Son çağın Güney Azərbaycan nəsri

(Əvvəli ötən sayımızda)

Fəriba Vəfinin "Zirzəmi quşu" romanı İranda çap olunduqdan sonra çox böyük rəğbətlə qarşılanır və oxucular arasında geniş yayılır. Elə həmin il roman İİR-də ədəbiyyat üzrə nüfuzlu "Huşəng Qolşiri" və "Yelda" mükafatlarına layiq görülür. Romanı qısa zaman ərzində bir sıra yayın evləri müxtəlif xarici dillərdə - "Syracuse University Press" ingilis dilində (2009), "Ponte 33" italyan dilində (2010), "Rotbuch Werlag" alman dilində (2012) və Anadolu türkcəsində (2016), "Parlaq imzalar" isə Azərbaycan türkcəsində (Bakı, 2018) yayınlayır.

Fəribanın "Tərlan" adlı ikinci romanı 2004-cü ildə "Nəşre-Mərkəz"də çap edilib. Daha sonra romanı "Sujet Verlag" yayın evi alman dilində nəşr edib və 2017-ci ildə "LiBeraturpreis" ədəbi mükafatına layiq görülüb. Beləliklə, Almaniya Akademik Mübadilə Xidmətinin ədəbiyyat üzrə 2019-cu il üçün xüsusi mükafatını alan məşhur yazarların sırasında Fəriba Vəfinin də adı yer alır. O, bu ödülün sahibi olduğuna görə, bir il Berlində yaşamaq hüququ da qazanır, amma bu hüquqdan yararlanmır...

Qeyd edək ki, "Zirzəmi quşu"nda olduğu kimi, ikinci romanda da bir qadın əsas rolu oynayır və mərkəz nöqtədə dayanır. Romanın baş qəhrəmanı Tərlan - Azərbaycan qadını yenə də həyatda və məişətdə ön plandadır. "Tərlan" romanı ədəbiyyata maraq göstərən, çox kitab oxuyan, məktəbdə yaşıdları arasında və müxtəlif tədbirlərdə şeirlər deyən və yazıçı olmağın xəyalını quran bir qızın həyat hekayəsidir. Lakin bu qız çıxılmaz bir durumdadır. Arzularından, xəyallarından uzaqda yaşamına davam edir. İranda isə keçid dövrüdür, şah devrilib, inqilab hələ də tam başa çatmayıb, qələbədən isə səs-soraq yoxdur. Qızların - Tərlanla Rənanın bu mərhələni necə keçmələri, necə yaşadıqları yazarın fərdi hissləri fonunda əks olunur. Həmin keçid mərhələsində yeniyetmə qız olan Fəribanın yaşamı ilə romanda paralellik təşkil edən məqamlar diqqətdən qaçmır.

Doğma torpağında, böyük Vətənin qəriblik, qürbətdəymiş kimi yaşamaq və Şimali Azərbaycan, Bakı, Qarabağ həsrəti çəkmək, könlündə Arazın bu tayına dibsiz sevgi bəsləmək Güney yazarlarının, demək olar ki, hamısına xas özəllikdir. Çağdaş dövrün ünlü bilim adamı və yazarı kimi dövri-mətbuatda adı ara-sıra çəkilən Araz Əhmədoğlunun ürəyində də bu həsrət yuva salmışdı... Bu ağrı özkeçmişindən, şeir və nəsr əsərlərindən da duyulur...

Azərbaycan türkcəsində, ingilis və fars dillərində yazdığı hekayələrdən oluşan "Son tüfəng" adlı kitabındakı eyniadlı hekayəsində Araz Əhmədoğlu Qarabağ savaşına, mənfur niyyətli Ermənistanın Azərbaycana qarşı uzun illərdən bəri apardığı işğalçı müharibəyə münasibətini böyük ürək yanğısı ilə sərgiləyib. Bu hekayə Qarabağda ermənilərin törətdiyi ağlasığmaz cinayətləri TV ekranlarında gördüyü gündən bəri yaşadığı dərdlərin bədii ifadəsidir. "Son tüfəng" kitabı yazarın oxucuları ilə ilk görüşüdür. Araz bəy ocağımızın, süfrəmizin başında oturtduğumuz, hər işlərində kömək əli uzadıb dost bildiyimiz vandal, nankor ermənilərin Azərbaycan türklərinin başına açdıqları faciələrlə dolu siyasi oyunların, vəhşiliklərin, qəddarlığın, haqsız torpaq iddialarından doğan işgəncə üsullarının könlündə yaratdığı təəssüf və qəzəb hisslərini qələmə alır, qanlı olayların mahiyyətini açır: "Düşmən artıq kəndə dolmuşdu. Orda qalanlar yalnız qadınlar və uşaqlar idi. Güllə səsi ilə qışqırıq, çığır-bağır, mal-heyvan mələşməsi, toyuq-cücə səsi, yanğın, tüstü kəndi bürümüşdü. Gözləri ilə gördüklərinə inana bilmirdilər kəndlilər. Heç anlaya bilmirdilər ki, bu savaş nə üçündür? Axı, kimsənin suyunu kəsib toyuğuna daş atmamışdılar. Bir yandan da savaşan əsgərlərin neçəsi bir zaman bu kəndlilərin qonşusu olub onların duz-çörəyini yemişdi. Nənə özü uzaqdan general ilə bir neçəsini seçə bilmişdi kəndin alovlarının işığında. "Vay sənin gözün çıxsın... Yaş, itin balası, nankor... Anasının əmcəyini kəsən mındar köpəyoğlu... Kaş səni öz əlimlə qapımıza ac-lüt sığındığın gün boğardım. Mən külbaş nə bilərdim qoynumda ilan bəsləyirəm? Vay səni atası-anası bəlli olmayan mındar köpəyoğlu... qapımızdakı nökər elə general olsa bundan artıq ola bilməz... vay səni itdən süd əmən..."

Kitabdakı digər hekayələrdə isə A.Əhmədoğlu Güney Azərbaycanda yaşayan soydaşlarımızın gündəlik məişət qayğılarını, durumunu, problemlərini, yaşam tərzlərini oxucunun gözləri qarşısında canlandırıb. Bu hekayələri o, əhatə etdiyi mövzuların üzərində uzun illər düşünəndən sonra qələmə alıb. "Dara" hekayəsində Güney türklərinin iki əsrdən çox müddətdə üzləşdikləri zorakı assimilyasiya siyasətinin mahiyyəti açıqlanıb.

Fəranək Fərid İpək çağdaş dövr Güney ədəbiyyatının ünlü simalarındandır. 1985-ci ildən etibarən ictimai-mədəni və qadın hüquqları sahələrində aktiv fəaliyyətə qoşulub. Ədəbiyyatda şeir, nəsr, tərcümə və tənqid yönündə qələmə aldığı əsərləri ilə öz parlaq səhifəsini yazıb. Əsərlərini "İpək" təxəllüsü ilə çap etdirən Fəranək xanım 2004-cü ildən "Dilmanc" jurnalında qadınlarla bağlı özəl sayların baş redaktoru görəvinə üstlənib. "Yuxuda ayılmaq" və "Cızıq" adlı iki şeir toplusu (2010 və 2011-ci illər), daha sonra isə "Xanıməli" öykü toplusu çap edilib.

1998-ci ildə I Şimal-Qərb Jurnallar Festivalında F.F.İpək "Ana" adlı şeiri ilə birincilik qazanıb. Qadın hüquqlarının müdafiəsinə həsr edilmiş uluslararası qurultay və seminarlarda iştirak edərək cəsarətli, demokratik ruhlu düşüncə və fikirlərini yüksək kürsülərdən hayqırıb. Urmu hadisələri zamanı, Urmu gölünün başının üstünü almış ölüm faciəsinin qarşısını almaq üçün mübarizəyə qoşulan yazarlar və Güney Azərbaycan xalqı ilə çiyin-çiyinə Fəranək xanım da hərəkət edib, öz sözünü digər məsləkdaşları kimi, daha çox qələmin gücü ilə deyib. 2011-ci ilin sentyabrında Urmu gölünün qurudulması faciəsinə qarşı təşkil olunan nümayişdə tutulub, 42 gün zindanda qalıb. Lakin dövlət büdcəsinə 100 mln. tümən ödədikdən sonra azadlığa buraxılıb. Urmiya gölünün qurudulmasına etiraz etdiyinə görə, məhkəmə tərəfindən İpək xanıma 3 ay 1 gün həbs cəzası və 1 mln. tümən tümən nəqd pul cəriməsi kəsilir.

Bakıda 2017-ci ildə Azərbaycanın ən məşhur mükafatlarından sayılan Beynəlxalq "The First" ("Birinci") mükafatına layiq görülən F.F.İpəyin də əsərlərində milli kimlik, qadın azadlığı, insan hüquqları, qızların vaxtından tez evləndirilməsi, savadsızlıq kimi məsələlər qabardılır, bu çatışmamazlıqların aradan qaldırılması üçün yollar aranır...

Qeyd etdiyimiz kimi, Güney yazarlarının niskilli ürəyində lap uşaqlıq çağlarından bir Bakı, Qarabağ sevdası da kök salır. 2011-ci ildə nəşr olunmuş Məhəmməd Rza Təbrizlinin yeni "Qartal balası" adlı kitabında üç hekayə-öykü yer alır. "İz", "Xan nənəm", "Qartal balası" adlı bu hekayələrdə Güney Azərbaycanda baş vermiş hadisələr, habelə gündəmdə olan milli hərəkat, daha çox Qarabağda ermənilərin törətdiyi vəhşiliklər bədii əksini tapır. "Qartal balası"nda Güneyli gənclərin Qarabağa getmək, Vətənin şimal parçası uğrunda vuruşmaq, erməni cəlladlarına layiq olduqları cəzanı vermək istəyi boy verir: "Yeməkdən sonra çay içəndə anasına dedi ki, ay ana, bu igidlər qaçaq yolla Güney Azərbaycandan gəliblər. İstəyirlər Qarabağda vuruşmağa getsinlər, yardımçı olacaq adam tapa bilmədik. Mən də düşünürəm ki, bunları özüm aparım dadaşın yanına. Anası da doluxsunmuş halda "Allah köməyiniz olsun! Sağ gedib-salamat gələsiniz..." - dedi və sonra da üzünü göyə tutub asta səslə: - Allahım, sən bu cavanları qoru, yağıları zəlil elə, - deyib ağladı..."

Onlar üçün bir Vətən-bütöv Azərbaycan anlamı var, fərqi yoxdu, bu Vətənin Güneyində yaşayırlar, ya şimalında... Ona görə də Təbrizli Məmməd Rzanın yazdığı kimi, Qarabağ dərdini öz dərdləri, problemləri kimi qavrayır, öz qəlblərinin yarası kimi qəbul edir, kədər qarışıq bir ümidlə, gün gələcək, yağı düşmən-ermənilər qədim türk torpaqlarından qovulacaq, didərgin xalq doğma yurd-yuvalarına qayıdacaq,-inamı ilə bu mövzunu əsərlərində qabardırlar.

Qarabağ müharibəsi mövzusunun poeziyada inikası olan bu əsərlərdə sənətkarlıqla yaradılmış bədii surətlər bədii təxəyyülün məhsulu olan ümumiləşdirilmiş, yaxud tipikləşdirilmiş, "uydurulmuş" qəhrəman obrazları deyil, müharibənin yaratdığı, formalasdırdığı, taleyini bütünlüklə Vətənin-Qarabağın taleyinə bağlamış insanların bədiiləşdirilmiş obrazları, prototipləridir... Bu insanlar "Qarabağ və onun ətrafında baş verən mürəkkəb və qanlı hadisələrin odlu kürəsində yanıb-yaxılan, bişib ortaya gələn, bu qanlı olayların yaratdığı qəhrəmanların ədəbiyyata gəlişidir... Bunlar ən çətin, ən ağır məqamlarda millətin, vətənin taleyini öz talelərində gəzdirən insanların vətəndaşlq mövqeyindən ədəbiyyata gətirilən yeni bədii təfəkkürün qəhrəmanlarıdır... Qarabağa bağlılıq, xalq həyatının problemlərinə həssas münasibət, ən ümdəsi isə insanda yüksək və ali dəyərləri, nəcib fikri-hissi başlanğıcı axtarıb tapmaq və bədii cəhətdən təsdiq etmək bu yazılara xas bir xüsusiyyətdir..."

Həmid Arğış "Tikanlı məftillər" hekayəsində Əziz Səlaminin "Ahu kimi gözlərin"də toxunduğu, gündəmə gətirdiyi mövzunu davam etdirir... "...Neçə ləzə idi ki, tikanlı məftillər arxasında durmuş, maraqla o taya baxırdı. Tikanlı məftillərdən neçə metr oyanda, enli çay, özünü sahilin daşlarına çala-çala qaranlıqda məhv olurdu. Neçə günüydü bu məntəqəyə əsgər verilmişdi. Hələ özünə bir yoldaş tapmamışdı. ...üzbəüz sahildən sərin bir yel tanış bir mahnı səsini qətirirdi bu taya, sudan, məftillərdən aşa-aşa... uşaqlıqda da belə bir mahnını dinləmişdi, anasının və atasının sazının tellərindən... Buraya qəlmədən demişdilər: "Ölkənin sərhədində xidmət etməyə qedirsiz! Çox ehtiyatlı olmağınız gərəkdir..." neçə ləhzə dərin bir uçurum tərkində özünü gördü, ibhamlı səslər içrə... dərindən tövşüdü. Əllərini ətrafa açıb qaranlıqda ətirli havanı dərindən sinəsinə çəkdi. Çox tanışıdı ona bu havanın qoxusu. yungulluk duyurdu özündə... bir daş götürüb tikanlı məftillər üstündən suya atdı... üzbəüz sahildə çox uzaqlarda, bəzi yerlərdə çıraqlar bınık-bınık yanırdılar... o taydan isə bir daş suya atıldı. diqqət etdi; onu gördü, özü kimi bir əsgər idi o, əlin tərpətdi bundan sonra sağ əlini irəli uzatdı. Sanki bunla görüşmək istəyirdi! Aralarında enli bir çay olsa da, əlində bir qızğınlıq və istilik duydu, ürəyi şiddətlə döyünməyə başladı. Axşam yatağa girəndən ta səhərəcən heç yata bilmədi. Sanki boğazına bir zad tıxılmışdı. indiyəcən belə bir vəziyyətlə qarşılaşmamışdı ... sürətlə axan çay, hər iki ölkənin adının bir olduğu, tanış mahnılar və hər zaddan artıq tikanlı məftillər onu fikrə salmışdı..."

(Ardı var)

Esmira FUAD

525-ci qəzet.- 2022.- 25 noyabr.- S.13.