Həsən Mirzəyev və folklor

Qərbi Azərbaycanın Ağbaba, İrəvan, Qaraqoyunlu, Zəngəzur, Göyçə mahallarının folklorunun öyrənilməsi həmişə diqqət mərkəzində olub. Toplanılan folklor örnəkləri janr zənginliyi ilə fərqlənir. Ağbaba folklorunda nanaylar, lağamalar, boranlar, bəxtaçmalar, papaqaltılar və yaylaqaltılar, tırınqılar, İrəvan folklorunda haxıştalar, Qaraqoyunlu folklorunda yasaqlar, yalvarışlar, Zəngəzur folklorunda diləklər, hekayətlər, dodaqqaçmalar, Göyçə folklorunda sicilləmələr janr baxımından ətraflı şəkildə öyrənilməmiş örnəklərdir. Belə az öyrənilmiş, yaxud yetərincə araşdırılmamış folklor örnəklərinin bir qismini Həsən Mirzəyev Dərələyəz mahalından yazıya almışdı.

Həsən Mirzəyevin elmi yaradıcılığında folklorşünaslıq fəaliyyəti xüsusi yer tutur. Onun adət-ənənələrini, şivəsini və tarixini araşdırdığı qədim türk-oğuz məskəni olan Dərələyəz bölgəsi folkloru ilə də zəngin olub. Həsən Mirzəyev Dərələyəzin şifahi söz sənətini bir elm qayğıkeşi kimi səbrlə toplamış, janr təyinatını aparmış, nəşrinə nail olmuşdu. Bütün toplayıcılıq prinsiplərini gözləyən Həsən Mirzəyev yazıya aldığı nümunənin məkanını və söyləyicisini də unutmamış, topladığı folklor materiallarının janr təyinatını yüksək səviyyədə həyata keçirmişdi. Onun folklorşünaslıq fəaliyyətində tematik və struktural janrlar elmi ardıcıllıqla apaşdırılır, janrdaxili dəyişmələrin assiqnmentasiyası yüksək səviyyədə həyata keçirilir.

Mövsüm və mərasim nəğmələri bölgüsündə təqdim olunan nümunələrin oxunduğu mərasimlər də təsvir olunur. Holavar, sayaçı sözü, eydirmə kimi əmək nəğmələrinin ardınca "Qodu-qodu", "Kosa-Kosa", "Yel Baba", "Xıdır Nəbi" nəğmələri verilir və bu təqdimat "Çillə", "Boz Ay", "Üzərlikyandırma", "Yağışkəsmə" kimi mərasimlərin təsviri ilə tamamlanır. Folklor nümunələrinin bu şəkildə təqdimi onların mahiyyətini, məqsədini və vəzifəsini hərtərəfli anlamağa kömək edir. Həsən Mirzəyev həmin folklor nümunələrini yazıya alarkən dialektal xüsusiyyətləri gözləyir. Dialektal xüsusiyyətlərin gözlənilməsi həmin folklor örnəkləri əsasında Dərələyəz bölgəsinin şivəsini öyrənməyə imkan verir.

Həsən Mirzəyev "toponimlərin leksik-semantik və qrammatik xüsusiyyətlərini", "ermənilər tərəfindən təhrif olunması səbəbini və reallığını" göstərir, Azərbaycan türklərinin bu bölgənin "avtoxton əhalisi olmasını" etimoloji təhlillərlə sübut edir. O, Qərbi Azərbaycan toponimlərini araşdırarkən elmi mənbələrlə yanaşı, folklor nümunələrinə də müraciət edir, oronim, hidronim və oykonimlərlə bağlı əfsanə və rəvayətləri, xalq yozumlarını da araşdırır. Həsən Mirzəyev etnonim, etnotoponim, antrotoponim, hidrotoponim kimi onomastik vahidlərin xarakterik xüsusiyyətlərini el deyimləri, xalq yozumları ilə qarşılıqlı şəkildə öyrənir. Dərələyəz mahalının şivə sözlərinə diqqət çəkən Həsən Mirzəyev ifadələrin folklor qatına enir və bu əsasda onların lüğətini yaradır.

Həsən Mirzəyevin Azərbaycan folkloru qarşısında xidmətlərindən biri də "aşıq, şair və şair təbiətli adamların" şeirlərinə diqqət çəkməsidir. Aşıq Cəlil, Aşıq Qəhrəman, Aşıq Fətulla, Aşıq Mehdi, Aşıq Qulu və başqalarının qoşmalarını, gəraylılarını toplaması onun folklorşünaslıq elmi qarşısında möhtəşəm xidməti sayılır.

Həsən Mirzəyevin Dərələyəzlə bağlı yazıya aldığı hadisə və əhvalatlar janr baxımından folklorla tarixi birləşdirir. Maraqlısı isə budur ki, hadisə ayrıca janr təsiri bağışlayır və bir hadisədə bir neçə tarixi məqam öz əksini tapır. "Qaçaq Nəbinin Dərələyəzdə kazaklarla döyüşü və Qəndbölən toponimi" hadisəsi belə nümunələrdən biridir. "Şahbaz oğlu Cəlal Qanlı dərənin qisasını "Bərk dərə"də aldı" adlı başqa bir "hadisə" isə toponimik rəvayət xarakterlidir. Hadisə janrının bir qismi isə aşıq rəvayətini xatırladır, lakin onlarda tarixi əhvalatlara daha çox diqqət yetirilir. "Göyçəli Aşıq İmanla Qovuşuqlu Axund Əlinin söhbəti və sazın qələbəsi" hadisəsində xatirə nümunələrinə müraciət olunur. Aşıq İmanın qarşısında məğlub olan Axund Əli deyir ki, mən aşıqlar və saz haqqında yanlış fikirdə olmuşam: "Sizin sazla dediyiniz sözlər bizim söhbətlərimizdən daha qüvvətlidir". "Hürü qarı ilə Aşıq Paşanın qarşılaşması" adlı hadisədə tapmaca üslubundan istifadə edilir və maraqlı bir deyişmə nümunəsi yaradılır. Hürü qarı Aşıq Paşaya belə bir bayatı-tapmaca söyləyir:

Əzizim müşkül açar,

Müşkülü müşkül açar.

İldə bir, ayda iki,

Həftədə üç gül açar.

Aşıq Paşa tapmacanı qoşma ilə cavablandırır:

Bir yemişi alıb kəsdim bu yolda,

İnsaf deyil Paşa qalsın xəyalda.

Dediyin ümmanı tapdım bu yolda,

Sən də bil ki, məndə hünər var, Hürü!

Telli haqda sən öyrətdin elini,

Mənə çox işlətdin fənd-felini.

Canına qıymaram şirin dilini,

Ya əqrəb dişləsin, ya da mar, Hürü!

Yazıq Paşa cavanların mərdidir,

Məni öldürən sən Hürünün dərdidir.

Sən dediyin baramanın qurdudur,

Üç girvəngə tənbəkimi ver, Hürü!

Həsən Mirzəyevin qələmə aldığı hadisələrin içərisində səfərnamələr də diqqət çəkir. "Borçalı aşıqlarının Dərələyəz səfəri" aşıq rəvayəti olsa da, burada tarixi məqama, daha doğrusu, olmuş hadisəyə üstünlük verilir. "Aşıq Alının Türkiyə səfəri", "Qaçaq Səfəralının Zəngəzur səfəri", "Qaçaq Səfəralının Qaraarxac səfəri", "Qaçaq Səfəralının Gindivas səfəri", "Qaçaq Səfəralının Türkiyə səfəri" və "Qaçaq Səfəralının Naxçıvan səfəri" aşıq səfərnamələri sırasına daxildir. Dastan janrının təkmilləşməsində mühüm rolu olan nümunələrdən biri əhvalatlardır. "Səfəralı ilə Murovun əhvalatı" janr imkanlarına görə aşıq rəvayətlərindən fərqlənir. Maraqlı nümunələrdən biri mənzum dastan adlanır. Aşıq Mirzalı Əziz oğlundan yazıya alınan "Mirzəli və Kətan" adlı mənzum dastan düzgü (məsnəvi) şəklindədir.

Həsən Mirzəyevin qələmə aldığı qıfılbəndlər və deyişmələr də maraqlıdır. Belə qıfılbəndlərdən biri "Valeh və Zərnigar" dastanının qəhrəmanları tərəfindən söylənilir. Qıfılbəndlər xitab-qıfılbənd, qıfılbənd müxəmməs, qıfılbənd deyişmə şəkillərindədir. Aşıq şeir şəkilləri zənginliyi ilə fərqlənir. Həsən Mirzəyevin qələmə aldığı bağlamalar, vəsiyyətlər, ustadnamələr, ustadnamə-nəsihətnamələr, ithaflar, müraciətlər, həcvlər, ərizələr, yaxud ərzi-hallar, nəsihətlər, tərənnümlər, duetlər, nəzirələr ilk dəfə janr fərqləri ilə təqdim olunur. Bir janrın janrdaxili dəyişimləri aşıq şeiri şəkillərində daha qabarıq görünür. Məsələn, təcnisin növlərinə dodaqdəyməz təcnis, cığalı təcnis, hərfi təcnis, hərfi qalın təcnis, hərfi cığalı təcnis, qoşayarpaq təcnis kimi nümunələr daxildir. Bayatılar da gəraylı bayatı, qarğış bayatı kimi növlərə bölünür. Qarğış bayatı bədduanı xatırladır:

Mən aşiq üstün gələ,

Dost yada üstün gələ.

Səni elə yanasan,

Təpəndən tüstün gələ.

Tanıdım əla səni,

Tutubdur bəla səni.

Ocaqdan tonqal çatam,

Atam tonqala səni.

Həsən Mirzəyev Dərələyəz aşıq sənətinin bilicisi idi. Özü bu barədə yazır: "Mən aspiranturaya qəbula gələndə "Abbas və Gülgəz", "Şah İsmayıl", "Tahir və Zöhrə", "Novruz və Qəndab", "Dilsuz və Xəzangül", "Minayə", "Koroğlunun Toqat səfəri", "Əmrah" kimi dastanları, Aşıq Ələsgər, Qurbani, Xəstə Qasım, Aşıq Əli, Valeh, Hüseyn Şəmkirli, Hüseyn Bozalqanlının bir çox qoşma, gəraylı, dodaqdəyməz, təcnis, cığalı təcnis və qıfılbəndlərini əzbər bilirdim"

Həsən Mirzəyevin topladığı miflər Gözəgörünməz, Cin, Əjdaha, Hal Arvad, Hal Anası, Nuh obrazları ilə bağlıdır. Əfsanələr toponimlər haqqındadır. Gəlin qayası, Qısır dağ, Səhənguçan təpə, Ərgəz Piri, Ertiş Piri, Sal-sal Qaya, haqqında əfsanələr yer-yurd adlarının xalq yozumuna əsaslanır.

İnamlar, etiqadlar, inanclar, sınamalar inam janrının janrdaxili dəyişmələri kimi təqdim olunur. Maraqlıdır ki, Həsən Mirzəyev inam və inanc anlayışlarını fərqləndirir. Əslində, inam etiqadla bağlıdır. Hətta yasaq da inamlara söykənir: "Əncir ağacının dibində yatan xəstələnər, ya da onu vurğun vurar". Yaxud: "Günəş batannan sonra evdən başqasına heç nə vermək olmaz. Yoxsa evin bərəkəti qaçar". Sınama da inamdır, ancaq sınamada dəfələrlə təkrarlanan, yəni sınaqdan "çıxarılan" hadisələrə və mülahizələrə üstünlük verilir: "Duz günü səfərə çıxmazlar". Yaxud: "Yemək vaxtı duz tökülürsə, ehtiyatlı olmaq lazımdı, evdə dava düşə bilər, bu zaman duzun üzərinə şəkər qoymaq lazımdı".

İnanc, etiqad bir cümlə ilə ifadə olunur və lakonik məzmunludur: "At nalını ağzı yuxarı evin qapısına vurarlar ki, xoşbəxtlik gətirsin. Əgər ağzı aşağı vurularsa, bədbəxtlik gətirər". Yaxud: "At nalı alıb saxlayanın işləri uğurlu olar". İnam isə əhvalatla, icra olunan prosedurla bağlıdır. Məsələn, "Qurd ağzı bağlamaq" inamını dualar oxuya-oxuya icra edirlər.

Həsən Mirzəyev topladığı nümunələrlə Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatını janr baxımından xeyli zənginləşdirib. O, yuxuyozmaları folklor janrı kimi öyrənir və hər yozumu bir sözlə ifadə edir. Məsələn, el arasında deyilir ki, yuxusunda buğda görən ruzi tapar. Həsən Mirzəyev bu yuxuyozmanı belə ifadə edir: "Buğda - ruzi". Lüğətvarı tərtibat toplayıcını uzun-uzadı izahlardan (əslində, söz yığınından) azad edir. Onun yazıya aldığı andlar, hədə-qorxular, yalvarışlar, söyüşlər, lağlar, öyüd-nəsihətlər və məsləhətlər, sızlamalar janr baxımından ilk dəfə araşdırılır. Andlar "And olsun" ənənəvi ifadəsi ilə yanaşı, müqəddəs varlıqların haqqına güvənci də ifadə edir. "Allah haqqı!" və "Allaha and olsun!" deyimləri sinonimik şəkildə eyni andı ifadə edir. "İşıq haqqı!" və "İşığa kor baxım!" andları da oxşar mənalardadır. İnama, etiqada söykənən andlar qarşı tərəfi inandırmağa hesablanır, xüsusi vurğu ilə söylənilir və buna görə də nida işarəsi ilə tamamlanır:

Çörək haqqı!

Göy haqqı!

Quran haqqı!

Vicdan haqqı!

Dərələyəz bölgəsindən toplanmış hədə-qorxular nitq janrı (etiketi) kimi maraq doğurur və folklor nümunələri sayılır. Adından da göründüyü kimi, bu janrın məqsədi qarşı tərəfi hədələmək, qorxutmaqdır:

Atanı yandıracam!

Adam kişi olar!

Açıl başımdan!

Folklorun nitq janrları sırasına daxil olan yalvarışlar və söyüşlər də Həsən Mirzəyevin diqqətindən kənarda qalmır. Lakin söyüşləri tam toplamaq və xarakterizə etmək çətindir, çünki bu nümunələrdəki kobud, vulqar ifadələr oxucular tərəfindən də yaxşı qarşılanmaya bilər. Buna görə də Həsən Mirzəyev toplayıcı kimi bu janrın mövcudluğunu xatırladan iki nümunə ilə kifayətlənir:

Köpək oğlu!

Yetimçə!

Yalvarışlar isə folklor janrı kimi ilk dəfə öyrənilir. "Başına dönüm", "Qurban olum" kimi lakonik yalvarışarla birlikdə "Əlimi əldən üzmə" və "Əl mənim, ətək sənin" şəklində olan və daha çox Tanrıya ünvanlanan folklor örnəkləri də mövcuddur. Lağları və atmacaları bir başlıq altında təqdim edən Həsən Mirzəyev əslində onların eyni mahiyyət daşıdığını bildirir və bir-birindən fərqləndirmir. Bu nümunələrin bir qismi nəzm şəklindədir:

A keçəl, haran yaxşıdı,

Dağdan aran yaxşıdı.

Başın keçəl, gözün kor,

Sənin haran yaxşıdı?

Həsən Mirzəyevin topladığı cırnatmalar və dolamalar da komik janr nümunələridir. Vəsflər, bənzətmələr və deyimləri ayrıca janr kimi təqdim edən Həsən Mehdiyev frazeoloji birləşmələrə üz tutur, onların folklor çalarını izah edir. Məsələn, "İt sümüyünə calanmaq" bənzətməsi "Pis adamla qohum olmaq" kimi izah olunur. Deyimlər də sabit söz birləşmələridir. Bir neçə deyimi nəzərdən keçirsək, görərik ki, bu deyimlərdəki söz birləşmələrinin folklor tutumu çox zəngindir və hər birinin sətiraltı mənası var:

Ağıl dəryasıdı.

Ağzınnan quş tutur.

Ağzının kəsəri yoxdu.

Aşını bişiriblər.

Abrını ətəyinə büküb.

Adama oxşamayan və sair.

Bənzətmələr oxşamaların bir növü kimi təqdim olunur, lakin oxşamalardan fərqləndirilir:

Dağ başına qar yağar,

Bulud keçər, ay doğar,

Sənin tək ay parçasın

Analar tək-tək doğar.

Bağda bülbül oxuyur,

Saça sünbül toxuyur.

Balamı iyləyirəm,

Elə bil gül qoxuyur.

Oxşamaların digər janr imkanları özünü nazlamalar və əzizləmələrdə göstərir. Həsən Mirzəyev beşik nəğmələrinin bir növü sayılan qurbanları ayrıca təqdim edir. Beşik nəğmələrinin içərisində arzulamalar da diqqət çəkir:

Dəryalar dərin,

Bulaqlar sərin.

Tez böyü, oğul,

Toyunu görüm.

Öyüdlər, nəsihətlər, məsləhətlər böyüklərin yeniyetmələrə, gənclərə söylədikləri tərbiyəvi əhəmiyyətli fikirlər üzərində qurulub. Məsələn, "Ağzına çəpər çək" məsləhəti məqamına görə öyüd və nəsihət sayılır. Məsləhəti hər kəs verə bilər, öyüdü isə dünyagörmüş ağsaqqallar edirlər. Nəsihət valideyn öyüdüdür, dinləyicisinə davranış mədəniyyətini aşılayır.

Vəsflər, vəsfi-hallar nəzm parçalarından ibarətdir. Vəsfi-hal bayatı şəkillidir, ənənəvi vəsfi-hallardan fərqlənmir:

Tanrı, məni quş elə,

Qanadı gümüş elə.

Dar yolda, dar küçədə

Yarı mənə tuş elə.

Vəsfi-haldan fərqli olaraq, vəsf nümunəsi xalq şeiri (qoşma) üslubunda olsa da, mərsiyəni xatırladır. Dərələyəz ağsaqqallarının və Dərələyəz camaatının dilində əzbər olan "Xəbər al, deyim" qoşması imamların vəsfindən ibarətdir:

Ərəb atlar qoç igidə meydandı,

Məhəmməd sərindən tökülən qandı.

Birinci imamım Şahi-mərdandı,

İkincisin məndən xəbər al deyim.

Atını minəndə yel kimi əsən,

Yetircək kafirin başını kəsən.

İkinci imamım ya İmam Həsən,

Üçüncüsün məndən xəbər al deyim...

Vəsfin hər bəndində bir imamın adı çəkilir və nəticədə imamların sayına uyğun olaraq, mənzum folklor nümunəsinin bəndləri də on iki olur.

Həsən Mirzəyevin oxuculara təqdim etdiyi bir çox oyunlar, bayatılar, mahnılar, deyişmələr, atalar sözü və məsəllər, tapmacalar ilk dəfə onun özü tərəfindən yazıya alınmışdı. Belə folklor nümunələrindən biri sızlamalardır. Sızlamalar ağının bir növüdür, daha doğrusu, ağının janrdaxili dəyişimidir və vəfat edən şəxs üçün həzin-həzin, astadan xüsusi avazla ifa olunur:

Gözləri ağlar qoydun,

Qolları bağlar qoydun.

Evin yıxılsın, düşmən,

Sinəmi dağlar qoydun.

Bu dağlara çən düşdü,

Yel əsdi duman düşdü.

Balamı öldürdülər,

Canıma talan düşdü.

Qərbi Azərbaycanda, o cümlədən, Dərələyəz bölgəsində lətifə gülməcə janrı kimi tanınır. Təmsillər isə həm nəsr, həm də nəzm şəklindədir. Həsəm Mirzəyev türkəçarələri folklor nümunələri kimi yazıya alır, hətta bitkilərin müalicəvi əhəmiyyəti haqqında tövsiyələri də oxuculara təqdim edir. Ovsunlar tətbiq olunan folklor janrıdır. Ziyili yox etmək, yaxud göz dəyən adamı nəzərdən xilas etmək üçün duzyandırma belə nümunələrdir. "Dərələyəz ayamaları"nın folklor nümunələri içərisində təqdim olunması bu nümunələrin janr imkanlarını üzə çıxarır. Ayamalar gülüş doğuduğu üçün gülməcənin bir növü sayıla bilər. Həsən Mirzəyevin təqdim etdiyi ayamalar adları çəkilən şəxslərin xarakterik xüsusiyyətlərini dəqiq ifadə edir. Kişi və qadın ayamalarının fərqləndirilməsi cinsi göstəricilərdən irəli gəlir. Məsələn, "Danqa Zahid" və "Təlxəy Abbas" kişiyə məxsus əlamətləri, "Key Balaxanım" və "Saçlı Sənəm" qadına məxsus əlamətləri ifadə edir.

Qərbi Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi şifahi söz sənətinin toplanılması ilə başa çatmır. Folklor nümunələri özündə tarix yaşadır. Buna görə həmin bölgənin folklorunun öyrənilməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Həsən Mirzəyevin fərdi təşəbbüsü ilə toplanılan, qruplaşdırılan, nəşr olunan və araşdırılan Dərələyəz folklor örnəkləri janr baxımından heyrətamiz dərəcədə zəngindir. Bu folklor nümunələrinin janr xüsusiyyətlərinin öyrənuilməsi Azərbaycan folklorşünaslığının tədqiqat imkanlarını bir qədər də zənginləşdirir.

Bilal ALARLI HÜSEYNOV

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

525-ci qəzet.- 2022.- 26 noyabr.- S.16;17.