Türk dünyasının inteqrasiyası: Naxçıvandan başlayan yolun Səmərqənd Zirvəsi

Türk Dövlətləri Təşkilatının Səmərqənddə keçirilən Zirvə görüşü beynəlxalq aləmdə böyük əks-səda doğurub. Ekspertlər bu hadisənin geosiyasi, siyasi, iqtisadi, mədəni-humanitar aspektlərdə geniş analizini aparırlar. Fikirlər və mövqelər fərqlidir. Lakin hər kəs əmindir ki, türk dövlətləri artıq real əməkdaşlıq mərhələsinə qədəm qoyublar. Onların bu istiqamətdə daha böyük uğurlara imza atacağı şübhəsizdir. Bunların fonunda Azərbaycan Prezidentinin fəallığı və təşəbbüskarlığı da ekspertlərin diqqətini çəkməkdədir. İlham Əliyev Səmərqənd görüşündə olduqca əhəmiyyətli və maraqlı təkliflərlə çıxış edib. Bütün bunları nəzərə alaraq, TDT-nin geosiyasi perspektivləri üzərində Səmərqənd Sammiti kontekstində geniş dayanmağa ehtiyac görürük.

TDT və geosiyasi reallıqlar: türk dövlətlərinin əməkdaşlıq perspektivləri

Müasir geosiyasi reallıqlar regional və qlobal təşkilatların həm əhəmiyyətini artırır, həm də onların üzərinə yeni funksiyalar qoyur. Bütövlükdə dünya üçün inkişaf və təhlükəsizlik böyük əhəmiyyət kəsb etdiyindən meydana çıxan təşkilatların da məram və məqsədi önəm daşıyır. Bu baxımdan Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) dünya miqyasında geosiyasi proseslərə yeni dinamika verməklə fərqli geosiyasi mənzərənin formalaşmasına yardımçı ola bilər. Belə bir imkanın mövcudluğu son illər regional və beynəlxalq təşkilatların dünyanın yeni düzənində oynaya biləcəyi rolla əlaqəlidir. Məsələ ondan ibarətdir ki, dünyanın siyasi liderləri və ekspert dairələri müasir dövrdə çoxvektorlu, dayanıqlı və sabit geosiyasi mənzərənin formalaşması üçün dövlətlərlə yanaşı, nüfuzlu regional və beynəlxalq təşkilatların da ciddi rolundan bəhs edirlər. Problemin mahiyyəti məhz çoxvektorluğun təmin edilməsindədir. Təəssüf ki, buna mane olan başlıca qüvvələr də məhz BMT Təhlükəsizlik Şurasında təmsil olunmuş dövlətlərdir. Hazırda onlar arasında dünya liderliyi uğrunda ölüm-dirim savaşı gedir.

Belə bir vəziyyətdə siyasi analitiklər "üçüncü" qüvvənin - beynəlxalq təşkilatların geosiyasi düzənin yaradılmasında rolunun artırılması məsələsini qaldırırlar. Məsələn, Qoşulmama Hərəkatı (QH) bu baxımdan potensiala malikdir. Bu təşkilata Azərbaycanın sədrliyi müddətində irəli sürülən təkliflər və göstərilən təşəbbüslər təsdiqləyir ki, Qoşulmama Hərəkatı yeni ədalətli dünya nizamının yaradılmasında fəal iştirak edə bilər. Xüsusilə Azərbaycan Prezidentinin pandemiya dövründə bu təşkilatdakı fəallığı, təklifləri, təşəbbüsləri bu tezisi irəli sürməyə ciddi əsaslar verir. İlham Əliyev həm də dünyanın bir çox ölkələrinə yardımların verilməsi məsələsində həm QH, həm də TDT çərçivəsində kifayət qədər səmərəli fəaliyyət göstərməkdədir.

Bütün bunlar Türk Dövlətləri Təşkilatının Səmərqənd şəhərində keçirilən IX Zirvə görüşünün geosiyasi əhəmiyyətinin regional miqyası aşaraq qlobal miqyasda özünü göstərdiyini deməyə əsaslar yaradır. Məsələyə Zirvə görüşündə müzakirə edilən problemlərin məzmun və miqyası prizmasından baxdıqda, mənzərə daha da aydınlaşır. Xüsusilə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin irəli sürdüyü tezislər dünyanın təhlükəsizliyi baxımından olduqca vacib məqamları önə çıxarır.

Bu kontekstdə ekspertlərin Səmərqənd Sammitini qiymətləndirməsi çox maraqlıdır. Türkiyəli professor Cengiz Tomar hesab edir ki, TDT-nin son toplantısı türk dövlətlərinin möhkəm mədəni və iqtisadi təməl üzərində qərarlaşmaqla, geniş miqyasda inteqrasiya və əməkdaşlıq kursunu götürməsi kimi çox əlamətdardır. Bir tərəfdən bu, türk dövlətlərinin sivil əməkdaşlığa üstünlük verməsini, digər tərəfdən isə XXI yüzildə türklərin geosiyasi nizama yeni nəfəs verə biləcəyini ifadə etməkdədir.

Professor C.Tomar yazır: "Türk Dövlətlərinin "Türk Dövlətləri Təşkilatı" adı altında bu qədər əhatəli işbirliyi və inteqrasiya xarakterli anlaşma və proqramları reallaşdıra biləcək səviyyəyə gəlməsi XXI əsrin bir "Türk Yüzili" ola biləcəyi ümidini gücləndirir. Təbii, bu anlaşmaların 2040-cı ilə qədər həyata keçirilməsi əsas şərtdir".

C.Tomar Səmərqənd Sammitinin önəmini, birincisi, mədəniyyət üzrə əməkdaşlıq yönlü olması, ikincisi, orada həmin çətir altında, faktiki olaraq, "siyasət", "xarici siyasət", "təhlükəsizlik", "iqtisadiyyat", "insani və korporativ ilişkilər" mövzuları üzrə müzakirələrin aparılması ilə əlaqələndirir. Səmərqənd Zirvəsi haqqında ekspert rəylərinin demək olar ki, hər birində bu məqamlar vurğulanır.

Professor Süleyman Qızıltorpaq obrazlı şəkildə "Səmərqənd Mərkəzi Asiyanın Sürixi oldu" yazır. Burada türkiyəli alim Səmərqəndin bir ildə dalbadal üç böyük tədbirə - Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT), Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) və nəhayət, Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) Zirvə görüşlərinə ev sahibliyi etdiyini ifadə edir. Və bu tədbirlərin bir vaxtlar Əmir Teymurun dövlətinin paytaxtında keçirilməsinin türk dövlətçiliyi baxımından rəmzi məna daşıdığını çatdırmaq istəyir.

Bunların fonunda professor S.Qızıltorpağın aşağıdakı əsas tezisi diqqəti çəkir: "TDT ortaq dil, kültür və dayanışma təməlində inşa edilmiş olsa da, bu gün regional və beynəlxalq miqyaslarda işbirliyinin təsirli bir təşkilatı olmuşdur".

Üç mühüm geosiyasi qənaət: qlobal proseslərə regional töhfələrin "türk modeli"

Türkiyəli alimlərin bu fikirlərindən geosiyasi əhəmiyyətli üç mühüm qənaət əldə edə bilərik. Birincisi, türk dövlətləri mədəniyyət və humanizmə dayanan əməkdaşlıq formasına üstünlük verirlər. Təsadüfi deyil ki, Səmərqənd Zirvəsinin mövzusu "Türk mədəniyyəti üçün yeni dönəm: Ortaq inkişaf və rifaha doğru" adlanırdı.

İkincisi, bunu onlar ortaq tarix, mədəniyyət və özünümüdafiə prinsipləri üzrə qurmağa çalışırlar.

Üçüncüsü, türk dövlətlərinin bu əməkdaşlıq forması bir tərəfdən, türk dövlətlərinin bütövləşməsinə (siyasi-mədəni inteqrasiyasına), digər tərəfdən isə, qlobal təhlükəsizlik, inteqrasiya, əməkdaşlıq və humanizmə yeni təkanlar verəcək.

XXI əsr üçün bunlar çox vacib əlamətlərdir. Onun kökündə isə "bir millət, iki dövlət" formulunun genişləndirilmiş forması olan "bir millət, altı dövlət" formulu dayanır. Geosiyasi-nəzəri baxımdan bu formulun araşdırılmasına böyük ehtiyac vardır. Çünki həmin formulda türk sivilizasiyasının həm özünü yaratması, həm də dünyaya verə biləcəyi qiymətli töhfələrin fəlsəfəsi ifadə edilib. Bu, ayrıca araşdırma mövzusudur.

Vurğuladığımız üç tezisin fövqündə daha konkret səviyyədə bir neçə qənaət əldə edə bilərik. Hər şeydən öncə, aydındır ki, son zamanlar Cənubi Qafqazda, Mərkəzi Asiyada və bütövlükdə dünyada müşahidə edilən geosiyasi, hərbi, təhlükəsizlik, siyasi-iqtisadi xarakterli proseslər türk xalqlarının birliyini gündəmə gətirib. Bu baxımdan TDT-nin meydana gəlməsi zamanın tələbidir, sosial-siyasi sifarişdir. Və türk birliyinin qlobal gücə çevrilməsi artıq reallıq kimi qəbul edilməlidir.

Bizim üçün qürurvericidir ki, bu prosesin daxilində Azərbaycan Prezidentinin təşəbbüsləri qardaş ölkələr arasında yeni əməkdaşlıq imkanlarının yaranmasına və onların reallaşmasına Yol açmaqdadır. Bu Yol 13 il əvvəl Naxçıvan görüşündən başlayıb. Onda Türk Şurası (Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası) yarandı. O, kifayət qədər səmərəli fəaliyyət göstərdi. Yəni qısa müddətdə sübut etdi ki, türk dövlətləri müasir tələblər çərçivəsində səmərəli və real nəticələr verə bilən əməkdaşlıq formasını tapıblar. Həmin səbəbdən təşkilatın Türk Dövlətləri Təşkilatı adına transformasiya etməsi tamamilə məntiqi və reallığa əsaslanan prosesdir.

Keçən müddət ərzində Türk Şurası müxtəlif sferalarda - mədəni, humanitar, iqtisadi və siyasi əlaqələrin genişləndirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıb. Və bu prosesdə Azərbaycan fəal iştirak edib, hətta lokomotiv rolunu oynayıb. Rəsmi Bakı daim bütün türk dövlətləri ilə əlaqələri genişləndirib və dərinləşdirib. Eyni zamanda, digər türk dövlətləri arasında əlaqələrin güclənməsində təsirli rol oynayıb. Onu nəzərə alaq ki, türk dünyasında 200 milyondan çox insan yaşayır. Bu dövlətlərin ÜDM-i 1,2 trilyon ABŞ dolları həcmindədir. Türk coğrafiyası çox genişdir.

Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin təbirincə desək, "türk dünyası böyük bir ailədir"! Təbii ki, onun inteqrasiyası, birliyi möhtəşəm nəticələr verməkdədir. Bütün bunlara görədir ki, Azərbaycan dövlət başçısının həmin prosesdə çox fəallıq göstərməsi, Azərbaycanın dövlət statusunda bu təşkilatın yaranmasında yaxından iştirak etməsi xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu, onu göstərir ki, Azərbaycan Prezidenti "bir millət, iki dövlət" formulunun daxili məntiqinə əsaslanaraq əməkdaşlığın "bir millət, altı dövlət" miqyasına yüksəlməsində aparıcı rol oynamaqdadır. Bu da özlüyündə müstəqil dövlətçilik üçün çox böyük əhəmiyyəti olan siyasi varisliyin İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etməsi deməkdir.

Bu tezisimizi konkret bir faktla daha aydın izah edə bilərik. İlham Əliyev TDT-nin Səmərqənd Zirvəsindəki dərin məzmunlu çıxışında vurğulayıb ki, İkinci Qarabağ müharibəsində Azərbaycan Türkiyənin qardaşlıq dəstəyini hər an hiss edib. Bu, bir nümunədir, çünki reallıqda göstərir ki, türklər birləşəndə uğur əldə edə bilirlər. Ankara Bakıya çətin günündə dəstək verməklə tarixi ədalətin və milli qürurun bərpa edilməsində ciddi rol oynayıb.

Yəni Azərbaycanla Türkiyənin "bir millət, iki dövlət" formulu üzrə əməkdaşlığı ədaləti bərpa etməklə yanaşı, türk kimliyinin qürurunu, ləyaqətini, sülhsevərliyini bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Bunları nəzərə alaraq, İlham Əliyev bütün türk dövlətlərinin rəhbərlərini Qarabağa və Şərqi Zəngəzura dəvət etdi! Burada dərin və çox aktual bir neçə məqam ifadə edilib. Onun geosiyasi, tarixi və siyasi-mədəni qiyməti çox yüksəkdir.

Çünki birincisi, İlham Əliyev, faktiki olaraq, real fəaliyyət sahəsində, konkret əməkdaşlıq sferasında "bir millət, altı dövlət" formulunu reallaşdırır. Bunun üçün dövlət başçısı nümunə olaraq Türkiyənin Vətən müharibəsində yanımızda olması ilə bərabər, Ankaranın Azərbaycanın erməni işğalından azad etdiyi Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda quruculuq və bərpa işlərində də fəal iştirak etməsini göstərir.

İkincisi, İlham Əliyev hər bir türk döv

lətinə müraciət edərək çatdırır ki, bu prosesi genişləndirmək lazımdır. TDT-nin bir təşkilat olaraq nüfuzu, təsiri və səmərəli fəaliyyəti üçün bu məqam çox önəmlidir. Türk dövlətləri başçılarının Qarabağın azad edilmiş ərazisinə gəlməsi bütün dünyaya TDT-nin müstəqil geosiyasi güc olduğunu nümayiş etdirmək deməkdir. Bu güc digərlərindən fərqli olaraq, quruculuq, sülh, barış, sosial-siyasi, iqtisadi-enerji, nəqliyyat-logistika sferalarında əməkdaşlığa üstünlük verir.

Daha konkret desək, TDT artıq qlobal miqyasda əməkdaşlığı və qarşılıqlı faydalı işbirliyini təşviq edən böyük gücdür. Buna görə də onun perspektivi çoxdur. Bütün bunlara görə də, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin TDT kontekstində gələcəyə hesablanmış tarixi əhəmiyyətli fəaliyyəti ilə fəxr etməliyik.

Maraqlıdır ki, xarici ekspertlər də TDT-nin geniş potensialından bəhs edirlər. Doğrudur, onlar bütövlükdə türk dövlətlərinin əməkdaşlığını bir sıra hallarda yanlış dərk edirlər.

Ekspertlər analiz edirlər: obyektivlik, reallıq və qısqanclıq arasında

Məsələn, rusiyalı alim, Rusiya Elmlər Akademiyası Dünya İqtisadiyyatı və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun aparıcı elmi işçisi S.İvanov son Səmərqənd görüşünü analiz edərək burada Türkiyənin Osmanlının nüfuz dairəsini bərpa etməsi cəhdini gördüyünü vurğulayır. O yazır: "TDT-də aparıcı rolu Türkiyə oynayır ki, məqsədi Osmanlı imperiyasının - "Türk dünyası"nın yeni tarixi şərtlərdə yeni obrazını yaratmaq üçün türk xalqlarını birləşdirməkdən ibarətdir. "Türk dünyası" lap başlanğıcdan daha geniş ümmətin - Turanın tərkibi kimi düşünülüb".

Bununla yanaşı, S.İvanov etiraf edir ki, türk dövlətlərinin inteqrasiyasında təhsil, mədəniyyət, nəqliyyat, enerji və iqtisadi-ticari sferalar aparıcı yer tutur. Həmin bağlılıqda ekspert tarix ortaqlığı, dil, mədəniyyət, ənənə və dəyərlər sahəsində türk dövlətlərinin əlaqələri genişləndirməsi haqqında Səmərqənd Bəyannaməsində müddəaların yer aldığını qeyd edir. Bununla yanaşı, 500 milyon ABŞ dolları həcmində ilkin kapitalla Türk İnvestisiya Fondunun yaradılması və TDT-nin İnkişaf Bankının təsis edilməsi rusiyalı ekspertin diqqətini çəkib.

Lakin bütün bunlarda hansısa imperiya ambisiyası görmək tam əsassızdır. Hazırda dünyada "amerikan dünyası", "ingilis dünyası", "frankofoniya", "rus dünyası" və s. kimi yanaşmalar mövcuddur və heç kim onlarda imperiya məqsədini "görmür". O halda "türk dünyası" niyə Osmanlının dirçəlişi kimi təqdim edilməlidir? Üstəlik, türklər dünyanın heç bir ölkəsinə təcavüz etmirlər. Ancaq ingilislər, fransızlar, amerikalılar, ruslar və digərlərinin işləri göz önündədir.

Rusiyanın "Kommersant" qəzeti də Səmərqənd Zirvə görüşündən maraqlı məqalə dərc edib. Müəllif K.Krivoşeyev bütövlükdə sammiti obyektiv analiz edib. O, iştirakçıların "Pamirdən Karpata qədər türk sivilizasiyası" ifadəsini işlətdiyini vurğulayır. Bunun fonunda sammitdə "böyük Türk ailəsi" ifadəsinin də yer alması ekspertin marağına səbəb olub. Bundan başqa, Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyevin türk torpaqlarının qədimdən minilliklər ərzində Şərqlə Qərbi birləşdirməsini və bununla dünya sivilizasiyalarını yaxınlaşdırmasını, mədəniyyəti zənginləşdirməsini vurğulamasını ayrıca qeyd edib, bununla türklərin fəxr etdiyini yazıb. Ancaq Şavkat Mirziyoyevin də xüsusi vurğuladığı türk dövlətlərinin tamamilə yeni eraya qədəm qoyduğunu və onun başlıca tezisinin "Türk sivilizasiyasının yeni erası: ortaq tərəqqi və çiçəklənmə yolunda" olduğu fikrini rusiyalı ekspert ayrıca vurğulayır.

Başqa bir rusiyalı ekspert V.Panfilova "Nezavisimaya qazeta"da dərc edilmiş məqaləsində Səmərqənd Sammitinin türk dövlətləri üçün strateji əhəmiyyət daşıdığını və bu prosesin "vahid dövlət" yaratmağa doğru getdiyini vurğulayır. Macarıstanın bu prosesdə oynadığı rola diqqət çəkən ekspert Mərkəzi Asiyanı Avrasiyanın strateji yollarını birləşdirən məkan kimi təqdim edən siyasilərin haqlı olmasını qeyd edir. Ancaq müəllif TDT-nin bu regionda Çin və Qərblə sərt rəqabətə düşəcəyini və ondan kimin qalib çıxacağının məlum olmadığını da diqqətdə saxlamağı tövsiyə edir.

Digər ekspertlər də bunlara bənzər analizlər aparırlar. Onlardan aydın olur ki, dünyada artıq türk dövlətlərinin əməkdaşlığı faktını qəbul edirlər, eyni zamanda, onu qısqanmağa başlayıblar. Bunların fonunda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Sammitdə irəli sürdüyü bir təklif həm tarixi əhəmiyyəti, həm də möhtəşəmliyi ilə ekspertlərin böyük marağına səbəb olub.

İlham Əliyevin tezisləri: türklərin hüquqlarının müdafiəsinin sivil yolları

Azərbaycan Prezidenti Sammitdəki çıxışında türk dünyası ölkələrinin münasibətlərinin əsasına maraqlı bir tezis qoyur. İlham Əliyev onu belə ifadə edir: "Türk dünyası böyük bir ailədir. Bir-birimizin milli maraqlarını nəzərə alaraq bundan sonra da qarşılıqlı dəstək və həmrəylik göstərməliyik. Siyasi, iqtisadi, ticari, mədəni, nəqliyyat, energetika, rəqəmsal transformasiya, kənd təsərrüfatı, turizm sahələri ilə yanaşı, təhlükəsizlik, müdafiə, müdafiə sənayesi kimi sahələrdə də əməkdaşlığımızı fəallaşdırmalıyıq".

Fikirlərini inkişaf etdirərək dövlət başçısı əməkdaşlığın geosiyasi, mənəvi, siyasi və mədəni çərçivəsini müəyyən edir. İlham Əliyev vurğulayır: "Türk dünyası təkcə müstəqil türk dövlətlərindən ibarət deyil, onun coğrafi sərhədləri daha genişdir. Hesab edirəm ki, Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvləri olan ölkələrdən kənarda yaşayan soydaşlarımızın hüquqlarının, təhlükəsizliyinin, milli kimliyinin qorunması, onların assimilyasiyaya uğramaması kimi məsələləri artıq təşkilat çərçivəsində daimi əsasda diqqətdə saxlamağın vaxtı gəlib çatmışdır".

Azərbaycan Prezidenti bu əməkdaşlıq fəlsəfəsinin əsasında daha konkret problemlərin həllinin vacibliyini vurğulayır. Ölkə rəhbəri bu bağlılıqda bəyan edir: "Türk dünyasında gənc nəslin yaşadıqları ölkələrdə məktəblərdə öz ana dilində təhsil almaq imkanı olmalıdır. Əfsuslar olsun ki, Azərbaycan dövlətinin hüdudlarından kənarda yaşayan 40 milyon azərbaycanlının əksəriyyəti bu imkanlardan məhrumdur.

Türk dövlətlərindən kənarda yaşayan soydaşlarımızın öz ana dilində təhsil almaları daim təşkilatın gündəliyində olmalıdır. Bu istiqamətdə lazımi addımlar atılmalıdır".

Və nəhayət, Prezident bu prosesdə Azərbaycanın dövlət olaraq fəal olacağını xüsusi vurğulayır: "Azərbaycan dövləti xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlıların hüquq və azadlığının, təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirir. Biz acı taleyin hökmü ilə Azərbaycan dövlətindən ayrı düşmüş soydaşlarımızın dilimizi, ənənələrimizi, mədəniyyətimizi qoruyub saxlamaları, azərbaycançılıq ideyalarına sadiq olmaları, öz tarixi Vətənləri ilə əlaqələrin heç vaxt kəsilməməsi üçün səylərimizi davam etdirəcəyik".

Göründüyü kimi, Azərbaycan Prezidenti həm Türk Dövlətləri Təşkilatı çərçivəsində əməkdaşlığın ümumi çərçivəsini, həm də konkret olaraq dünyanın hər bir guşəsində türklərin hüquqlarının təmin edilməsini sivil, perspektivli və real müstəvidə müəyyən edib. Şübhə yoxdur ki, Türk Dövlətləri Təşkilatı bu yanaşmanı rəhbər tutacaq. Və bütün dünyada türklərin hüquqlarının təmin edilməsi yeni səviyyəyə yüksələcək!

Kamal ADIGÖZƏLOV

525-ci qəzet.- 2022.- 23 noyabr.- S.8;9.