Tələbələrin təhsil haqqı problemi

YÜKSƏK QİYMƏT, YARIMÇIQ QALAN TƏHSİL

Azərbaycanın ali məktəblərində təhsil alan tələbələrinin təhsil haqqı ilə bağlı problemləri bir qayda olaraq hər növbəti tədris ili başalayan ərəfədə yenidən aktuallaşır. Maddi çətinlik ucbatından təhsil ala bilməyən tələbələrin təhsildən imtina etməsi halları ilə demək olar, hər il qarşılaşırıq.

Hazırda ölkənin ali təhsil müəssisələrində təhsil alan tələbələrin 70 faizi öz vəsaiti hesabına, yəni, ödənişli əsaslarla, 30 faizi isə dövlət büdcəsi vəsaiti hesabına təhsil alır. Yalnız dövlət ali məktəblərinin ödənişli ixtisaslarına qəbul olunan bəzi kateqoriyalı tələbələr təhsil haqqından azaddırlar. Bu tələbələrin də təhsil haqqları dövlət tərəfindən ödənilir.

Elm və Təhsil Nazirliyindən verilən məlumata görə, "Şəhid adının əbədiləşdirilməsi və şəhid ailələrinə edilən güzəştlər haqqında" qanuna əsasən Şəhid ailəsi statusunu almış ailənin üzvləri dövlət ali, orta ixtisas və peşə təhsili müəssisələrində və Prezidentin müəyyən etdiyi elmi təşkilatda - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında (AMEA) ödənişli formada təhsil aldıqda təhsil haqqını ödəməkdən azad olunurlar. Eyni zamanda, valideynlərini itirən və valideyn himayəsindən məhrum olmuş uşaqlar, həmçinin, valideynlərini itirmiş və valideyn himayəsindən məhrum olmuş ali, orta ixtisas və peşə təhsili müəssisələrində və Prezidentin müəyyən etdiyi elmi təşkilatın -AMEA-nın magistratura səviyyəsində əyani formada təhsil alan 23 yaşınadək olan şəxslər dövlət, bələdiyyə və özəl ali, orta ixtisas və peşə təhsili müəssisələrində və Prezidentin müəyyən etdiyi elmi təşkilatın - Akademiyanın magistratura səviyyəsində ödənişli əsaslarla təhsil aldıqları müddətdə onların da təhsil haqqı dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödənilir.

Azərbaycanın dövlət ali təhsil müəssisələrində və AMEA-nın magistratura səviyyəsində ödənişli əsaslarla təhsil alan məcburi köçkünlərin təhsil xərclərinin ödənilməsi haqqında Prezidentin müvafiq sərəncamı ilə 2011-2012-ci tədris ilindən etibarən Azərbaycanın dövlət ali təhsil müəssisələrinin bakalavriat (əsas (baza ali) tibb təhsili) və magistratura (rezidentura) təhsil səviyyələrinə, Akademiyanın magistratura səviyyəsinə yeni qəbul olunan, ödənişli əsaslarla təhsil alan məcburi köçkün statusu olan vətəndaşlarının təhsil müddəti ərzində təhsil haqqı xərcini dövlət çəkir.

"I və II dərəcə əlilliyi olan şəxslərin, habelə sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək uşaqların təhsil haqqı xərclərinin ödənilməsi haqqında" Prezidentin müvafiq sərəncamına əsasən ölkənin ali təhsil müəssisələrində bakalavriat və magistratura (əsas (baza ali) tibb təhsili və rezidentura) təhsil səviyyələrində, AMEA-nın magistratura səviyyəsində və orta ixtisas təhsili müəssisələrində ödənişli əsaslarla təhsil alan I və II dərəcə əlilliyi olan şəxslərin, habelə sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək uşaqların təhsil müddəti ərzində təhsil haqqı xərcləri dövlət büdcəsinin vəsaiti hesabına ödənilir.

Həmçinin, "Sosial baxımdan həssas əhali qrupuna aid edilən ailələrin üzvü olan tələbələrin təhsil haqqı xərclərinin ödənilməsi barədə" Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarına görə, ünvanlı dövlət sosial yardımı alanlar, hər iki valideyni (tək valideyni olduqda isə həmin şəxs) və ya qanuni nümayəndələri I və II dərəcə əlil olan şəxslər, işsiz kimi qeydiyyatda olanlar, yaşa görə əmək pensiyaçıları və yaşa görə sosial müavinət alan ailələrin üzvü olan tələbələrin təhsil haqqını dövlət ödəyir.

İkinci dəfə ali təhsil və ya orta ixtisas təhsili alan, subbakalavrlar, təhsil haqqından azad olunanlar üçün müəyyən edilən kriteriyalara aid olmayan, qiyabi formada təhsil alan şəxslər isə təhsil haqqından azad edilmir.

Dövlət ali təhsil müəssisələrindən fərqli olaraq ölkənin özəl universitetlərinin heç birində bu və digər kateqoriyaya aid olan şəxslər təhsil haqqından azad edilmir. Ümumiyyətlə, sözügedən məsələdə özəl universitetlər korporativ sosial məsuliyyət təşəbbüsündən uzaqdırlar. Hansı ki, dünyanın bir sıra ölkələrində özəl ali məktəblər müəyyən güzəştlər tətbiq edirlər. Məsələn, qonşu Türkiyədə özəl universitetlərdə oxuyan şəhid ailələrinin övladları təhsil haqqı ödəməkdən azaddırlar.

Təhsil eksperti Elçin Əfəndi deyir ki, dövlət ali təhsil müəssisələrində ödənişli ixtisaslarda oxuyan və əhalinin müəyyən həssas təbəqəsinə aid olan şəxslər üçün güzəştlər var. Dövlət ali təhsil müəssisələrində əhalinin müəyyən həssas təbəqəsi üçün güzəştlər olsa da, özəl universitetlərdə belə güzəştlər tətbiq edilmir. Nəticədə görürsən ki, bir çox tələbə təhsil haqqını ödəyə bilmədiyi üçün ali məktəbdə oxumaqdan imtina edir. Bu, çox təəssüf doğuran haldır: "Düzdür, özəl universitetlər özləri-özlərini maliyyələşdirirlər. Ancaq hər bir özəl ali məktəb öz daxili imkanlarından irəli gələrək bəzi sosial kateqoriyaya aid olan tələbələri təhsil haqqından azad edə bilər. Bir sıra özəl ali məktəblərin buna imkanı da var. Təəssüf ki, özəl universitetlər bu məsələdə maraqlı deyil. Amma ali məktəbdə təhsil göstəriciləri yüksək olanları ödənişdən azad etmək olar. Türkiyədə bununla bağlı təcrübə var. İqtisadi durumu aşağı səviyyədə olan ailələrin övladları təhsil haqqından azad edilirlər. Bizdə isə özəl ali məktəblər bu məsələdə təşəbbüs göstərmir. İnzibati yolla özəl ali məktəbləri buna məcbur etmək olmaz. Gərək onlar özü bunda maraqlı olsunlar".

Elçin Əfəndi qeyd edir ki, ölkədə 146 mindən çox tələbə (magirstr, bakalavr) ödənişli təhsil alır: "Onlardan 22 mininin ödənişi dövlət büdcəsi hesabına ödənilir (imtiyazlı şəxslər), qalanları isə əlbəttə, öz hesablarına ödənilir. Dövlət bunu nəzərə alaraq tələbə təhsil krediti yaratdı. Universitetlər də bu amili nəzərə almalı, güzəşt etməlidir. Əlbəttə, güzəşt etmədiyi halda tələbəni itirəcək. Hər il yüzlərlə tələbə bu faktlara görə universitetləri, kollecləri tərk edir. Bu isə müvafiq təhsil müəssisələrinə başucalığı gətirmir".

Ekspertə görə, ali məktəbə daxil olan şəxslərə "Birinci kursun pulunu ver, sonra sənədlərini qəbul edim" prinsipi ilə yanaşma doğru deyil: "Tələbələrin təhsil haqqını sonradan ödəyəcəyinə dair çox müraciətləri olur. Universitet rektorlarına edilən belə müraciətlər müsbət cavablandırılmalıdır. Təhsil alan onsuz da bu vəsaiti ödəyəcək. Bir də, insan götürdüyü fənnin pulunu verməlidir. Axı tələbə universitetə bir il əvvəldən niyə pul ödəməlidir? Bəlkə, heç ilin sonunadək təhsil almayacaq, birinci semestrdən sonra çıxıb getmək istəyəcək. Belə faktlar da var. Praktikada var, birinci kursun ikinci semestrindən xaricə çıxıb gedən tələbə ödədiyi təhsil haqqının yarısının geri qaytarılmasını tələb edib. Tələb etməkdə də tamamilə haqlıdır. Çünki oxumadığı fənlərin pulunu ondan əvvəlcədən alıblar. Ümumiyyətlə, qeydiyyat hər semestrdə aparılmalıdır. Tələbə qeydiyyatdan keçərkən həmin semestrdə hansı və neçə fənni oxumaq istədiyini bildirməlidir".

Təhsil üzrə ekspert Nadir İsrafilovun fikrincə isə, təhsil haqları ölkə əhalisinin böyük hissəsinin gəliri ilə müqayisədə çox yüksəkdir. Nəinki ölkə əhalisinin gəliri, qonşu dövlətlərin ali təhsil müəssisələrində qüvvədə olan təhsil haqqı ilə müqayisədə də Azərbaycan universitetləri daha bahalıdır: "Ona görə də ali məktəblərdə oxumaq şansı əldə edən, ancaq ödənişsiz təhsil üçün cəmi bir neçə balı çatmayan xeyli gənc maddi çətinlik ucbatından bu imkandan yararlana bilmir".

Millət vəkili Qənirə Paşayeva bildirib ki, maddi imkansızlığa görə ali təhsilini buraxmaq məcburiyyətində qalan gənclərin sayı az deyil: "Bölgələrdə nə qədər kasıb ailələrin istedadlı uşaqları var. Bakıda yataqxanaların sayı az olduğundan ali məktəblərə daxil olmuş gənclərin xeyli hissəsi kirayələrdə qalaraq oxumağa məcbur olurlar. Kasıb ailələr övladlarının həm kirayə, həm yaşamaq, həm də təhsil haqqı ödənişini ödəməkdə ciddi çətinlik çəkirlər və bəzi gənclər bu səbəbdən ali təhsildən imtina edirlər".

Sonda məlumat üçün onu da qeyd edək ki, 2021-ci ildən etibarən Elm və Təhsil Nazirliyinin tabeliyində Təhsil Tələbə Krediti Fondu tərəfindən tələbələrə təhsil krediti verilir. Təhsil tələbə kreditinin ayrılmasında məqsəd təhsilin hamı, xüsusilə də əhalinin aztəminatlı təbəqələrindən olan şəxslər üçün əlçatanlığının təmin edilməsi, təhsildə bərabər imkanların yaradılması və təhsilin əhatə dairəsinin genişləndirilməsidır. Bu kredit dövlət dəstəyi ilə çox kiçik faizlərlə və uzun müddətə verilir. Nazirlər Kabineti tərəfindən təsdiqlənən müvafiq qaydaya əsasən, təhsil tələbə kreditinin sosial və standart növləri mövcuddur. Sosial təhsil tələbə kreditindən yalnız sosial həssas təbəqəyə aid ailələrin üzvü olan tələbələr istifadə edə bilər və onlara kreditlər güzəştli şərtlərlə verilir.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet 2022.- 30 sentyabr.- S.7.