"Sart nəslindən olduğumu heç inkar edəmiyəcəyəm"

Tatar mühərriri kimi tanınan Əbdürrəşid İbrahimovun "Həyat" qəzetində dərc olunan "Bizə aid" başlıqlı silsilə məqalələrinin birində "Mən kəndimi sart nəslindən olduğumu heç inkar edəmiyəcəyəm" fikrini söyləməsi araşdırılmasına ehtiyac duyulan bir sıra məsələlərin aydınlaşdırılmasını zəruri hesab edir.

Tatar mətbuatının inkişafında önəmli rol oynayan Ə.İbrahimov fikrini niyə "Mən sart nəslindənəm" deyil, məhz "Mən sart nəslindən olduğumu heç inkar edəmiyəcəyəm" formasında ifadə edir?! Sartlar kimdir və ya kimlərdən ibarətdir?!

Ola bilər ki, "Həyat" qəzetində özünün sart nəslindən olduğunu ifadə edən müəllifin həqiqətən tatar mühərriri Əbdürrəşid İbrahimov olması bir qədər təsdiqini tapmasın. Lakin "Şərqi-Rus" qəzetinin 1 iyun 1903-cü il tarixli nömrəsində verilən məlumat "Həyat" qəzetində özünün sart nəslindən olduğunu etiraf edən Əbdürrəşid İbrahimovun həqiqətən tatar mətbuatında önəmli rol oynayan Əbdürrəşid İbrahimov olduğunu təsdiq edir. Eyni zamanda Əbdürrəşid İbrahimov 1903-cü ildə Məhəmmədağa Şahtaxtlının redaktorluğu ilə çap olunmağa başlayan "Şərqi-Rus" qəzeti ilə əməkdaşlıq etmiş, dövrün ictimai-siyasi proseslərini özündə əks etdirən publisistik məqalələri ilə çıxışlar etmişdir.

"Şərqi-Rus" qəzeti yazır:

"İDARƏDƏN

(Ə.İbrahim) imzasilə bugünki nömrəmizdə basılan bəndin sahibi Peterburqdə imdilik aydə bir dəfə nəşr olan "Mirat" məcmuəyi-nəfisəsinin mühərriri, fazili-yeganə, əhli-fikir həqqayünü, mənişi-binəsəl Əbdülrəşid İbrahimovun əsəri-qələmi-möcüzü-rəqəmidir. Böylə bir ədibi-namdarın əsərilə sütunlarını bundan sonrə həmə vəqt təzyin edəcəyini "Şərqi-Rus" kəmali-iftixarilə oxuyanlarə təbşir edir".

Ə.İbrahimov eyni zamanda, Kazanda "Mirat", "Ülfət", "Nicat", "Əl-Tilmiz" kimi mətbuat orqanlarını çap etdirmişdir. Elanda adı çəkilən "Mirat" mətbuat orqanı da Ə.İbrahimov tərəfindən çap olunub və 1900-1903-cü illərdə "Mirat" almanaxı tatarlar arasında yeganə mətbuat orqanı kimi fəaliyyət göstərib.

Tatar mühərriri Əbdürrəşid İbrahimov Əlibəy Hüseynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlunun redaktorluğu ilə çap olunan "Həyat" qəzetinin fəaliyyətində önəmli rol oynayan publisistlərdən biri olmuşdur.

Ə.İbrahimov 1902-1903-cü illərdə, daha sonra 1908-ci ildə Yaponiyaya səyahət etmiş və onun Yaponiyada münasibətlərinin yüksək səviyyədə təşkilində "Qara Drakon" cəmiyyəti böyük rol oynamışdır.

Ə.İbrahimov özünün səyahətləri haqqında yol qeydlərini yazaraq, Kazanda dərc olunan "Bəyanül-həqq" qəzetində və İstanbuldakı "Siratül-müstəqim" jurnalında dərc etdirirdi. Səyahət etdiyi ölkələrdə siyasi və dini baxışlarını əks etdirən mühazirələr söyləyir və bununla nəzərdə tutduğu ideyanı həyata keçirmək istəyirdi.

Ə.İbrahimov yapon dilini bilməsə də, Yaponiya və onun xalqını öyrənmək publisist üçün maraqlı gəlirdi.

Əbdürrəşid İbrahimovun Yaponiyaya səyahəti haqqında diqqəti çəkən bəzi məqamlar var ki, bu da "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə əlaqədardır. "Molla Nəstrəddin" jurnalı "...ayə, görən Molla Əbdürrəşid bu nitqləri ingilis dilində söylüyür, yainki yapon dilində?" deyərək, Ə.İbrahimovu yapon dilini bilmədən bu ölkəyə tez-tez səyahətlər etməsini, hansı formada, hansı dil ilə əlaqə saxlayaraq, siyasi və dini işlər aparmasını tənqid etmişdir. "Molla Nəsrəddin" jurnalının 1909-cu ilin 23-cü nömrəsində "Lağlağı" təxəllüsü ilə yazılımış "Qəzetələrdən" sərlövhəli yazıda Ə.İbrahimov "Bəyanül-həqq" qəzetinin müxbiri olduğu və Yaponiyanın Tokio şəhərində olan zaman "Sitatül-müstəqim" məcmuəsinə bu haqda məlumat verdiyi göstərilir. Aydın olur ki, "Molla Nəsrəddin" Əbdürrəşid İbrahimovun Yaponiyaya səfərini, oradakı ictimai-siyasi fəaliyyətini, dini baxışlarını ciddi qəbul etmirdi. "Molla Nəsrəddin" yazır: "Bəyanül-həqq" qəzetəsinin müxbiri Molla Əbdürrəşid İbrahimov Yaponiyanın Tokio şəhərindən İstanbulda çıxan "Siratül-müstəqim" məcmuəsinə yazır ki, "Mən Yaponiyada hər məclisdə hər gün nitqlər söylüyürəm və Yaponiya üləmasına mənim nitqlərim elə təsir bağışlayır ki, gündə bir neçəsi özündən gedir".

"Molla Nəsrəddin" daha sonra: "Molla Əbdürrəşid nə ingiliscə bilir, nə yaponca, nə firəngcə və bu aşkardır ki, bu üç dilin heç olmasa birini də bilməyən Yaponiya məclislərində hər nə danışsa, qulaq verənlərin qulaqları taqqıldıyacaq. Lakin Molla Əbdürrəşidin əhvalatı özgədir. Bu cənab nitqlərini türk dilində söylüyür və yaponiyalılara da mollanın nitqinin məzmununu bilmək lazım deyil, onlara Molla Əbdürrəşidin məhz uzun saqqalı və ağ əmmaməsi xoş gəlir. Səbəbi də budur ki, Yaponiya camaatı mömin adamlardır və müsəlmançılığa da çox maildirlər.

Lakin Əbdürrəşid İbrahimovun yaradıcılığı haqqında elmi-tədqiqat işi aparan tədqiqatçılar belə qənaətə gəlmişlər ki, o, Yaponiyaya tərcüməçisi ilə birlikdə səfərlər etmişdir.

Əbdürrəşid İbrahimovun Yaponiyada fəaliyyəti haqqında araşdırma aparan tədqiqatçı alim Larisa Usmanovanın qeydlərinə istinadən, 1909-cu ildə publisist yenidən Yaponiyaya gəlir və bu haqda "Diplomatiçeskiy vestnik" adlı jurnalın 1909-cu il mart nömrəsində çap olunan müsahibəsində bildirilir. Baxmayaraq ki, yapon dilini bilmirdi, Yaponiya və yaponları böyük maraqla öyrənirdi. Və bu məsələdə L.Usmanovanın fikirlərinə görə, onun həm köməkçisi, həm də tərçüməçisi olan İtsudzo Nakayami əsas rol oynamışdır. L.Usmanova yazır: "Baxmayaraq ki, yapon dilini bilmirdi, Yaponiya və yaponları böyük maraqla öyrənirdi. Bu işdə onun köməkçisi və tərcüməçisi İtsudzo Nakayami olmuşdu".

Ə.İbrahimovun əslən Buxaradan olması haqda fikirlər mövcuddur. Onun əcdadlarının etnik qrupu "buxaralılar" adlanmışdır. Həqiqətən, Sibir tatarları arasında belə qrup mövcud idi, lakin onları özbək və yaxud tacik hesab etmək, həmçinin, Buxaranı Ə.İbrahimovun vətəni kimi nəzərdə tutmaq yanlış fikir olardı. XVII-XVIII əsrlərdə Orta Asiyadan Sibirə gəlmiş Ə.İbrahimovun əcdadları "buxaralı" adlandırılmışdır. Hətta mütəxəssislər arasında heç bir şübhə yoxdur ki, bu qrupun sonrakı nəsilləri Sibir tatarları ilə qarışıb və onların dilləri, məişətləri və etnonimləri arasında heç bir fərq yoxdur.

Həqiqətən, XIV əsrin əvvəllərinə yaxın sonradan Sibir xanlığı adlanan torpaqları idarə edənlər öz təbəəliyində olanlara islam dinini başa salmaq üçün Mavəraünnəhrdən (Orta Asiya) 360 Nakşibendi şeyxlərini dəvət etmişlər.

Nakşibendi şeyxləri - 12 sufi təriqətlərindən biri kimi məşhur şeyx Bahauddin Nakşibendinın şərəfinə adlandırılıb və Buxarada yerləşən məqbərəsi ziyarət məkanıdır. Şeyxlərin dini geneologiyası təriqəti bir sıra təriqətlər kimi Əliyə deyil, Əbu Bəkrə aiddir.

Bir çoxları bu dəvəti asanlıqla qəbul edə bilməmiş, islamı təbliğ edən zaman bəziləri məhv olmuşlar. Onların həlak olduğu yer, yəni Tümen vilayətinin cənubunda yerləşən Astana kəndinin yaxınlığı əhali tərəfindən indi də yad edilir. Nakşibendi şeyxlərinin bir hissəsi vətənə qayıtmış və Sibir xanlığında qalanların sonrakı nəsli isə Sibir müsəlmanları arasında böyük hörmət qazanmışdır. Məhz Sibir tatarı Əbdürrəşid İbrahimov da həmin nəslin davamçılarındandır.

Əbdürrəşid İbrahimovun "Həyat" qəzetində dərc etdirdiyi bir sıra publisistik yazılarında sartlara müraciət etməsi təsadüfi deyildir. Xüsusilə də özünün sart nəslindən olmasını etiraf etməsi məsələsi. "Sart qardaşlarımız bizim din qardaşlarımızdır. Başqə müsəlmanları nə qədər sevərsək, sartları dəxi o qədər sevəriz" deməsi müəllifin bildirdiyi sartların Buxara sartlarına aid olmasına şamil edir, onların mükəmməl bir tarixə malik olmalarını sübüt etməyə çalışır: "Buxarə, Səmərqənd, Keş cəhətləri Həccac əyyamındə Həzrəti Quteybə tərəfindən istila olunmuş məmləkətlərdəndir, demək olur ki, sart qardaşlarımız min iki yüz sənədən ziyadə müsəlmandır. Sartlar islamiyyətdə Azərbaycan tatarlarından dəxi müqəddəmdir".

Ə.İbrahimov Həzrəti Quteybənin adını vurğulayır. Quteybə ibn Müslüm 668-ci ildə İraqın Bəsrə şəhərində anadan olub. Ərəblərin Babili qəbiləsindən olan Quteybə ibn Müslüm 704-cü ildə Əbdülməlik bin Mərvan tərəfindən vali təyin olunur və böyük bir ordunun sərkərdəsi olur. Buxara, Səmərqənd, Xarəzm, Xivə, Fərqanə və digər ərazilərin fəth edilməsində böyük rol oynamışdır.

Əbdülməlik ibn Mərvan 21 il hakimiyyətdə olub və xaraktercə çevik, istedadlı, uzaqgörən, lakin çox qəddar bir insan olub. Ə.İbrahimov "Həccac əyyamında" deyərkən, Əbdülməlik ibn Mərvanın zamanında vali təyin olunan və 20 il bu vəzifədə çalışan İraq hakimi Həccac ibn Yusifi nəzərdə tutur.

"Sart" problemi, "sartlar kimdir və kimlərdən ibarətdir" məsələsi XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində bir sıra tədqiqatçı-alimlər tərəfindən maraqla qarşılanmış və hətta məsələ ilə bağlı müxtəlif mətbu orqanlarda polemik fikirlər səslənmişdir.

Serqey Nikolayeviç Abaşin "Gtnoqrafiçeskie znanie i naüionalğnoe stroitelğstvo v Sredney Azii (problema sartov v XIX - naçale XXI v.) adlı elmi-tədqiqat işində sart probleminə toxunaraq, bu məsələ ətrafında hələ də müxtəlif diskussiyaların mövcud olmasını, illərlə müxtəlif alim və siyasətçilər tərəfindən müzakirə obyektinə çevrilməsi haqqında maraqlı fikirlər irəli sürmüşdür. Müəllifin qeydlərinə əsasən, bəzi alimlər sartların ayrıca bir millət kimi mövcud olmasını vurğulayır, bəziləri isə ümumiyyətlə bu termindən imtina etməyə çağırış edirdilər və sonda sartların bir xalq kimi mövcud olmaması fikri qalib gəlir. Bəlkə də Əbdürrəşid İbrahimovun bir qədər sanki sıxıntı keçirərək, "Mən kəndimi sart nəslindən olduğumu heç inkar edəmiyəcəyəm" kimi ifadə etdəsi bundan irəli gəlir. Sartlarla bağlı tədqiqatçılar arasında olan fikir mübadiləsində sonuncu seçim özbək və taciklərin xeyrinə nəticələnir, bu mövzu isə həll olunmamış vəziyyətdə qalır.

Ə.İbrahimov "Həyat" qəzetində dərc etdirdiyi məqalədə sartların həqiqətən bir millət kimi mövcudluğunu sübut etməyə çalışır. Əvvəldə qeyd etdik ki, 360 Nakşibendi şeyxləri islamı təbliğ etmək üçün Orta Asiyadan Sibir xanlığına gəlmiş və Ə.İbrahimov da həmin Nakşibendi şeyxlərindən olan nəslin davamçılarındandır. Məqalədə bu fikri özü də təsdiqləyərək yazır: "Bundan maədə sartlar Sibiryə Ural tərəflərinə ibtida islamiyyəti nəşr etmiş millətlərdəndir. Bizim sart qardaşlarımız ruslardan dəxi müqəddəm Qərbi Sibiryədə və Ural qərbində ticarət ilə iştiğal etmişlər və islamiyyəti nəşr etmişlərdir. Bu gün Sibiryədə sakin üç qövs sartlar, şul əski: Hivədan, Orkancidən, Buxarədən, sairəmədən gəlmə sartların sülaləsidir. Şul sart babaların övladı bu gün bütün Sibiryə ticarətini əldə etmişlər, (Sibirski Buxaris) namını qazanmışlardır. Olan Buxarədə: Mir Ərəb, Kovkəldaş Zərgəran və sairə. Taşkənddə, Səmərqənddə neçə-neçə böyük cism mədrəsələr və taəbəd olunmuş vəqflər, milyonlar ilə ovqafı-xassətən (ovqaf - savab bir iş üçün ayrılmış mülklər) mədrəsələr tərbiyəsinə həsr olunmuşlar. Bunları kim inkar edə bilər, bunlar həmə lisani-hal ilə sart qardaşlarımızın islamiyyətə etmiş olduqları xidmətlərə şəhadət edərlər. Hətta bu son sənələrə qədər: ümum mədrəsələri emar edən, məscidləri tərbiyə edən, ətrafə elmi verən sartlar idi".

E.S.Vulfsonun "Kak jivut sartı" əsərindəki sartlar haqqında fikirləri Ə.İbrahimovun qeydləri ilə kəsişir. Ə.İbrahimov məqalədə sartların bir xalq, millət olaraq mövcud olduğunu sübut etməyə çalışır.

E.S.Vulfson "Kak jivut sartı" əsərində sartların dini baxışlarını, adət-ənələrini ətraflı təsvir edir. Müəllif göstərir ki, sartlar Məhəmməd peyğəmbərə sitayiş edirlər və Quran onların müqəddəs kitabıdır. Əsərdə sartların məşğuliyyətindən danışarkən əkinçiliklə, ən əsası ticarətlə, ipəkçiliklə və digər sənətlə məşğul olmaları açıqlanır.

Ə.İbrahimov "Həyat" qəzetində sartların məşğulluq məsələsinə toxunaraq, "bütün cahan fabrikələrinə pambıq verən sartlardır" deyə fikrini əsaslandırır. Bundan əlavə, ipək istehsal etməkdə onların yüksək sənətkarlıq məharəti mövcuddur ki, heç bir millət bu formada ipək istehsal edə bilmir. Avropa sərgilərində sartlar əl işlərini nümayiş etdirməklə sənətkarlıqlarını tanıtmağa çalışırlar. Burada da Ə.İbrahimov "müsəlmanlardan yalnız sartlar bulunurlar" ifadə etməsi bəhs edilən sartların müsəlmanlardan ibarət sartlar olduğunu göstərir. 1892-ci ildə Amerikanın Çikaqo şəhərində təşkil olunan sərgi və 1900-cü ildə Parisdə keçirilən sərgidə sartlardan da iştirak edildiyini müəllif vurğulayır. Əbdürrəşid İbrahimov "Həyat" qəzetində yazır: "Bu gün Türkistan vilayətlərində torpaqları əkən və ənva məhsul ilə emar edən, bütün cahan fabrikələrinə pambıq verən sartlardır. Xüsusilə (ibrişim) ifak əmtəələri hazır etməkdə, əl sənətində sartlardə olan istedad heç bir millətdə yoqdur. Bu gün ümum Türkistan vilayətinə lazım olan qumaşlar, hamu əlindən emal olunmaqdadır. Hətta bu gün Türkistandə olan avropalı tacir vəkilləri sartlarının ticarətdə və sənayedə olan istedad fitrilərini daima təhsinlər ilə (təhsinlər ilə - alqışlayaraq) yad edərlər. Bu gün Avropada bir [vıstovkə] sərgi açılırsə, oradə müsəlmanlardən yalnız sartlar bulunurlar dersəm caizdir. (1892)-də Ameriqədə Çikaqo vıstofkəsində sartlardan adam bulundu. (1900) Paris vıstovkə sərkisində sartlardan adam bulundu".

V.V.Bartold, A.Bamberi, N.Ostroumov, V.P.Nalivkin, Serali Lapin, K.P.fon Kayfman və digərlərinin sartlarla bağlı fikirləri fərqlidir.

Tədqiqatçı Nataliya Aleksandrovna göstərir ki, tacik və özbək münasibətlərini aydınlaşdıran zaman hökmən "sart" məsələsinə müraciət etmək lazımdır və onların türkdilli və farsdilli sartlara bölünməsini də vurğulayır.

Sartlarla bağlı mətbuat orqanlarında kəskin polemika mövcud olmuşdur ki, V.V.Bartold və Serali Lapin arasında olan fikir ayrılıqları bunu bir daha sübut edir.

Serali Lapin iddia edir ki, nəinki sart milləti, hətta onların dili də mövcud deyil. Orta Asiyada yaşayan tacik və özbəklər ümumilikdə sart adlanır.

Görkəmli şərqşünas V.V.Bartold və Səmərqənd quberniyasında tərcüməçi kimi çalışan Serali Lapin arasında sart mövzusu ilə bağlı fikir münaqişəsi başlayır və mətbuatda kəskin polemik yazılar dərc olunur.

Əbdürrəşid İbrahimovun "Həyat" qəzetində dərc etdirdiyi "Bizə aid" adlı silsilə məqaləsində özünü sart adlandırması indiyə kimi açıq formada qalan "sart" məsələsini gündəmə gətirir. Qeyd etmək lazımdır ki, 1926-cı ildə Orta Asiyada əhalinin siyahıya alınması zamanı bütün sartlar özbək milləti kimi qeydiyyatdan keçmişlər. Müasir dövrdə bir sıra tədqiqatçıları hələ də bu mövzu maraqlandırır və tədqiqat işlərinin əsas mövzusu kimi araşdırılır.

Fatma ƏLİZADƏ

Bakı Slavyan Universiteti Jurnalistika kafedrasının müəllimi

525-ci qəzet.- 2022.- 23 sentyabr.- S.15.