"Pikasso" sindromu

25 oktyabr məşhur ispan, fransız rəssamı, heykəltəraşı, qrafiki, keramisti və dizayneri, XX əsr incəsənətinin ən tanınmış şəxsiyyətlərindən biri Pablo Ruiz Pikassonun doğulduğu gündür. O, Jorj Brakla birlikdə üçsəthli cismin orijinal tərzdə bir yerdə yerləşdirilmiş səthlər sırası kimi təsvir edildiyi kubizm cərəyanının banisidir.

Ən məşhur əsərləri sırasında erkən-kubist "Avinyonlu qızlar" (Les Demoiselles d'Avignon, 1907) və İspaniya vətəndaş müharibəsi zamanı dinc Gernika şəhərinin alman Kondor Legionu tərəfindən bombalanmasına həsr edilmiş "Gernika" (Guernica, 1937) əsəri xüsusi qeyd edilə bilər.

Pikasso uşaqlığından gəncliyinədək realistik tərzdə rəsmlər çəkməklə əsrarəngiz incəsənət bacarığı nümayiş etdirib. XX əsrin ilk onilliyində yeni mülahizələri, texnikaları və düşüncələri ilə təcrübə apardığından onun incəsənətdə istiqaməti dəyişir. Pikassonun yaradıcılıq bacarığı özünü rəssamlıq, heykəltəraşlıq və dizaynla yanaşı, digər çoxsaylı təsviri və tətbiqi-incəsənət sahələrində də göstərirdi. Yaradıcılıqda çevriliş etmiş nailiyyətləri ona dünyaşöhrəti və həyatı boyu sərhədsiz uğurlar gətirmişdir ki, bu da onu XX əsr incəsənətinin ən məşhur şəxsiyyəti edib. Adı tarixdə 100 ən çox öyrənilmiş şəxsiyyətlər siyahısına daxil edilib.

Lakin Pikassonun adı təkcə əsərlərində, təsviri sənətə, dünya incəsənətinə gətirdiyi yeniliklərdə hallanmır. "Pikasso" adı psixologiya elmiylə maraqlananlar üçün də olduqca tanış və maraqlıdır. Belə ki, dünya psixologiya elmində bir neçə sindroma məhz bu rəssamın adı verilib.

O sindromlardan biri insanın yaddaşı, xatırlamaq tərziylə bağlıdır. İnsan yaddaşı elə bir mürəkkəb elementdir ki, hələ heç bir elm onu axıra kimi araşdırıb öyrənə bilməyib. Yaddaşın insana oynadığı oyunlar, yaratdığı anlaşılmaz situasiyalar həddindən artıqdır. Onlardan biri də "Pikasso sindromu"dur.

Məsələn, siz heç aidiyyatı yoxkən, tamamilə başqa bir işlə məşğul olarkən uzun illərdir (deyək ki, 30 ildir) görmədiyiniz bir sinif yoldaşınızı xatırlayırsınız. Onun xasiyyəti, görünüşü, onunla bağlı xatirələrin çoxu yadınıza düşür, ilk günki kimi diriliyini, canlılğını qoruyur. Ancaq onun üzünü xatırlamaqda əziyyət çəkirsiniz. Ya da onun üzü olduğunu xatırladığınız bir sima qəfil yadınıza düşür ki, ona yox, onun heç vaxt tanımadığı hansısa tələbə yoldaşınıza aiddir. Yaddaşınız burada sizə kiçik bir oyun oynayır. Yəni o, "bilmirəm, xatırlamıram" deməyi boynuna almır, onun yerinə sizdən xəbərsiz bir şəkildə başqa bir simanı yerləşdirir.

Bu, adətən, tamamilə gizli şəkildə və kiçik ayrıntılarla baş verir. Məsələn, siz X adlı sinif yoldaşınızı xatırlarkən yaddaşınız onun burnu, qulağı, gözü, ağzını başqa bir Y adlı şəxsdən "alıb" bu birinin simasına yerləşdirir. Sizsə, bundan heç xəbər də tutmursunuz. Bu hal daha çox səslərlə bağlı olur. Yəni, hafizəmiz bizim xatırladığımız insanın səsinin yerinə başqa bir adamın səsini zehnimizdə canlandırır. Yaddaşımızın bizə oynadığı bu oyun psixologiyada "Pikasso sindromu" adlanır.

lll

Pikassonun həyatına dair maraqlı faktlardan biri də budur ki, o, ömrü boyunca dəhşətli miqren xəstəliyindən əziyyət çəkib. Əslində, bu fakt özünün doğruluğunu tapmasa da, bir çox araşdırmaçılar bu qənaətdədirlər. Bunun səbəbi isə yenə də rəssamın əsərləridir.

Dünya tibb elminin bu xəstəliklə bağlı araşdırdığı və öyrəndiyi maraqlı bir əlamət var. Sən demə, şiddətli miqrendən əziyyət çəkən insanların bir qismi xəstəliyin atakları gəldiyi an görmə pozğunluğu yaşayır. Yəni onlar həmin an bir canlıya baxarkən onun orqanlarının yerini dəyişik, qarışıq halda, cansız nəsnələri isə müəyyən reformasiyalar halında görə bilirlər. Bu təcrübələrdə iştirak etmiş xəstələrin çoxu iddia edirlər ki, ağrılar şiddətlənən an onlar qarşılarındakı insanın burnunu alnında, qulağını çənəsinin altında, gözünü yanağında və sair kimi görürlər. Bu hal onlarda təxminən 10-15 dəqiqə çəkir, sonra isə bütün görüntü öz qaydasına düşür.

Bu cür görmə pozğunluğuna Pablo Pikassonun adının verilməsi isə onun əsərləri ilə bağlıdır. Çünki sözügedən xəstələr gördüklərini məhz Pikassonun əsərlərindəki kimi təsvir edirlər. Dediyimiz kimi, Pikassonun miqrendən əziyyət çəkməsi faktı öz təsdiqini tapmayıb. Bir çox tədqiqatçı onun bu əsərləri məhz miqren atakları anında, görmə pozğunluğu yaşadığı əsnada gördüklərindən ilhamlanaraq, ya da birbaşa onları çəkərək ərsəyə gətirdiyini iddia etsələr də, başqa qism tədqiqatçılar bunun Pikassonun incəsənətə gətirdiyi kubizm cərəyanı olduğunu, xəstəliklə heç bir əlaqəsi olmadığını deyirlər. Ancaq bütün hallarda fakt budur ki, tibb elmində miqren xəstəliyinin səbəb olduğu bu görmə pozğunluğu "Pikasso sindromu" adlanır.

Dahilər təkcə yaratdıqları ilə deyil, həm də yaratmadıqları ilə dahidirlər. Bu gün 141 yaşı tamam olan dünya şöhrətli rəssam da məhz həmin dahilərdən biridir. Maraqlıdır, bu yazını oxuyanlardan kimdə hansı "Pikasso sindromu" var?

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2022.- 25 oktyabr.- S.8.