Yaradıcılıq səmasındakı
uçuşlar...
ZAMANIN SALNAMƏSİ ÜÇÜN ESKİZ
Müdriklik mərtəbəsinə çatmış sənətkar haqqında zamanın salnaməsi üçün eskiz kontekstində söz demək asan olduğu qədər də çətindir.
İşin asanlığı sənətdə 50 ildən
artıq bir müddət ərzində çalışan
rejissorun irsinin kəmiyyət göstəricisi ilə müəyyənləşdirilir. "Rejissorun
hazırladığı tamaşalar öz
avtobioqrafiyasının səhifələridir" fikrindən
çıxış etsək, çoxdan əlahəzrət
teatrın ustadlıq qatında kök salmış Azər
Paşa Nemətovun sənətçi portretini ifadəli və
mənalı cizgilərlə yaratmaq çətin
görünmür. Tamaşa qurmaq üçün
müraciət etdiyi dram əsərinə həssas səmimiliklə
və "amansız" tələbkarlıqla yanaşan Azər
Paşanın hazırladığı "tamaşalar
siyahısı"nda təsadüfi, yəni onun yaşam
tarixçəsinə yad olan əsər yoxdur. Odur
ki, Azər Paşanın Azərbaycan milli teatr tarixinin əlamətdar
hadisələri olan tamaşaları eyni zamanda onun
avtobioqrafiyasını təşkil edir. Bu
"avtobioqrafiya"nı adekvat
oxumağı bacaran hər kəs çox aydın bir şəkildə
rejissorun portret cizgilərini görə bilir. Çətinlik
isə sözügedən irsin bədii-estetik keyfiyyətindən
qaynaqlanır. Məsələ ondadır
ki, Azər Paşanın rejissor karyerasının
inkişafını ilk tamaşasından izləyənlər
gözlənilməz bir paradoksla üz-üzə qalırlar.
Bu paradoksun bir sıra məhrəm məqamlarına
toxunmadan məndən ötrü ən vacib olanını
açıqlamaq cəhdində bulunum.
Azər
Paşanın hazırladığı tamaşalara
"zaman" kontekstində nəzər salanda bu
tamaşaların zamanla qəribə münasibəti
aşkarlanır: Azər Paşanın müraciət etdiyi
mövzu və onun bədii-estetik realizəsi
hər hansı bir konkret zaman kəsiyi ilə mexaniki şəkildə
üst-üstə düşmür. Sanki bu tamaşalar özəl
bir zamanın salnaməsi kimi informasiyanı
tamaşaçılara tanış olmayan
kodlarla ötürür. Mən dəfələrlə
bu fikrimi müxtəlif müzakirələrdə
açıqlamaq istəmişəm və etiraf edim ki,
özüm də çətinlik çəkmişəm.
Bu qəliz səslənən teatrşünas
müşahidələrimi sadələşdirəndə
problemin özü də kifayət qədər sadələşir.
Belə ki, desəm ki, Azər Paşanın tamaşaları
öz bədii-estetik və ideya qurğusu ilə rejissorun
virtual zaman-məkanından qaynaqlanır və daha çox
onun xəyali, arzuladığı dünyanın
inikasıdır, rejissorun hamıya tanış
olan "portret"i sanki təhrif olunmuş halda təqdim
olunar. Axı Azər Paşa gəncliyindən başlayaraq əlini
gerçək zamanın nəbzində tutub, axı o,
heç vaxt hərdəmxəyal olmayıb - ətrafına
"qazdan ayıq" gözlə baxıb, axı o,
işgüzar praqmatik
olmasını həmişə bəyan edib və fəaliyyətində
bunu sübuta yetirib...
Görünür, əsl istedada malik və
"vergi"sini işgüzarcasına xərcləyən sənətkarın
portreti elə özü kimi sayrışan, səbatsız, hər
an özünü təsdiqləyən və eyni anda da inkar
edən cizgilərlə çəkilməlidir. Qəribə
səslənsə də, deməliyəm ki, verbal vasitələr
bu işi görməkdə acizdir. Bəlkə
də Azər Paşa kimi sənətkarın portreti musiqi ilə,
sevdiyi muğam və caz dili ilə yaradılmalıdır.
Teatrşünas gözü peşəsinin tələbi
ilə hər zaman dərinliklərdə gizlənmiş mətləbləri
görməyə, onları işıq üzünə
çıxarmağa, araşdırmağa, əldə
olunmuş qənaətlərin təməlində özəl
konsepsiyalar qurmağa meyillidir. Amma Azər
Paşanı çox yaxından tanıdığıma
baxmayaraq, onun sirlərini məhz yalnız
yaradıcılıq sahəsində axtarmağa,
araşdırmağa, anlayıb-anlatmağa üstünlük
vermək istəyirəm. Teatrşünas
kredoma sadiq qalaraq bu yazımın əvvəlində ortaya
qoyduğum problemi də məhz Azər Paşanın zəngin
yaradıcı irsinə istinadən gücüm
çatdığı qədər
işıqlandırmağa meyilliyəm. Bəri
başdan xəbərdarlıq etməliyəm ki,
düşüncələrim və demək ki, qənaətlərim
subyektiv və obyektiv kateqoriyaların arasında yerləşən
çox kiçik bir "neytral zona"da etibarlı
sayılmalıdır. Çünki
rejissor yaradıcılığının özü, əqidəmcə,
məhz neytral zonada özünü realizə edərək
obyektiv varlığa - TAMAŞAYA çevrilə bilir.
Beləliklə:
təbiətən istedadlı, müqtədir sənətkar
Azər Paşa Nemətovun
yaradıcılığının səbəbi nədir və
ya yaradıcılığının təkanı nədədir?
Azər Paşa Nemətovun 50 ildən artıq bir
müddət ərzində qurduğu tamaşaların
siyahısına nəzər salanda bu sənətkarın
YARADICILIQ MÖVZUSU sezilməyə başlayır. Nəzərə
alsaq ki, əsl istedadlı sənətkarın
yaradıcılıq mövzusu onun şəxsi, fərdi aləminin
baş probleminin yaradıcı təzahürüdür, onda
qoyduğumuz suala da cavab tapa bilərik. Hər cür
konyukturaya uymayan, yaradıcılığını alver
predmetinə çevirməyən və iç
dünyasının çağırışlarına həssas
olan Azər Paşa Nemətov bir qayda olaraq ömrü boyu bir
mövzunun gerçəkləşdirilməsinə köklənib.
Bu mövzunun bədii-estetik təzahürləri, təcəssümünün
konkret formaları müxtəlif ola bilər,
amma istedadlı sənətkarın əsərləri - tamaşaları
şərti bir sıraya düzüləndə sözügedən
mövzu yaratdığı hər bir əsərin səciyyələrində
öz əksini tapmış olur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,
bu hal da yaradıcılıq psixologiyasının qatı
açılmamış sirlərindən biridir: alimlər bu
sirrin izahını verə bilməyərək yalnız
konstatasiya ilə kifayətlənməyə məcbur olurlar.
Rəsmi olaraq Azər Paşa Nemətovun ilk
tamaşası 1970-ci ilə təsadüf edir. Məhz bu ildə
GTT-nın rus bölməsində Azərbaycanda müzikl
janrında ilk tamaşanı - A.Aleksinin "Qardaşım
klarnetdə çalır" tamaşasını
hazırlamaqla Azər Paşa Nemətov öz fərdi
yaradıcılıq mövzusunu da bəyan etmiş oldu.
Azər Paşanın tamaşalarını birləşdirən
tipoloji səciyyələri araşdıranda
aşağıdakı məzmunlar ortaya çıxır. Onun qəhrəmanları:
- adi düşüncə baxımından
qeyri-adidir, "qəribədir", iç dünyasına
yönəlmiş insanlardır;
- ətraf mühitlə dil tapmaqda çətinlik
çəkir, hətta doğmaları tərəfindən
adekvat qavranılmır və qarşılanmırlar;
- baş vermiş hadisələrin nəticəsində
həm tək qalır, həm də arzuladıqları tənhalığa
bu və ya digər dərəcədə yetişirlər.
...Nazim
Hikmətin məşhur pyesinin ("Şöhrət və ya
unudulan adam") qəhrəmanının
unudulmasının səbəbini şəxsən mən onun
işgüzarlığının itirilməsində
görürəm. Nə yaxşı ki,
müdriklik zirvəsinə çatmış əziz dostum, Azərbaycan
teatrının USTAD rejissoru Azər Paşa Nemətov bu
günə qədər gəncliyə xas olan
işgüzarlığını itirməyib.
Çağdaş Azərbaycan milli teatr prosesinin fəal
iştirakçısı olan Azər Paşa Nemətov eyni
zamanda dünya teatr prosesinin iştirakçısıdır. O, milli
dramaturgiyamızın nadir incilərini (Mirzə Fətəli
Axundzadə, Cəlil Məmədquluzadə, Cəfər
Cabbarlı, İlyas Əfəndiyev, Anar, Elçin, Rüstəm
İbrahimbəyov, Əli Əmirli və başqaları)
dünya teatrının axtarışları kontekstində
qurmaq qüdrətini dəfən-dəfən nümayiş
etdirib.
Azər Paşanın hər yeni tamaşası milli teatr
prosesinin konkret mərhələsinin bədii-estetik problemlərini
həll etməyə yönəlir və USTAD bu işləri
dünya teatr prosesinin son nailiyyətləri və şərtləri
kontekstində görməyə üstünlük verir.
Bu fikirlərimi bir neçə parlaq nümunə ilə
təsbit etmək istəyirəm. Görkəmli dramaturq Elçinin
üç pyesi ("Ah, Paris, Paris!..",
"Dəlixanadan dəli qaçıb və yaxud mənim
sevimli dəlim", "Mənim ərim dəlidir") əsasında
rejissor Azər Paşa Nemətov, sözün əsl mənasında,
özünün möhtəşəm bir tamaşa-trilogiyasını
yaratmışdı. Bu tamaşaların hər
üçü bütün bədii-estetik paradiqmalarda
bir-birilə üzvi surətdə əlaqələnirdi.
Başqa cür ola da bilməzdi. Əslində, Azər Paşa Nemətov
üçüncü tamaşanı hazırlamaqla
trilogiyanı tamamlayırdı və bu trilogiya səhnədən
bir absurd-simfoniya kimi səslənirdi. Rejissor müəllifin
mövqeyini izləyib, onun ideyalarından
çıxış edərək bütün trilogiyanı
bir konsepsiya ətrafında qurmuşdu və absurdu elə bir
hala gətirmişdi ki, orada gülüşlə göz
yaşı arasındakı fərq silinmişdi, sərhəd
itmişdi, komediya ilə faciə bir-birinə
qarışmışdı, di gəl ki, bu, tragikomediya yox,
absurd olmuşdu. Lakin rejissor Azər Paşa Nemətov
heç də bu trilogiyada birmənalılıq çərçivəsində
qalmaq, təkcə cəmiyyəti, sosial durumu ittiham eləmək
istəmirdi. O deyirdi ki, bu absurdun kökü konkret olaraq
insanlardan, onların doymaq bilməyən tükənməz istəklərindən
qaynaqlanır, cəmiyyətə adlayır və psixoz səviyyəsinə
çatır. Bu psixozun prizmasından isə adi
bir insanın ekzistensiyası, faciəvi yaşantıları
boylanırdı. "Dəlixanadan dəli
qaçıb və yaxud mənim sevimli dəlim"
tamaşası həqiqətən çox uğurlu
alınmışdı. Özü də o
qədər uğurlu alınmışdı ki, onu haradasa dahi
italyan kinorejissoru Federiko Fellininin "Orkestrin məşqi"
adlı qısametrajlı şedevri ilə müqayisə etmək
olardı. F.Fellini o zaman orkestrdə səslənən
hər bir alətin absurd iddialarını çəkmişdi,
bu iddialar bir yerə toplaşıb fenomenal səslər
çoxluğuna çevriləndə, müəyyən bir
dirijorun rəhbərliyi altında gerçəkləşəndə
orkestr monumental səslənməyə başlayır və əcaib
bir ictimai psixozu çalırdı. Burada
da, ancaq artıq teatr materialında, Azər Paşa Nemətov
məhz bunu gerçəkləşdirmişdi. O,
trilogiyanın "Dəlixanadan dəli qaçıb və
yaxud mənim sevimli dəlim" tamaşasını da absurd
parametrlərində inkişaf etdirib onu absurdla da tamamlayırdı.
Azər Paşa Nemətov dramaturq mətnindən
təkan alaraq personajları karikaturalara çevirmişdi,
onlardan canlı heç nə saxlamamışdı. Canlı, insani nə vardısa, rejissor onu Kişi
(S.Aslan) və Arvada (F.Mütəllimova) şamil etmişdi, hətta
onların övladları belə səhnədən karikatura
kimi görünürdülər. Elə
bu məqsədlə də Azər Paşa Nemətov Səyavuş
Aslan kimi gülünc vəziyyətlərdə, karikaturalarla
ünsiyyətdə belə öz içinə qapılıb
ağlamağı, qəmgin olmağı bacaran bir aktyoru
baş rola seçmişdi. Tamaşadakı
aktyor oyununa gəldikdə isə deyilməlidir ki,
quruluşçu rejissorun peşəkarlığı
bütün komandanı unison bir halətə gətirmişdi.
Odur ki, hər bir aktyor öz ifasında səriştəli
və dramaturqun yaratdığı obraza adekvat idi. Ona görə də rejissorun diktə elədiyi bu
oyun manerasında kimisə kimdənsə fərqləndirmək
düzgün olmazdı.
Seyrçilər homerik qəhqəhələr
içində uğunub gedirdilər. Yox, onlar heç də
klinikası olan dəlilərə gülmürdülər,
onlar özlərini kənardan görməyi bacarmayıb
yalnız özlərini düşünən, maddi
rifahlarından ötrü hər cür "dəliliyə"
hazır olan insanlara gülürdülər. Əslində, Azər Paşa Nemətov Azərbaycan
teatr mühitinə absurd-məsxərə üçün səciyyəvi
bədii-estetik kateqoriyalara söykənən bir tamaşa
bağışlamışdı. Elə
bir tamaşa ki, oradan həm Azərbaycan, həm azərbaycanlılar,
həm onların mentallığı, həm şakərləri,
həm vərdişləri, həm də qədim folkloru
görünürdü.
2002-ci ilin bitəcəyində isə Akademik Milli Dram
Teatrı öz sənət iddialarını Uilyam Şekspirin
"Hamlet" adlanan zirvəsini fəth etmək cəhdiylə
bəyan etmiş oldu. Yeni minilliyin ilk ümumbəşəri əhəmiyyətli
yaradıcı aksiyasını rejissor Azər Paşanın
başçılıq etdiyi yaradıcı heyət gerçəkləşdirdi.
Yeni
minilliyin başlanğıc mərhələsində tam məsuliyyətlə
deyə bilərik ki, Akademik Milli Dram Teatrının mədəniyyətimizə
təqdim etdiyi "Hamlet" milli şekspiriananın
mühüm bir dövrünün tamamlandığından və
hər mənada yeni dövrün, həm də ona adekvat yeni
rejissor yozumunun başlandığından xəbər verdi. USTAD rejissor Azər Paşanın
"quraşdırdığı" sintetik janr (qroteskli faciə)
bir-birinə zidd olan kanonik bədii üsulların
qarşıdurma enerjisindən faydalandı. O,
hazırlayacağı tamaşanın yeni "ədəbi əsasının"
eksklüziv variantını tərtib edərək üç
istiqamətdə konfrontasiyanı müəyyənləşdirdi:
Şekspirin özüylə, şekspiriananın milli təcəssüm
ənənəsiylə və ən başlıcası,
yaşadığımız dövrün ictimai-siyasi və mənəvi-psixoloji
stereotipləriylə.
Üçüncü istiqamət Azər Paşa Nemətovun
kosmopolit mövqeyindən qidalanır. Ən səmərəli
dövrünü Leninqrad kimi dünya mədəniyyətinin
mərkəzlərindən birində yaşayıb-yaradan
rejissor təbii ki, məhəlli stereotiplərdən büsbütün
qurtulmuşdu və dünya teatr prosesinin öncül
axarında hərəkət etməyə
alışmışdı. Məhz bunun təsiridir
ki, Azər Paşa Nemətov öz konseptual qurğusuna
mövcud olan milli şekspiriananın ştamplarını
dağıdan elementləri daxil etmişdi.
Azər Paşa Azərbaycan teatrında "ilklər"ə
imza atan nadir rejissordur. O, Azərbaycan teatrında müzikl janrında
yaradılan ilk tamaşanın (A.Aleksin "Qardaşım
klarnetdə çalır") müəllifi, böyük
teatr hadisəsinə çevrilmiş "Zirzəmi
teatrı" ilə (F.M.Dostoyevskinin eyniadlı povesti əsasında
"Bobok" tamaşası, 1978-ci il) Azərbaycanda teatr
avanqardının ilk təmsilçisi oldu.
Azərbaycanda
ilk antrepriz tamaşanın da (U.Şekspir "Afinalı
Timon", 2008-ci il) müəllifi Azər
Paşadır. Ustad rejissorumuz öz yaradıcılıq
bioqrafiyasında ikinci dəfə dahi Şekspirə müraciət
etdi və onun pyeslərinə verdiyi quruluşlar bütün
başqa səciyyələriylə yanaşı,
bütövlükdə milli teatrımızın durumunu,
potensial imkanlarını, dünya teatr müstəvisində
yerini və ən ümdəsi! - inkişaf
perspektivlərini açmağa qadir olan mədəniyyət
hadisəsinə çevrildi. Bu sözlər nə görkəmli
rejissorumuzun ünvanına komplimentdir, nə də ki, mənim
subyektiv fikrimdir; bu - mədəniyyət faktının quru
konstatasiyasıdır... Şəksiz ki, rejissorun parlaq
uğuru olan "Afinalı Timon" tamaşasının
nümunəsində biz milli teatrımızda "Azər
Paşa Nemətovun fərdi teatr poetikası" haqqında
söhbət aça və bütün mülahizələrimizi,
qənaətlərimizi faktlarla əsaslandıra bilərik.
Onun "Hamlet"dən sonra "Afinalı Timon" pyesinə
müraciət etməsi əlamətdar haldır: bu
tamaşada qəhrəmanın tənhalığı (təkliyi
yox, məhz ekzistensional tənhalığı) rejissorun
çağdaş dünyamıza öz iç dünyası
prizmasından baxmasını və gördüklərinə
münasibətini parlaq, deyərdim ki, əyani sürətdə
açıqlayır. Rejissor yozumu məhz bu
nöqtədən inkişaf etməyə başlayır.
Məncə, Timonun ilk baxışdan mənasız,
əsassız görünən hərəkətləri onun
fatalistcəsinə tənhalığa məhkum olması ilə
izah olunur ki, bu da qəhrəmanın faciəsinə təkan
verir. Bu yozumla Azər Paşa Nemətov
Şekspirin "Afinalı Timon" pyesində mövcud olan
boşluqları və məntiqsizlikləri aradan
götürür, bütün diqqəti Timon kimi böyük
insanların daxili aləmlərinin mürəkkəbliyinə
və zamanları ilə barışmaz konfliktdə
olmasına yönəldir.
Dahi
Şekspirə uğurlu müraciətindən sonra Azər
Paşa Nemətov müasir Azərbaycan dramaturgiyasının
nadir incisi sayılan "Sən həmişə mənimləsən"
pyesinə möhtəşəm bir yozun sərgiləyən
quruluş verdi.
Ustad
dramaturqumuz İlyas Əfəndiyevin "Sən həmişə
mənimləsən" pyesi Azər Paşanın
quruluşunda özünün teatral-zaman "geyimi"ni
sonsuzluğa qədər dəyişmək potensialını
bir daha ortalığa qoydu... XXI əsr öz
yeni teatr qanunlarını diktə etdi və Azər Paşa
Nemətov çağdaş teatr mədəniyyətinin və
sənətkar şəxsiyyətinin (həm rejissor, həm də
aktyor) masştabının inkişaf dərəcəsini
parlaq büruzə verən bu tamaşada özünün
düşüncə-konsepsiyasını dəqiq rəsm edən
rejissor qrafikasını da sərgiləyə bildi.
İstənilən rejissorun təxəyyülünün
və bədii-estetik Zamanının formalaşmasından
ötrü mühüm olan amillərin sırasında iki
şərt daha vacib sayılır. Birinci şərt fitri
estetik zövqdür ki, rejissor bununla teatr icmasını, teatr
bilicilərini və tamaşaçıları hər yeni
quruluşunda heyran edir. Bu keyfiyyət fitri
olduğuna görə, onu kiməsə aşılamaq
mümkün deyil. Estetik zövqü
yalnız inkişaf etdirmək olar ki, "Boy çiçəyi"ndə
onun nəfis bədii bəhrəsini bir daha gördük.
İkinci şərt isə "bədiilik"
başlanğıcını bir anlayışlar sistemi kimi
konseptual şəkildə əxz etmək və bədiiliyin
bütün kateqoriyalarını ifadəli və təsirli səhnə
obrazlarında canlandırmaqdır. Səhnə
obrazları dedikdə, yalnız aktyorun yaratdığı
obraz nəzərdə tutulmur: sözügedən
anlayış səhnədə yaradılan bədii sistemin
işıqdan tutmuş əlbəsələrə, mizandan
tutmuş intonasiyaya, kompozisiyadan tutmuş bədii simvollara qədər
bütün elementlərini əhatə edir. Bu mənada,
Azər Paşa sənət psixologiyasında qəbul
olunmuş model üzərində yaradıcılıqla məşğuldur.
Bu model "intuisiya-analiz-intuisiya" düsturu
ilə ifadə olunur. Belə ki, şəksiz
parlaq fitri istedada malik Azər Paşa Nemətovun estetik
zövqü intuitiv, yəni sözə gəlməyən
duyğular vasitəsilə özünü büruzə verir.
Analitik düşüncəsi güclü olan Azər Paşa
bu intuitiv duyğuları "tərkib hissələri"nə
ayırır, onları əxz edir, yalnız və yalnız
bundan sonra bədii yaradıcılığın intuitiv
başlanğıcını yenidən "işə
salır".
Görkəmli
rus mədəniyyətşünası M.M.Baxtinin elmi
dövriyyəyə buraxdığı "xronotop"
(zaman-məkan vəhdəti) anlayışı Azər
Paşa Nemətovdan ötrü canlı məzmunla
"dolu"dur. Səhnə xronotopunun differensiasiyası
tamaşaçı-tamaşa münasibətlərini zaman
baxımından tənzimləyir. Klassik formasında səhnə
xronotopu tamaşaçılara aşağıdakı
münasibət-əlaqəni təklif edir:
- burada, indi, yəni ki, pərdə
açılanacan tamaşaçı real fiziki zamanda bulunur
("Boy çiçəyi"ndə ənənəvi pərdə
yoxdur);
- nə zamansa, haradasa, yəni ki, pərdə
açılandan sonra tamaşaçıya nə zamansa ("Boy çiçəyi"ndə
indiki və Əbədi Zaman) və haradasa baş vermiş
hadisənin gedişatında da xronotop dəyişə bilər,
yəni ki, reminisensiyalar (zaman üzrə geri qayıtmaq),
entropiyalar (zamanın iqnorizə edilməsi və ya
dağılması) baş verə bilər. Amma zamanla bu və
bu kimi bədii-estetik "əməliyyat"lar
təqdim olunmuş ilkin xronotopun konteksində baş verir. Məna
etibarilə çoxqatlı, dərin, səmimi və
DOLĞUN REJİSSURAya malik "Boy çiçəyi" həssas,
gərgin oyun nümayiş etdirən güclü aktyor
ansamblına malikdir...
... Bu
gün isə Azər Paşa Nemətovun müəllifi
olduğu "Zəfər yolu" tamaşası (premyera: 28
may 2022-ci il) 44 günlük Vətən
müharibəmizi və düşmən üzərində
möhtəşəm qələbəmizi Azərbaycan
teatrında güzgüləyən ilk parlaq tamaşa oldu. Ustad rejissor Şuşanın fəth olunma səhnəsini
teatr sənətinin şərti dili ilə son dərəcə
ifadəli qurmuşdu. Seyrçilər bu
epizodu izləyərkən çox qarışıq hisslər
yaşayır, göz yaşları içində
boğulurdular. Verdiyimiz şəhidlər... tökülən
qanlar... anaların acı fəryadı... Amma
USTAD Azər Paşa tamaşaçıya bu duyğuları
yaşatmaqla bizi mənəvi bir katarsis prosesindən
keçirir və şəhid vermiş xalqımıza
"YAŞASIN VƏTƏN!" sözlərini
alnıaçıqlıqla, ucadan səsləndirmək
qürurunu aşılayır.
Azərbaycandan kənarda Azərbaycan teatrı deyəndə
həməncə görkəmli rejissor Azər Paşa Nemətov,
onun müəllifi olduğu cəsarətli eksperimentlərlə
zəngin tamaşaları, xarizmatik şəxsiyyəti,
mehriban siması, duzlu söhbətləri yada
düşür. Bəli, o, Azərbaycandan kənarda (təbii
ki, ilk növbədə Azərbaycanda!) ən tanınan, ən
sevilən, dəyərləndirilən, ehtiram göstərilən,
bir sözlə, sayılan teatr xadimimizdir. O, Azərbaycan
Teatr Xadimləri İttifaqının sədri, teatr sənətçilərinin
lideridir. Görkəmli rejissor Vaqif
İbrahimoğlu Azər Paşanı teatr cameəmizin
"general"ı adlandırırdı və hamımıza
onu qorumağı tövsiyə edirdi.
...Mən
Azər Paşanı yaradıcı fenomen kimi görürəm:
o, dünya teatr məkanında bizim, milli teatr məkanında
isə dünya teatrının səlahiyyətli və
görkəmli nümayəndəsidir...
...Teatr
adlı sirli-sehrli gəminin kapitanı olan USTAD sonu
görünməyən bir səyahətin yolçusudur...
...Dostum sevgi ilə doludur, insanpərvərdir, onunla halal bir tikə çörək kəsmək.., yol getmək.., mübahisə etmək.., xatirələrini, söz-söhbətini dinləmək.., ustad dərsləri olan məşqlərində iştirak etmək.., gənc sənətçilərə yönəltdiyi USTAD tövsiyələrini eşitmək.., müxtəlif situasiyalarda bulunmaq insana zövq verir. Çünki Azər Paşa elə özü bir TEATRDIR!
...Bir addımlıq yolu Azər Paşa ilə bir günə də getmək mümkündür. İlahi! İnsanın nə qədər dostu, tanışı, onu sevən tamaşaçıları olarmış... Bir sözlə, Bakının bəzəyi olan Azər Paşa ilə küçədə sakit yol getmək mümkün deyil - onu tanıyırlar, onu sevirlər, onunla ünsiyyətə girməyə can atırlar və necə deyərlər, keçmiş zaman olsaydı, mütləq şlyapalarını çıxarıb, təzim edərdilər, indi isə əllərini ürəklərinin üstünə qoyub, ehtiramlarını bildirirlər. Azər Paşanın isə hamıya yetəcək sevgisi, bitmək bilməyən duzlu söz-söhbəti var. Bir də görürsən ki, Azər Paşanın tanımadığı bir tamaşaçı ona yaxınlaşıb "Sizi televizorda çox görmüşəm, indi isə icazə verin, canlı Azər Paşaya doyunca baxım!" deyir. Bu məqamda kövrək Azər Paşanın gözləri dolur və o, tanımadığı tamaşaçısını hərarətlə bağrına basıb, minnətdarlığını bildirir. Onu da deyim ki, dostum Azərbaycanın hər bucağında həməncə tanınan və çox sevilən rejissordur.
Bir neçə il bundan əqdəm əməliyyat olunmuşdum. Xəstəxanaya daxil olandan çıxana qədər Azər Paşa (çoxsaylı sadiq dostlarım və sevimli tələbələrimlə birgə) mənim yanımda oldu. Əməliyyatdan sonra gözümü açanda ilk gördüyüm onun müsbət enerjili, uşaq saflığı ilə durulmuş doğma siması idi. Desəm ki, xəstəxanada bütün tibb personalı hər gün Azər Paşanın gəlişini, şirin söz-söhbətini gözləyirdi, mənə inanın, hətta qadın həkimlər növbələri bitsə belə, evə getmir, güclü xarizması olan dostumun gəlişini gözləyirdilər. O isə gecə saat birə qədər güclü təxəyyülünü əsirgəmədən maraqlı söhbətlər edirdi. Nə həkimlərim, nə də ki, dostlarım (tanınmış teatr adamları!) xəstəxanadan çıxmağımı istəmirdilər və mən üç gün əvəzinə on beş gün xəstəxanada qalmalı oldum! Palatamda qatı açılmamış teatr söhbətlərinin ardı-arası kəsilmirdi. Azər Paşanın sayəsində bura heç kimin tərk etmək istəmədiyi Teatr Klubuna çevrilmişdi.
Əziz, unudulmaz dostumuz, böyük sənətkarımız Vaqif İbrahimoğlu ilə Ankarada xəstəxanada yatanda da eyni mənzərənin şahidi olmuşam. Azər Paşa ölümün tüğyan etdiyi həmin xəstəxanaya özü ilə bir udum təmiz hava... bir içim dirilik suyu... həyat eşqi və ümid gətirirdi...
Bəli, Azər Paşa özü elə bir TEATRDIR! Yaradıcılığı kimi, özü də hər dəfə gözlənilməzdir, yenidir, dəyişkəndir, daim yeniləşmə prosesindədir, sirlərlə doludur.
Stanislavski, Qrotovski, Meyerxold, Bruk, Streler, Lyubimov, Efros, Sturua, Dodin, Fokin və digər böyük rejissorlar kimi Azər Paşanın da böyüklüyü ondadır ki, o, daim axtarışdadır. O bilir ki, hər fikir-ideya, hər tapıntı-kəşf yeni olanı doğurur, çox zaman isə bu yeni olan əvvəlki ilə ziddiyyətdə mövqeləşir. Və bu prosesin sonu görünməzdir. Bu, əbədi hərəkətdir, əbədi dərketmədir və mürəkkəb rejissor sənətinin əbədi mahiyyəti və məzmunudur.
Əziz dostum Azər Paşa!
Yaradıcılıq səmasındakı
uçuşlarını, sonu görünməyən səyahətini
sənətkar inamı, hünəri və inadı ilə
davam etdir! Sənin bu qüdrətli uçuşların, sonu
görünməyən səyahətin milli
teatrımızın irəliyə doğru inamlı hərəkətidir!
Məryəm
ƏLİZADƏ
Sənətşünaslıq
doktoru, professor
525-ci qəzet.- 2022.- 9 sentyabr.- S.10-11.