Təhsil sistemində innovasiyalar və onların idarə edilməsi

İnnovasiya - "innovation" ingilis sözü olub yeniliyin məzmunu və reallaşması deməkdir. İlk dəfə innovasiya sözünü Amerika alimi Yozef Şumpeterin 1912-ci ildə yazıb ərsəyə gətirdiyi "İqtisadi inkişaf nəzəriyyəsi" əsəri əsasında dövriyyəyə çıxarılmışdır. İnnovasiya termini ixtira və kəşf sözlərindən fərqlənir. Bu mənada ümumiliklər qədər də yetərli müxtəlifliklərin olduğu da danılmazdır. Kəşf və ixtira əvvəllər mövcud və ya ictimaiyyət üçün aşkar olmayan əsas fundamental həqiqətlərin təsdiqinə əsas verən mühüm hallardandır. Bu termindən elə iqtisadiyyatda, sonralar isə müxtəlif elmlərdə geniş istifadə edilməyə başlanıb. İnnovasiyaların yəni, yeniliklərin yaradılması müxtəlif elm sahələrində spesifik cəhətlərlə özünü göstərir. Ancaq müxtəlif sahələrdə intellektual yeniliklərin yaradılması, ixtiraçılıq o səmərələşdirmə kimi çox mürəkkəb proseslərin müəyyən ümumi tərəfləri də özünü göstərir. Hətta bu proseslərin alqoritmi də mövcuddur. Yaponiya, Cənubi Koreya, Çin innovasiya sahəsində mühüm addımlar atan və xüsusi inkişaf yolu olan ölkələr sırasındadırlar və xeyli müddətdir ki, məhz bu fənləri ümumi təhsil müəssisələrində tədris edirlər. Ali məktəblərə qəbul zamanı abituriyentlər elə bu fəndən imtahan verirlər. Qürurverici haldır ki, bu nəzəriyyələr əvvəllər məhz Bakıda yaradılıb. Həmçinin, onların müəllifi Genrix S. Altşuller çox uzun illər ərzində Bakı şəhərində yaşayıb. Elə bu mənada mühəndis-texniki sahə üzrə işləyənlər üçün TRİZ üzrə məhz ilk təlim kursları elə vaxtı ilə Bakıda təşkil edilib. Əsas təfəkkürün formalaşmasında TRİZ üzrə əvəzedilməz texnologiyadır. Əfsuslar olsun ki, bir sıra inkişaf etmiş ölkələrin müəssisə və universitet proqramlarına da daxil edilmiş və TRİZ nəzəriyyəsi üzrə bizim elm, təhsil və texnologiya kadrları məlumatsızdır. Biliklərə əsaslanan iqtisadiyyatın inkişafı mərhələsində məhz təhsilimizin önəmli məqsədlərindən biri məhz kreativ düşüncəli, o cümlədən, yaradıcı, tənqidi təfəkkürü olan və bu xüsusiyyətlərə malik olan yeni nəsil formalaşdırmaqdır. Təhsilimizdə testlərdən çox istifadənin nəticəsində yaradıcılıq sahəsi üzrə müəyyən mənada geriləmələr mövcud olub.

İnnovasiyaların yaradılması isə özlüyündə hələ iqtisadi innovasiya mənasını vermir. Yaradılmış yeniliklər iqtisadiyyatda tətbiq edilməlidir ki, məhz real iqtisadi səmərə və elə inkişaf olsun. Elmi yaradıcılığın əsas məqsədi pul sərf edərək yeni informasiyalar əldə etməkdirsə, innovasiyalarında məqsədi bilik sərf edərək yeniliklər əldə etməkdir. SSRİ zamanında yerli alimlər məhz müəyyən innovasiyalar yaradırdılar, ancaq onların bir qismi iqtisadiyyatda istifadə edilirdi.

İnnovativ düşünən gənclərin çox olması təhsil sahəsində innovasiyaların inkişafına çox böyük təsir etmişdir.Yəni, innovativ sahələrin yaradılması tam olaraq kifayət deyil, onu məhz operativ tətbiq etməyi, faydalanmağı gözəl bacarmaq lazımdır.

İnnovasiyaların idarə edilməsi

Müxtəlif sahələrdə innovasiyaların idarə edilməsini idarəetmə elmi öyrənir. İnnovasiyaların idarəedilməsi-menecmenti kimi adlandırılan bu sahə çağdaş dövrdə çox sürətlə inkişaf edir. Bu gün insan fəaliyyətinin məhz elə bütün sahələrində yeniliklərdən geniş istifadə edilməkdədir. Məhz innovasiyalar həmişə olmuş və bəşəriyyətin mümkün inkişafı elə innovasiyalar hesabına mümkündür. Son illərdə isə yeniliklər haqqında daha çox mühüm söhbətlər gedir. Bu İnformasiya Kommunikasiyası Texnologiyalarının sürətli inkişafı və onun məhz bir çox sahələrdə tətbiqi hesabına bir çox yeni innovasiyaların yaradılması, məhz onların qlobal bazara çıxışı imkanlarının xeyli artması, mümkün tətbiqlərinin operativliyi, aktiv rəqabətədavamlılığın və həmçinin, iqtisadi səmərənin yüksəldilməsi ilə çox bağlıdır.

"İnnovasiya" və "yenilik" anlayışları çox yaxın mənaları daşıyır, bir çox hallarda eyni mənada istifadə edilirlər. İnnovativ sahə - yeninin yaradılması və həmçinin, onun tətbiqi prosesidir, yəni elm, texnologiya, iqtisadiyyat və həmçinin, idarəetməni birləşdirən ən mürəkkəb intellektual proses olaraq qiymətləndirilir. O, istehsal və istehlak münasibətləri sistemini əhatə edir. Yəni innovasiya dedikdə yeniliklərin izibati, o cümlədən, təşkilati-texniki və sosial-iqtisadi məsələləri üzrə qərarları şəklində mənfəətli istifadəsi də başa düşülür. Qeyd edilən səbəbdən də həm "innovasiya", həmçinin də "yenilik" sözləri eyni mənada işlədilir. İnnovasiyanı yaradan və onu elm sahələrinə tətbiq edən insanlara novator və yaxud da innovator deyilir. İnnovator yəni yenilikçini bu prosesdə olmadığını düşünsəm innovasiya və innovativ düşüncənin mümkün inkişafı da mümkün deyil. İnnovator yəni, yenilikçi yaradıcı, o cümlədən, qeyri-standart təfəkkürə, üstün erudisiya və bilik-bacarığa, savada, sahibkarlıq qabiliyyətinə də malik olmalıdır. Qeyd edilən xüsusiyyətlər isə məhz keyfiyyətli təhsil sayəsində yarana bilər. Deməli, innovatorların yaranmasında, o cümlədən, dolayısı ilə innovativ inkişafda təhsilin rolu danılmazdır. İnnovasiya proseslərinin idarə edilməsi ilə İnnovatika elmi məşğul olur. İnnovatika - yəni innovasiya fəaliyyətinin məhz elmi bünövrəsi və nəzəri əsasıdır. İnnovatika - yəni innovasiyanın proqnozlaşdırılması və həmçinin, yaradılmasının elmi metodologiya və onun üsullarının hazırlanması, o cümlədən, inkişafı ilə məşğul olan əsas elmi istiqamətidir. İnnovatika dedikdə həm də innovativ fəaliyyətinin, innovasiyaların tətbiqinin mümkün planlaşdırılması və onun təşkili üsulları da başa düşülür. İnnovatikanın yeni və ən müasir inkişafının təhlili, o cümlədən, məhz bu inkişafın proqnozu da bir çox fundamental elmlərin problemlərini qeyd edilən ifadə etməyə imkan verir. Qeyd edilən problemlərin həlli innovatikanın məhz tədqiqat obyekti olaraq nəzəri bazasının və onun metodoloji əsaslarının inkişafına yardım etmişdir. Yəni, nəticə olaraq innovatika elmi istiqamət kimi çağdaş biliklərin, texnologiyaların və onun metodologiya, metodların daxili nizamlanmış olan tam kompleks sistemidir. Qeyd edilən sistem innovativ proseslərinin vahid, həm də qarşılıqlı əlaqəli və kompleks sisteminin məntiqi birləşdirilmiş əsas konseptual sxemini əhatə edir.

İnsan fəaliyyətinin məhz bütün sahələrində olduğu kimi elə təhsildə də innovasiyaların çox mühüm rolu var. Belə ki, təhsil tarixindəki əsas bütün islahatlar ictimai inkişafdan yaranan innovasiyaların təhsildə yeni sistemli tətbiqinə kömək etmişdir. Əfsuslar olsun ki, təhsil tarixində elə mühüm islahatlar və yeniliklər olmuşdur ki, məhz onların müəllifləri və icraçıları elə innovasiya haqqında təsəvvürlərə və fikirlərə malik olmayıblar.

Yeniliklərə əsaslanmayan yenilik və islahatlar, qeyd edilən proseslərin düzgün layihələndirilməməsi nəticəsində elə təhsil sistemi iflic edilmiş və onun islahatdan öncəki işlək mexanizmi məhv edilib, ən yeni təhsil modeli isə yaranmayıb.

Təhsildə innovasiya sözünün mənası müxtəlif yeniliklərin və təlim-tərbiyənin məqsəd, o cümlədən, məzmun, metod və onun formalarına tətbiqi, yeni təhsilin iqtisadiyyati, onun təşkili və həmçinin, idarə edilməsində pedaqoq və təhsil alanların qarşılıqlı fəaliyyətlərinin ən yeni biliklər əsasında əsaslı təşkili əsasında nəzərdə tutulur. Təhsildə innovasiyalar üzrə ölkə və yaxud regional səviyyədə, məhz təhsil islahatları, müəyyən məqsədli inkişaf proqramları çərçivəsində, mərkəzləşdirilmiş formada və ya təhsil müəssisəsinin (TM) təşəbbüsü ilə lokal formada həyata keçirilə bilər. Bu zaman pilot layihə çərçivəsində eksperimental fəaliyyət olaraq təşkil edilə bilər. Təbii ki, məhz bütün bu proseslər hüquqi-normativ baza əsasında reallaşmalı olan məsələlərdir.

Qeyd edilən məqalədə təhsil innovasiyalarının mümkün idarə edilməsindən bəhs edilərkən, təhsil pilləsini də xüsusi rolunu qeyd etmirik. Yəni, ən müxtəlif səviyyəli ümumi təhsil müəssisələrində innovativ proseslərin metodoloji baxımdan ən ümumi cəhətləri çoxdur. Və məhz bu səbəbdən bu məqalədəki fikirlər faktiki olaraq məhz təhsilin müxtəlif səviyyəsi üçün əhəmiyyətli hesab edilə bilər.

Adilə Fərəcova

Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik

Akademiyasının "Dövlət və bələdiyyə idarəetməsi" ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi

525-ci qəzet.- 2022.- 18 oktyabr.- S.12.