədəbiyyatda özəlliklə düz yazı (nəsr) əsərlərinin yaranması üçün bir dil gərəkdir. Bir ulusun ruhu onun sənət türlərində özəlliklə ədəbiyyatında öz imkanlarını kəşf edib, özünü göstərə bilər. Güney Azərbaycan ədəbiyyatında yeni bir dalğa, güclü gənc yazarlar nəsli yetişməkdədir. Vali Gözətən, Güntay Gəncalp, Eyvaz Taha, Nasir Mənzuri, Məmmədrza Ləvayi, Həmid Arğış və digər yazarlar ciddi nəsr yaradıcılığı ilə məşğuldurlar..."

Bu gün çağdaş Güney Azərbaycan nəsrindən danışanda, ilk xatırlananlar sırasının başında Nasir Mənzuri gəlir. Nasir bəy çağdaş Güney Azərbaycan nəsrinin ən ünlü nümayəndələrindən biridir. 1953-cü ildə Güney Azərbaycanın Miyana şəhərinin Küləboz mahalında, elin, tayfanın ağsaqqalı, böyüyü sayılan bir ziyalının ailəsində dünyaya gələn Nasir dörd yaşında ikən öz yurd-yuvasından köçmək məcburiyyəti qarşısında qalıb. Amma bu, ailənin birdəfəlik köçü olmayıb. Belə ki, iyirmi il ərzində o, ailəsi ilə birlikdə dəfələrlə doğma yurdun qoynuna qayıdıb, lakin yenidən ana yurdundan başqa bir yerə köçməli olub. Bu cür dəyişkən, köçəri bir həyat yaşadığına görə, təhsil aldığı 21 il ərzində 15 məktəb və universitet dəyişib, müxtəlif yerlərdə yaşamalı olub. Bu müddətdə onun üçün müxtəlif xalqlarla və onların mədəniyyətləri ilə də tanışlıq imkanı yaranıb və gənc Nasir bu imkanı dəyərləndirməyi bacarıb. Təbriz Universitetini bitirərək Tikinti işləri üzrə mühəndis ixtisasına yiyələnib və ümumiyyətlə, humanitar sahədən uzaq olmağa çalışıb. Nasır Mənzuri Humanitar Elmlər Akademiyasına inanmadığını bildirib, qətiyyətlə öz təhsil bazasına da müraciət etməyib və formal karyerasından bilmərrə imtina edib. Ancaq çifayda! İnsanın iç dünyasında yazılanlar, ruhunun dərinliklərindəki ikinci "Mən" nə imtinaya baxır, nə də "Yox! Olmaz!" nidalarını eşidir, özü diktə elədiyi yolla səni sənətin ən uca zirvələrinə doğru aparır... Və Nasir də o ikinci "Mən"in diktəsi ilə ana dilini, Azərbaycan türkcəsini, xalqının mifoloji görüşlərini, inanc dünyasını, üstəlik, ingilis və fars dillərini də öyrənir. Davamlı şəxsi mütaliə yolu ilə folklor qaynaqlarımızı, ədəbiyyatımızı, ingilis dilini öyrəndiyinə görə isə Avropa elmi mənbələrini, çağdaş psixologiya və parapsixologiya elmlərini də mənimsəyir.

(Ardı var)

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2022.- 23 noyabr.- S.13.