Sözümüzün,
savaşımızın Nizami Aydını: şairlik və
şəhidlik
Öldüyüm
günün səhəri
ana
döşündən içdiyi süd tək
ağız-burnunu bulaşdıracaq
təbəssümüylə
körpəm dəyişdirəcək
otağımın havasını.
Oyuncağıyla
gözləyəcək
"indicə gələcək" atasını.
Körpəm
qaçırdacaq dodaqlarını
Qara sarınmış şəklini.
Körpəm
unutduracaq ölümümü!
1992-ci
ilin iyunun 15-də tank komandiri Nizami Aydın (Nizami Arif oğlu
Salmanov) Sırxavənd döyüşlərində
böyük hünər göstərmiş, mühasirəyə
düşən piyada bölməsini xilas etmək
üçün, idarə etdiyi tankı birbaşa düşmən
səngərinə sürüb mühasirəni yarmış,
əsgərləri xilas etmişdi: özü isə yanan
tankın içində qalmışdı.
Vətən yolunda şəhid olan Nizami Aydının 31
yaşı vardı. Birinci Qarabağ müharibəsində ilk
şəhid şairimizdi o.
Gəncədə
doğulmuşdu, orada H.B.Zərdabi adına
Pedaqoji institutu bitirmişdi Nizami Aydın. Təyinat
üzrə Qubada, Ruk, Zıxır kəndlərində müəllim
işləmişdi. Sonra
qayıtmışdı Gəncəyə.
Yaradıcılığa səksəninci illərin
ortalarında şeirlə başlamışdı, "Gəncənin
səsi", "Azərbaycan gəncləri",
"Ulduz", "Azərbaycan" qəzet və
jurnallarında çap olunmuşdu. Azərbaycan Milli Ordusu
yaradılanda könüllü olaraq cəbhəyə
getmiş, Ağdamın bir sıra kəndlərinin müdafiəsi
uğrunda döyüşlərdə tank komandiri kimi
iştirak etmiş, qəhrəmancasına şəhid
olmuşdu.
Öldüyüm
günün səhəri
gözlərinin çiçəyində belə
atasını göstərmə körpəmə.
Görsə,
üzündəki kədərə -
cüyür balası kimi
duza gələcək
körpəm.
1999-cu ildə onun "Son dua" şeirlər kitabı
çap edildi.
Nizaminin birinci kitabı olmayıb, heç ikinci
kitabı da olmayıb. Nizami Aydın kimi
tanıdığımız bu şair üçün hər
şey sondan başlayıb.
"Gəlimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü
dünya".
Onun üçün son gün 1992-ci ilin 15 iyunu oldu. Şair Musa
Urud demişkən, "Nizami Aydın daha çox şairi
olduğu göylərə çəkildi". Torpağa gömülmədi, məhz göylərə
çəkildi. Sevdiyi Tanrının yanına!
Bəzən yazıçılarımızı
günahlandırırlar ki, Qarabağ müharibəsində
onların çoxu döyüşçülər
qarşısında şeir oxumayıblar, əsgərləri
qələbəyə ruhlandırmayıblar, müharibəni əks
etdirən əsərlər yazmayıblar. Bu fikir son dərəcə
subyektiv və yanlışdır. Azərbaycan ədəbiyyatı
bu müharibədə də öz sözünü dedi və
deməkdədir. Həm Birinci, həm də İkinci
Qarabağ müharibəsində.Azərbaycan şairinin
müharibədə iştirakını yalnız hər
hansı təbliğat kampaniyası və estrada səviyyəsində
məhdud bir münasibətlə "izah edənlər"
unudurlar ki, müharibə, savaş ilk növbədə
yüksək səviyyədə təşkil olunmuş nizami
ordudan, xalqın mütəşəkkil birliyindən,
hamının bir amal uğrunda çarpışmasından
ibarətdir
Əslində, mənim heç cür Nizami Aydına
"şəhid şair" deməyə dilim gəlmir. Şairlərin
şəhidi, köçkünü, qaçqını olmur
(çox şair bu gün öz şeirlərinin altında
"qaçqın şair" imzası qoyanda elə bil
adamın içində qaçqınlıq küləyi əsir).
Nizami Aydın Azadlıq şairi idi.
Onun
haqqında fikirləşəndə mən həmişə
Ənvər Məmmədxanlının "Xürrəmilərin
ağ şahini" pyesində Babəkin
Aqşinə söylədiyi bu sözləri
xatırlayıram: "Ey Aqşin, sən heç vaxt dərk
eləməyəcəksən ki, azadlıq yanğısı
nə deməkdir. O dəhşətli yanğı ki, ürəyi
yandırıb külə döndərir. Azadlıq - istər
o şirin olsun, istər acı - yalnız o idi mənim səcdəgahım!
Və bu müstəbid ki, məni
öldürür, o da heç vaxt anlamayacaq ki,
ölümü ilə Azadlıq fədaisi büsbütün
məhv olmur. Və mən ki, Babək kimi
varam və bu ölümdən o tərəfdə də yenə
Babək kimi var olacağam!"
Yalnız
Azadlıq şairi bu misraları yaza bilər:
İspaniya!
Vətən
döyüşlərdəykən
Qara
öküzlər önünə
qırmızı bayraq tək
çıxır şairlər.
Bu
dünyada ancaq şairlərin
Taleyi bənzəyir
bir-birinə...
Vətən
ağrısıdır
dünyanın ən böyük ağrısı.
Nizami
Aydının "İspaniya" poemasının konkret bir qəhrəmanı
var: Federiko Qarsia Lorka. Ancaq bu poemada Lorka taleli bütün
şairlər gözümüzün önünə gəlir:
Mənsur Həllac, Nəsimi, Musa Cəlil, Xəlil Rza
Ulutürk.
Min illərdi yol gəlirik, yolçusuyuq eyni yolun,
Federiko.
İspan şairinə bu böyük məhəbbət
Nizami Aydını ruhca Lorkaya yaxınlaşdırdı. Və onun Lorkadan elədiyi
tərcümələri oxuyan hər kəs Lorka şeirlərinin
içərisində Sırxavənddə həlak olmuş
bir Azərbaycan şairinin ürəyinin döyüntülərini
eşidəcək:
Qaç
çölün içindən,
küləklərin içindən -
qara
atım, ayın üzü tutulur.
Ölüm
Kordova gülləsindən
yoldaca
görəcək məni.
Necə
uzundur mənim yolum
Mənim atım, yol yoldaşım.
Uzaq
Kordovada,
yol
ağzında ölüm
qarşılayacaq bizi.
Uzaqdır,
həm də
duman
içindədir Kordova.
Nizami Aydının "Azadlıq" silsilə
şeirlərini 1980-ci illərin sonları, 1990-cı illərin
əvvəlləri üçün yazılan, o illərin - o
günlərin ovqatı üstünə köklənən
poeziya nümunələri kimi qavramaq sadəlövhlük
olardı. Bu silsilə şeirlərdəki Azadlıq
yanğısı bir ayın, bir ilin yanğısı deyil.
Nizami
Aydın bu silsilədə Azadlıq şairi obrazını
yaradır və bu yaratdığı şair obrazını məhbəslə,
qoluna vurulan qandallarla, edam
kürsüsü ilə üzbəüz qoyur və sanki
üzünü Azadlığı içində boğulan və
qəhr olan insanlara tutub deyir:
Haqq yolunda
canını göz yaşına,
göz
yaşını Tanrıya tapşıran
yaxşı insanlar olmasaydı,
bir belə
yaxın olmazdıq.
Tanrının
üzündəki
uşaq
sevgisinə...
...Təkcə
mələklər eşitməzdi
pıçıltımızı.
güllələnməzdik... asılmazdıq...
Bu qədər
yellənməzdik dar ağaclarında,
bu qədər
vərəmləməzdik
ataların gözlərindəki dərdimizin
qan
laxtasına...
Ölümündən sonra Nizami Aydın haqqında
yazılar çap olundu, xatirələr söylənildi, tədbirlər
keçirildi.
Ancaq bu yazılarda Nizaminin şair səciyyəsi
(bircə Nərgiz Cabbarlının yazısı istisna olmaqla)
açılmadı.
Nizami Aydının qısa bir ömür çərçivəsində
poeziyaya nə gətirdiyi unudulmasın gərək.
Mən Nizamini modernist şeirimizin sırasında
görürəm. Və bu şeirləri yazan müəllifi
stereotip təfəkkürdən tam uzaq hesab edirəm. "Təzəcə öpülmüş qız
yanağına süzülən göz yaşı kimisən,
gözəl şeir" deyirdi Nizami. Bəlkə
də indi bu bənzətmə çoxlarına adi bənzətmə
təsiri bağışlayacaq. Olsun! Amma
bu, Nizami Aydınındır, ona qədər kimsə deməyib.
Əlbəttə, modernizmi (ənənəvi şeirə
münasibətdə olduğu kimi) bədii təsvir vasitələrinin
təzəliyində axtarmaq məhdudluq olardı. Modernizm təkcə
şeirin formasında, ifadələrin, bənzətmələrin
təzəliyində yox, həm də düşüncə tərzinin
yeniliyindədir. Məsələn, Nizami Aydının
"Şəhər" silsiləsindən yazdığı
bir şeirində bu misralara diqqət edin:
Küçələrində
balıq
üstünə,
iliyi
vurulan quzu mələrtisinə
tellərindən qan sızacaq
şəhər işıqlarının.
Oyuncaq istəyən
körpəsinin
gözlərinə baxa bilməyən atalar
çıxa bilmir
dərdi
də şair qanına
yerikləyən şəhər
Yeraltı
keçiddə dilənçiləri
Yerüstü
keçiddə milisləri
əl
açan şəhər.
Nizami Aydının şeirlərindəki dərd,
ağrı, kədər ümidsizlik doğurmur. Bu dərd,
ağrı, kədər ümidsizliyə gedən yolları
qapayır. Dərd onun şeirlərində
öz patoloji bürüncəyini kənara atır, müqəddəsliyə,
ululuğa, ucalığa səsləyir bizi. Ona görə də onun şeirlərindəki dərd,
ağrı təmiz qalır. Şeirlərindəki
göz yaşları kimi Nizami Aydın deyir:
Quşlar
göy üzünün körpələridir...
Göyərçin
göy üzü
Elə
Cakonda təbəssümüdür
Bir də:
Hərənin
öz torpağına,
Hərənin
öz göy üzünə bənzər
Sevdiyi qız.
Və bir
də:
Sonuncu
sırada kor qız uşağı
titrəyən əlləriylə
Gəzirdi
ana üzündə
Gəzirdi
son dəfə sevdiyi günü
Gəzirdi
göy üzünü
O gün
bəlkə də
ilk dəfə
Qadın
kimi sevilirdi göy üzü...
O, bir
neçə şeirində şairlərin ölümündən
söz açmışdı. Görün necə gözəl
deyib:
"Şairlərin
ölümü ölən quşların,
Ölən
çiçəklərin boyandığı
mavilik qədər
gözəl"
Bu dünyada Nizami Aydını son dəfə görmək
mənə də qismət olub. Nə birinci, nə ikinci dəfə...
Ancaq son dəfə... O zaman bizim redaksiyalar ("Azərbaycan"
və "Ulduz") İstiqlal küçəsində yerləşirdi.
Nizami Aydın məndən Ələkbər
Salahzadəni soruşdu. Ələkbər müəllimin
işdə olmadığını dedim və soruşdum:
"Siz kimsiniz?" Dedi ki, Nizami Aydın.
O vaxt hələ
məmləkətimizin başı üstündə qara
buludlar görünmürdü.
Və
getdi...
Çox-çox sonralar Ələkbər Salahzadə
Nizami Aydının şeirlərini çap etdi və ona bir
yazı da həsr elədi. O yazıdakı bu sözlərlə
mən də çoxdan yazmaq istədiyim bu yazıma nöqtə
qoyuram.
"Şeirlərini yazdığı dildə oxumaq
üçün ispancanı öyrəndiyin Qarsia Lorka da sənin
içində, bu dəfə ayrı faşistlərin əliylə
bir daha öldürüldü.
Sənin simanda ispan şairi Qarsia Lorka bu torpaqda da şəhid
oldu. Görəsən, İspaniya bildimi?
Dostların kədərləndi.
Bircə anan ağlamadı. Ölümünə inanmadı:
"Mənim oğlum ölməyib, ölə bilməz"
- dedi. Anan indiyəcən ölüm xəbərini həndəvərinə
qoymur, Nizami!
Gedəndə
üçüncü övladını gözləyirdin,
indi deyirlər, oğlun olub!
Bir də doğuldun, Nizami! Bir də dünyaya
gəldin!"
Vaqif
YUSİFLİ
Filologiya
elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2022.- 8 yanvar.- S.18.