Ədəbi irsimizin cəfakeşi

ƏKRƏM BAĞIROVUN 70 YAŞINA

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunan, Azərbaycan xalqının, o cümlədən, qədim Şərq mədəniyyətinin inikası olan əlyazmaların, əski çap kitablarının öyrənilməsi, tərcüməsi, klassik mətnlərin müasir əlifbaya çevrilərək elmi dövriyyəyə buraxılması və oxuculara çatdırılması ədəbiyyatşünaslığımızın ən mühim sahələrindən biridir. Belə zəngin tarixi, ədəbi-mədəni irsi öyrənmək, ortaya çıxarmaq elmi və milli təəssübkeşliyin rəmzidir desək, yanılmarıq. Klassik ədəbiyyat nümunələrimizin tekstoloji tədqiqi, elmi-tənqidi mətnlərinin hazırlanması tədqiqatçıdan böyük əmək, fədakarlıq istəyən bir işdir. Belə ki, əlyazma üzərində işləyən mütəxəssis klassik Şərq ədəbiyyatını dərindən bilməli, filoloji-tekstoloji tədqiqatın incəliklərinə bələd olmalıdır. Bu məziyyətlərə sahib olan dəyərli şəxsiyyətlərdən biri də tərcüməçi, şərqşünas-əlyazmaşünas alim filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Əkrəm Bağırovdur.

AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun "Əlyazmaların və əski çap kitablarının tərcüməsi" şöbəsinin müdiri Əkrəm müəllimin ardıcıl tədqiqatları qədim kitabların, dəyərli əlyazmaların öyrənilməsinə yönəlmiş olduğundan ədəbiyyatşünaslığa və elm tarixinə böyük töhfə sayıla bilər. Ondan bir tədqiqatçı kimi söz açarkən ilk növbədə Azərbaycan təzkirələrinin araşdırılması və nəşri sahəsində fəaliyyəti göz önünə gəlir. Təzkirəşünas Əkrəm Bağırov Məhəmmədağa Müctəhidzadənin "Riyazül-aşiqin", Mir Möhsün Nəvvabın "Təzkireyi-Nəvvab", Mirzə Yusif Qarabağinin "Məcmueyi-Vaqif və müasirini-digər", "Anonim Osmanlı təzkirəsi", Sadiq bəy Əfşarın "Məcməül-xəvas", Sam Mirzənin "Töhfeyi-Sami" təzkirələrini həssaslıqla işləyib, onları tərcümə və təhlil edərək nəşrə hazırlayıb.

Şərq ədəbiyyatının, fəlsəfə və mədəniyyət tarixinin keçdiyi inkişaf yolunu əks etdirən fundamental qaynaqlardan biri sayılan təzkirələrin qələmə alınması öz dövrü üçün nə qədər əhəmiyyətli idisə, müasir zəmanəmizdə bu əsərlərin öyrənilməsi və nəşrə hazırlanması bir o qədər məsuliyyətli və çətin bir işdir. Bu iş güclü iradə, səbr və mətanət tələb etdiyi kimi, araşdırıcısından həm də çoxşaxəli bilik və təcrübə istəyir. O mənada ki, təzkirəşünas tədqiqat obyektinə çevirdiyi əsərin əks etdirdiyi dövrün ictimai-siyasi, tarixi-coğrafi şəraitinin xüsusiyyətlərini, dil-üslub incəliklərini bilmədən, mənbəni peşə həssaslığı ilə təhlil etmədən mükəmməl nəticəyə nail ola bilməz. Əkrəm Bağırovu uzun illərdən bəri tanıyan tələbə yoldaşı, onun elmi yaradıcılıq yoluna bələd olan tərcüməçi, şərqşünas Hafiz Rüstəm ona həsr etdiyi kitabda yazır: "Əkrəm hər hansı bir mövzu ilə maraqlandımı, onun incəliklərini öyrənmədən əl çəkən deyil..." Düşünürəm ki, onun məhz bu xüsusiyyəti, peşəsinə olan dərin hörmət və məsuliyyəti günümüzdə tariximizi, keçmişimizi, mədəniyyətimizi bizə anladan, dünyaya göstərən əlyazma irsimizi təəssübkeşliklə yeni nəslə ötürən Əkrəm Bağırovu müasir Azərbaycan elminin sayılıb-seçilən tədqiqatçısına, Əlyazmalar İnstitutunun məharətli və etibarlı mütəxəssisinə, elmi-mübahisəli məqamlarda fikrinə istinad olunan dəyərli alimə çevirib.

Ömrünü elmin keşməkəşli yollarına həsr etmiş alim üçün tədqiqat sahəsinə aid yeniliyə, ilkə imza atmaq böyük qürur və səadətdir. Bu hal xüsusən, ədəbiyyat, mədəniyyət, tarixə aid araşdırmaların nəticəsi kimi meydana gəldikdə elmi tapıntı olmaqla qalmayıb xalqına daha bir şairi, sənətkarı, filosofu tanıtmaq və qazandırmaq, ədəbi-mədəni, tarixi irsimizin zənginləşməsinə xidmət hesab olunur. Əkrəm Bağırov bu xoşbəxtliyə nail olmuş tədqiqatçılardandır. Onun gərgin elmi araşdırmaları və zəhməti nəticəsində XVI əsrin ikinci yarısı, XVII əsrin əvvəllərində yaşamış Azərbaycan şairi Rəhməti Təbrizi barəsində əsaslandırılıb, geniş məlumatları özündə əks etdirən monoqrafiya ilə yanaşı divanı da tərcümə və transfoneliterasiya edilərək nəşr edilib. Məhz bundan sonra Rəhməti Təbrizinin oçerki "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi" kimi çoxcildlikdə ilk dəfə yer ala bilib.

Akademik M.Nağısoylu yazır: "Əkrəm həm də bacarıqlı və istedadlı tərcüməçidir. Onun fars dilindən tərcümə etdiyi XIV əsr müəllifi Ziyaəddin Nəxşəbinin "Tutinamə" əsərini oxuyan hər kəs bu işdə mütərcimin yüksək ustalıq və məharətinin şahidi olur". "Tutinamə" Şərq ədəbiyyatı tarixində məşhurlaşan, saraylarda hökmdarlar tərəfindən maraq göstərilən mövzulardan birinə həsr olunub. Bu mövzunu orta əsrlərdən etibarən müxtəlif dillərdə ayrı-ayrı sənətkarlar qələmə alıb. Yazılı ədəbiyyatda ilk "Tutinamə" müəllifi İmad bin Məhəmməd ən-Nəiri olsa da, Ziyaəddin Nəxşəbinin əsəri hərtərəfli mükəmməliyi ilə fərqlənmiş və yayılıb. Əsərin AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda qorunan iki əlyazması üzərində işləyən Ə.Bağırov onu yüksək sənətkarlıqla fars dilindən doğma dilimizə poetik tərcümə edib, XIV əsrdə Türk-moğol şahzadələrinin tərbiyəsi üçün yazılmış bu qiymətli mənbəni Azərbaycan elminə və oxucusuna tanıdıb.

Fars dilinin incəliklərinə bələd olan Əkrəm Bağırovun tərcümə etdiyi "Kərim xan Zənd" əsəri də elmi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılanıb. Kitabda müəllif tərəfindən hər şeydən əvvəl Azərbaycanın tarixi keçmişi ilə bağlı farsdilli mənbələrdən geniş istifadə, həmçinin, dövrün ədəbi-mədəni mühitinin ətraflı təsvirinin verilməsi təcrübəli və məharətli tərcüməçinin diqqətini çəkib. Əsərin müəllifi Məhbubə Tehrani yazır: "Allaha şükür edirəm ki, İranda dörd dəfə çap olunmuş birinci kitabım böyük ustad, doktor Əkrəm Bağırov tərəfindən müsbət qarşılanıb. Onun "Kərim xan Zənd və Zəndiyyə dövründə İranın siyasi, ictimai tarixi" mövzusunda yazılmış silsilə elmi əsərlər içərisində mənim kitabımı tərcümə etməsi məni olduqca sevindirdi".

Əkrəm müəllimin tarixi mövzuda olan digər tərcümələri sırasına "Nadir şah Əfşarın Azərbaycanın xristian əhalisi ilə münasibətlərinə dair farsdilli sənədlər (erməni icmasının timsalında)", "Nadir şah Əfşarın fərman və məktubları" (R.Şeyxzamanlı və M.Şahbazova ilə birlikdə), "Nasirəddin şahın yol qeydləri", "Fransua Peti dö la Krua "Min bir gün" kitabları daxildir.

Əkrəm Bağırovun çoxşaxəli elmi yaradıcılıq faəliyyətinin bir qolu da lüğət və əlyazma kataloqlarının tərtibi ilə bağlıdır. O, 2007-ci ildə çapdan çıxmış "Farsca-Azərbaycanca" lüğətin həmmüəllifidir. Onun iştirakı ilə tərtib edilmiş "Azərbaycanca-farsca" iki cildlik lüğət isə 2020-ci ildə nəşr olunub. Alim Əlyazmalar İnstitutunun fondunda mühafizə olunan bir çox farsdilli əlyazmalardan bir qismini geniş elmi təsvir etmiş və həmin təsvirlər rus dilində nəşr olunan "Farsdilli əlyazmalar kataloqu"nun III cildində yer almışdı. Onun Praqa Milli Kitabxanasına olan on günlük səfəri "Azərbaycan nəfəsli əlyazmalar Praqa Milli Kitabxanasında" adlı kataloqun nəşri ilə nəticələnib.

Əkrəm Bağırov həm də Azərbaycanı dərin məhəbbətlə sevən bir vətəndaşdır. 1990-cı ilin 20 Yanvarında Azərbaycanın azadlığı uğrunda meydanlara axışan, Vətənin taleyindən nigaran insanlar arasında Əkrəm müəllim də var idi. Təsadüfi deyil ki, ölkənin təlatüm içərisində çətin vaxtlardan keçdiyi bir zamanda vətənpərvər ziyalı məhz Məmməd Səid Ordubadinin 1911-ci ildə Murtuza Muxtarovun maddi yardımı ilə çap olunan "Qanlı sənələr" əsərini transfoneliterasiya edərək nəşr etdirir. O, Azərbaycan tarixinin qanlı, faciəli sənələrindən bəhs edən bu kitabı nəşr etdirmək qərarını belə izah edir: "1905-ci il erməni-müsəlman müharibəsi haqqında yazılmış "Qanlı sənələr" əsəri də bu tarixin acı həqiqətlərindən biridir... Əsrin əvvəllərindəki hadisələrlə son iki ildə eyni məntəqələrdə baş vermiş hadisələrin heyrətamiz dərəcədə yaxınlığı əsərin təcili nəşrini ən zəruri bir iş kimi qarşıya qoydu".

1992-ci ildə ölkəmizdə çap olunmuş "Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri" kitabının ərsəyə gəlməsində əməyi olanlardan biri də Əkrəm Bağırovdur. Onun Azərbaycanın dövlətçilik, elm və mədəniyyət tarixində böyük rol oynamış, Cümhuriyyətin qurulmasında fədakarlıqla mübarizə aparmış Nağı bəy Şeyxzamanlının mühacirətdə ikən qələmə aldığı xatirələrinin nəşri üzərində 90-cı illərin əvvəllərində çalışması milli təəssübkeşliyin, vətənin qayğılı günlərində ziyalı mövqeyini ortaya qoyaraq xalqa xidmətin bariz nümunəsidir.

Nağı bəyin "Xatirələri"ndə adı hörmətlə çəkilən şəxsiyyətlərdən biri də Hacı Zeynalabdin Tağıyevdir. Azərbaycan tarixində həlledici rol oynamış tarixi şəxsiyyətlər haqqında əsər yaratmaq, barələrində kitab tərtib etmək olduqca məsuliyyətlidir. Tariximizdə dərin iz buraxan messenat, maarifçi Hacı Zeynalabdin Tağıyevlə bağlı kitabın hazırlanması, həm də ziyalıların Hacının ruhu qarşısında ehtiramının nümunəsi kimi qiymətlidir. Əkrəm Bağırovun tərtibçilərindən biri olduğu "Hacı Zeynalabdin Tağıyev - öz dövrünün aynasında" kitabı özündə zəngin tarixi faktları ehtiva edən uğurlu təşəbbüsdür. Tarixi mövzulara müraciət edən Əkrəm müəllimin maraqlı tərcümələrindən biri Cavad xanın nəticəsi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dəyərli simalarından Adil xan Ziyadxanovun xalqımızın azadlıq mübarizəsindən, özünün söy-kökündən bəhs etdiyi və mühacirətdə yazdığı "Qələmin uçuşu" əsəridir.

Əkrəm Bağırovun Azərbaycan, rus, ingilis, boşnak və fars dillərində ölkəmizdə və xaricdə yüzə qədər elmi və elmi-kütləvi məqaləsi çap edilib. Böyük Nəsiminin 85 əsəri onun təşkilatçılığı və tərtibi ilə 2020-ci ildə Bosniya və Herseqovinanın paytaxtı Sarayevoda üç dildə - Azərbaycan, fars və boşnak dillərində kitab şəklində çap edilmişdi.

Məlum olduğu kimi, Azərbaycan xalqı əsrlər boyunca digər millətlərə qarşı humanist mövqedə qərarlaşmış, fərqli sivilizasiyaların birləşdiyi məkan olub. Millətimiz istər yaxın qonşuları, istərsə də dünyanın müxtəlif ərazilərində yaşayan, dilindən və dinindən asılı olmayaraq bütün xalqların mədəniyyətinə, mental düşüncəsinə hörmət və ehtiramla yanaşıb. Multikultural irsimizi, tolerantlıq ənənələrimizi əks etdirən əsərlər toplusundan ibarət "Azərbaycan multikulturalizminin ədəbi-bədii qaynaqları"nın tərtibçilərindən biri də məhz Ə.Bağrovdur.

Əkrəm müəllimin həyata və elmə münasibətini əks etdirən, şəxsiyyəti haqqında tamamilə doğru və dəqiq qənaətini ifadə edən fikirlərlə razılaşmamaq mümkün deyil: "Klassik və orta əsrlər, XIX və XX yüzilliyin Azərbaycan ədəbiyyatında söz demiş hər hansı bir şair haqqında danışanda, yazanda Sadiq bəy Əfşarın, Mir Möhsün Nəvvabın, Müctəhidzadənin, Mirzə Yusifin çap etdirdiyim və artıq tərcüməsini bitirib çapa hazırladığım böyük Şah İsmayılın ədəbiyyatşünas oğlu Sam Mirzənin "Töhfeyi-Sami" təzkirələrinə istinad olunacaq və demək, mən də yaşayacağam. Tərtibçilərindən biri olduğum, artıq nəşr edilmiş "Farsca-azərbaycanca" və bu yaxınlarda nəşr ediləcək "Azərbaycanca-farsca" lüğətlərdən istifadə olunacaq və demək, mən də yaşayacağam. Davam edən, bitməyən, gələcəkdə də davam edəcək, bitməyəcək ÖMÜR budur, VAR olmaq budur!".

Bu gün də yorulmaq bilmədən dəyərli tədqiqatlarını davam etdirən Əkrəm Bağırovun qeyd edilən fikirlərinə dərin rəğbət və hörmətlə qoşulur, ona bu şərəfli yolda uğur, müvəffəqiyyət arzu edirik!

70 yaşın mübarək, gənclik dostum Əkrəm Bağırov!

Teymur KƏRİMLİ

AMEA-nın həqiqi üzvü

525-ci qəzet.- 2022.- 20 oktyabr.- S.13.