Öncə vətəndir, dildir...

"İNSAN DA VƏTƏNSİZ İNSAN OLARMI?"

Son vaxtlar Azərbaycanda "dini maarifləndirmənin yeni xətti" şüur altında çox qəribə və təhlükəli tendensiya müşahidə olunur - dini milli dəyərlərə qarşı qoymaq, "islam ümməti" və "millət", "Vətən", "dil" anlayışlarını bilərəkdən bir-birinin yerinə işlətmək. Bu tendensiyanın tərəfdarlarının fikrincə, dini dəyərlər toplum üçün milli dəyərlərdən üstündür və onlardan əvvəl gəlir. Ona görə də insan ilk növbədə dinin təəssübünü çəkməli, ən yüsək dəyəri ona verməlidir.

Bu fikrin kökündən səhv olması bir yana, onun doğurduğu açıq və gizlin təhlükələr, hansı ideoloqlarınsa maraqlarına xidmət etməsi göz qabağındadır. Çünki millət, Vətən, dil kimi anlayışların necə deyərlər, bünövrəsini laxladır, heç də xoş məram daşımayan maraqların reallaşmasına zəmin hazırlayır. Bunu XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Yaxın və Orta Şərqdə yayılmış panislamizm dini-siyasi cərəyanının yeni qiyafədə təzahürü, dirçəlməsi kimi də səciyyələndirmək olar. Panislamistlər milliyyətindən, dilindən asılı olmayaraq İslam dininə etiqad edən bütün xalqların vahid İslam dövləti halında birləşməsinin zəruriliyi ideyasını təbliğ edirdilər və bəri başdan deyim ki, bir vaxtlar Azərbaycanda onun tərəfdarları peyda olsalar da, bu cərəyan nəinki ölkəmizdə, ümumiyyətlə, dünyanın heç bir yerində qələbə çala bilmədi.

İndi, aradan bir əsrdən də çox vaxt keçəndən sonra onun bir qədər dəyişilmiş formada yenidən gündəmə gətirilməsi, xüsusilə də gənclər arasında xüsusi bir canfəşanlıqla təbliğ olunması ciddi narahatlıq doğurur.

Dini dəyərlər ilk növbədə milli ruhun, dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsinə xidmət etməli olduğu halda hardan qaynaqlanır bu şübhəli aludəlik? Nə üçün ilk növbədə millət, vətən, dil yox, məhz din?

Məncə, bunun bir səbəbi dini maarifləndirmə sahəsindəki passivlik, pərakəndəlikdirsə, digər səbəbi Azərbaycanı sevməyən xarici qüvvələrin gizlin missionerlik fəaliyyətidir. Onlar yaranmış boşluqdan istifadə edərək insanları milli yox, dini birlik ətrafında səfərbərliyin vacibliyi ideyasına inandırmaq üçün həm leqal, həm fə qeyri-leqal üsullarla təbliğat aparır, guya insanlara həqiqət yolunu göstərir, əslində isə din anlayışı ilə manipulyasiya edərək kimlərinsə strateji-siyasi maraqlarının reallaşmasına yardımçı olurlar. Ona görə də müvafiq dövlət orqanları, ziyalılar bu məsələyə lazımi diqqət yetirməli, dinlə möhtəkirlik edənlərin əsl simasını üzə çıxarmalıdırlar.

Problemə giriş xüsusunda bu qədər. İndi keçirəm mövzu ətrafında öz fikirlərimi bölüşməyə.

1. İnsan valideynləri kimi milliyyətini, Vətənini seçmir, öz Vətənində mənsub olduğu etnosun növbəti nümayəndəsi kimi doğulur, ana dilində dil açır və müəyyən yaşa qədər onun din barədə heç təsəvvürü də olmur. Bu o deməkdir ki, dindar olub-olmamaq, yaxud etiqad üçün hansı dinə üstünlük vermək hər kəsin öz seçimidir. Amma deyək ki, azərbaycanlı, yaxud bolqar kimi doğulan şəxs seçim hüququndan istifadə edib heç vaxt fransız, yaxud ingilis ola bilməz, çünki əvvəla, belə bir seçim şansı yoxdur və üstəlik, milli mənsubiyyət hər kəsin zatını, mahiyyətini təşkil edən əsas atributdur. Ona görə də onun şəxsiyyət vəsiqəsində haqlı olaraq milli mənsubiyyəti göstərilir, hansı dinə etiqad etdiyi yox.

2. "Din - millətdən, Vətəndən üstündür" - demək əslində, "Mənim Vətənim dindir" deməkdir. Amma unutmayaq ki, kimsə seçim huququndan istifadə edib dinsiz ola bilər, amma Vətənsiz insan olmaq sadəcə mümkün deyil. Vaxtilə Səməd Vurğun bu həqiqəti poetik tərzdə belə ifadə etmişdi: "Vətənsiz də insan ola, insan kimi yaşayarmı?"

3. Tarixi təcrübə göstərir ki, məsələnin bu cür qoyuluşu real həyatda heç vaxt öz təsdiqini tapmayıb. Əksinə, həmişə dindən dövlətin, millətin maraqlarını qorumaq, siyasi gedişlər etmək üçün bir vasitə kimi istifadə olunub. Sübut üçün çox uzağa getmək lazım deyil - Ermənistan Azərbaycana təcavüz edib günahsız qadınları, uşaqları vəhşicəsinə qətlə yetirəndə, Xocalı qətliamını törədəndə, məscidlərimizi donuzxanaya çevirəndə cənub qonşumuz da daxil olmaqla əhalisi müsəlman olan bir çox ölkələrin liderləri ən azından din birliyini əsas tutub bizim haqq işimizi müdafiə etməli, ermənilərə ciddi təzyiq göstərməli, lazım gəlsə, onlara barmaq silkələməli olduqları halda, bunu etmədilər və fikirləşəndə ki, bizim bəzi "mömin" dindarlar belələrini və onların ali liderini özlərinin ustadı, ruhani rəhbəri, yolgöstərəni hesab edirlər, bilmirsən ağlayasan, güləsən, yaxud başqa nə edəsən.

NAMAZI NECƏ QILAQ?

Son vaxtlar sosial şəbəkələrdə namazın ana dilində qılınıb-qılınmamasının mümkünlüyü barədə ara-sıra müzakirələr gedir, müxtəlif fikirlər səsləndirilir. Mən ilahiyyatçı olmasam da, bu məsələ barədə həm doqma kimi irəli sürülən hökmlərə, həm də ayrı-ayrı şəxslərin subyektiv mülahizələrinə öz münasibətimi bildirmək istəyirəm.

Ondan başlayaq ki, hər bir fikrin, hökmün doğruluğu, həqiqətə uyğunluq dərəcəsi həm təfəkkürün qanunlarından bəhs edən məntiq, həm də linqivistika (dil) müstəvisində yoxlanıldıqdan sonra öz təsdiqini tapır. Gəlin biz də bu kontekstlərdə "Namaz mütləq ərəb dilində qılınmalıdır" hökmünə baxaq.

Məlumdur ki, söz - anlayışların, cümlə isə anlayışlar əsasında formalaşan fikrin, mülahizənin, əqli nəticənin ifadə formasıdır və düşünənin hansı dildə düşünməsindən asılı olaraq müxtəlif dillərdə təzahür edir, yazıda və nitqdə reallaşır. Deməli, dil düşüncənin ifadə forması, düşüncənin dili isə düşünənin bildiyi dildir və istənilən fikir, mülahizə onun beynində bildiyi dildə doğulur.

İnsan heç vaxt bilmədiyi dildə düşünə bilməz.

İdrak prosesindəki bu məqamlar fəlsəfənin mühüm kateqoriyalarından biri olan "məzmun və forma vəhdəti" anlayışı ilə formula edilir. Baxdığımız nümunədə mühakimənin, düşüncənin verdiyi informasiya - məzmun, onun ifadə vasitələri - dil, nitq, mətn isə forma kimi çıxış edir.

Bu mənada "Tanrı müqəddəs kitabımızı öz rəsulu vasitəsi ilə insanlara ərəb dilində göndərib, ona görə də qiraət hissəsi Quranın mətnindən gələn namaz da mütləq ərəb dilində qılınmalıdır" hökmünün quruluşu, strukturu onun dəqiqliyini şübhə altına alır, çünki bu hökmdə forma ilə məzmunun sərhədləri süni şəkildə aradan qaldırılır, daha doğrusu, forma məzmunu bir növ küncə sıxışdırıb onun yerinə keçir, sanki həm özünün, həm də onun funksiyalarını yerinə yetirməyə başlayır ki, əslində bu, mümkün deyil. Məncə, bu dolaşıqlığın, qeyri-müəyyənliyin səbəbi "vəhy" və "mahiyyət", "məzmun" anlayışlarının təfsirindəki qeyri-dəqiqlikdir. Məsələn, bir çox dini ədəbiyyatda göstərilir ki, Quran vəhy kimi çatdırılıb. Bu, səhv fikirdir, düzgün yanaşma deyil. Müqəddəs kitab vəhy kimi yox, vəhy üsulu ilə çatdırılıb və başqa cür ola da bilməz, çünki vəhy ilahi informasiyanın məzmununun özü deyil, onun çatdırılması üsulu, vasitəsidir.

İlahi informasiyanın çatdırılma üsulunu (yəni vəhyi) informasiyanın öz yerinə qoymaq, onunla eyniləşdirmək isə sonrakı mülahizələrin də qeyri-dəqiqliyinə zəmin hazırlayır, hətta müəyyən məqamlarda tavtalogiyaya gətirib çıxarır. Halbuki dəqiq yanaşmanı, düzgün şərhə yol açan şərhi biz məhz Quranın nazil olması barədə peyğəmbərin (s.a.v.) öz dediklərində tapırıq. Allahın rəsulu müqəddəs kitabın bir çox ayələrinin ona ZƏNGLİ SƏSLƏR şəklində əyan olduğunu desə də, bu məqam, görünür, sonralar bəzi ilahiyyatçılara sərf etmədiyinə görə görməməzliyə vurulub, halbuki baxılan məsələdə bu şəhadət ən mötəbər mənbə ola bilərdi (və olmalıdır da). Çünki zəngli səslərin, təbii ki, dili yoxdur və həmin səslər göndərilən ilahi informasiyanın hər hansı bir dil məkanından xaricdə kodlaşdırılmış ilahi mətn olmasına dəlalət edir. O mətnin şrifləri isə seçilmiş kimi yalnız peyğəmbərə (s.a.v.) agah ola bilərdi. Mətn deşifrə olunduqdan sonra onun məzmununun peyğəmbər (s.a.v.) tərəfindən digər insanlara onlarla ünsiyyət qurduğu dildə çatdırılması isə tamamilə təbii və qanunauyğundur.

Məncə, bu deyilənlər müqəddəs kitabın ərəb dilində nazil olması barədə söylənilən fikirlərin həqiqətə uyğunluğunu şübhə altına almağa kifayət edir. Üstəlik, nə Quranın özündə, nə də peyğəmbərin (s.a.v.) öz çıxışlarında kitabın dili barədə heç bir hökm yoxdur.

Tanrı heç vaxt hökm verə bilməzdi ki, insanlara göndərdiyi kəlamlardan ibarət Quranın dili ərəb dilidir. Ən azından ona görə ki, bu, "Ərəb dili - Tanrının dilidir" kimi absurd və cəfəng bir hökmə gətirib çıxarır. Tanrı heç nə ilə, heç kimlə müqayisə olunmayan ilahi varlıqdır və onun dili barədə də nə isə konkret bir fikir söyləmək cəhalət və nadanlıq göstəricisidir.

Lakin mən "Quran ərəb dilində göndərilib" deyənlərin fikrini tam qəribçiliyə də salmıram: tutaq ki, bu variant doğrudur. Amma bu da "Namaz mütləq ərəb dilində qılınmalıdır" hökmünün doğruluğuna şəhadət verə bilməz, çünki peyğəmbər (s.a.v.) ərəb, doğma dili də ərəb dili idi və müqəddəs kəlamların ona bilmədiyi başqa dillərdə çatdırılmasının mümkünlüyü absurddan başqa bir şey deyil.

Namaz - qiraət hissəsinin təməli "Fatihə" surəsinə əsaslanan izhardır, insanın Tanrıya olan təmənnasız sevgisinin, şükranlığının və minnətdarlığının ifadəsidir. Fatihə surəsində isə gizlin eyhamlarla bildirilən qəliz, mürəkkəb heç bir mətləb yoxdur - bəndə onu yaratdığına, ona düz yol göstərdiyinə, onun mərhəməti sayəsində var olduğuna görə Tanrısına minnətdarlıq edir və bu xoş niyyəti öz dilində reallaşdırarsa, duanın öz ünvanına çatmayacağını düşünmək "millət" və "din" anlayışlarının məzmununu düzgün başa düşməyənlərin, yaxud bilərəkdən onları qarşı-qarşıya qoyanların düşüncə xətası təsiri bağışlayır.

Məncə, insan mükəmməl şəkildə bildiyi və varlığının, ruhunun əsas göstəricisi olan doğma dilində düşünüb danışanda, dua edəndə daha inamlı və səmimi olur, dediklərini şüurlu şəkildə dərk edir və buna görə də onun dualarının müstəcəb olmaq şansı daha realdır.

Və nəhayət, hər şeyi bilən aqil, adil Tanrı heç vaxt öz bəndələrinə milli mənsubiyyətinə və deməli, dilinə görə ayrı-seçkilik prizmasından yanaşmaz. Müxtəlif irq və millətlərə mənsub cəmi bəndələr Tanrı üçün eyni statusda dayanan varlıqlardır və Tanrı öz bəndələrinin dualarını izharın dilinə görə yox, səmimiliyinə və həqiqətən sidq ürəkdən gəldiyinə görə qəbul edir.

Allah namazınızı qəbul eləsin.

Amin!

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2022.- 21 oktyabr.- S.13.