"Papaqsız baş yetimdir..."

5. KƏRBƏLAYİ İSMAYILIN PAPAQ DAVASI

"Abbasqulu bəyin papağı" adlı yazıdan sonra bəzi dostlar, kinosevərlər "Axırıncı aşırım" filminin real həqiqətlərə uyğun olmayan epizodlarına, habelə tarixi şəxsiyyətlərin bu filmə təhrif olunmuş şəkildə gətirilməsinin səbəblərinə münasibət bildirməyimi xahiş etdilər. Düşündüm ki, bu müraciətləri cavabsız qoymaq düzgün olmaz və bu qeydlər də deyilənlərlə bağlı bildiklərimin və düşündüklərimin məhsuludur.

Əvvəla, həqiqətin, reallığın təhrifi barədə.

Bəlkə də çoxları bilmir ki, bu film də vaxtilə ciddi senzor təpkisinə məruz qalıb, məzmun planında onun ən mühün epizodlarından biri - Qəmlonun ölümü səhnəsi filmin televiziya ilə bir neçə dəfə nümayişindən sonra çinovniklərin tələbi ilə Kərbəlayi İsmayılın reytinqini aşağı salmaq naminə "redaktə olunaraq" başqa görkəmə salınıb. Flmin indiki variantında Qəmlonu Xudayarın qaçaq qardaşı öldürür. Mənim gördüyüm həmin o ilkin variantda isə həmin səhnə belə idi: Qəmlo Abbasqulu bəyi öldürüb yuxarı - qayanın başına qalxır və qəfildən sıldırımın kənarında heykəl kimi dayanmış Kərbəlayi İsmayılı görür. Kərbəlayi İsmayıl qəzəblə soruşur:

- Abbasqulu bəyi də öldürdün??..

Qəmlo özündən razı halda:

- Qorxma, Kərbəlayi, Abbasqulu bəyi mən öıdürmüşəm - deyir və cümləsinə nöqtə qoymamış Kərbəlayi İsmayıl əbasının altından çıxardığı naqandan atəş açaraq ən yaxın silahdaşını o dünyaya göndərir.

Bu səhnə nə üçün sovet ideoloqlarının xoşuna gəlməmişdi?

Əlbəttə, ilk növbədə sovet hakimiyyətinin qatı düşməni olan Kərbəlayi İsmayılın reytinqini yüksəltdiyi üçün. Sovet təbliğat maşınına görə bu quruluşa qarşı çıxan qüvvələr birmənalı şəkildə yalnız pis, öz xalqına qənim kəsilən istismarçı qüvvələr idi və onları hörmətə mindirən adi bir jest, adi bir replika belə ictimai rəyə ötürülə bilməzdi. Bu kadrda isə Kərbəlayi İsmayıl duz-çörək dostunu öldürdüyünə görə ən yaxın silahdaşını - Qəmlonu bağışlamır, başqa sözlə, milli yaddaşdan, yaddaşdan gələn inersiya sinfi, siyasi maraqlara üstün gəlir.

Amma məsələnin qəliz tərəfləri də var. İş burasındadır ki, əsl həqiqət heç də kəsilib atılan epizodda olduğu kimi deyil, yəni Qəmlonu nə Kərbəlayi öldürür, nə də Xudayarın qardaşı - kollektivləşmənin, kolxoz quruluşunun əleyhdarı olan bu insanı 18 nəfərdən ibarət quldur bolşevik bandasının pusquya salaraq kirvəsinin evində öldürdüyü tarixi faktdır.

Qəmlonu bu cür xaincəsinə öldürmək bolşevik rejiminin təbiətinə tam uyğun idi. Sovet hökuməti mahalda sözü bolşevik qulbeçələrinin sözündən daha keçərli olan, onun nüfuzunun kölgəsində qalan, vaxtilə Abbasqulu bəylə əl-ələ Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıları daşnak qırğınlarından xilas edən Qəmlodan - bu xalq qəhrəmanından it kimi qorxurdular. Elə buna görə də hələ bir neçə il əvvəl onu heç olmasa mənəvi cəhətdən öldürmək üçün məkrli hiyləyə əl atmış, qorxduqları daha bir şəxsiyyətin - Abbasqulu bəyin ölümünü təşkil edib günahı Qəmlonun üstünə atmışdılar. Hiylə müəyyən qədər işləsə də, Qəmlonun nüfuzunu tam sarsıda bilməmişdi. Amma bu dəfə güllə düz "doqquzluğa" dəydi..

Deyilənlərdən belə çıxır ki, Qəmlo adını aslan qoyub uşaq arxasında gizlənən quldur yox, elin, obanın təəssübünü çəkən, xalq qəhrəmanı səviyyəsinə yüksəlmiş bir şəxsiyyət imiş. Elə isə onun filmdə başkəsən quldur, namussuz bir gədə səviyyəsinə endirilməsi nədən qaynaqlanmışdı? Axı, "Qarlı aşırım" romanını və bu filmin ssenarisini yazan Fərman Kərimzadə özü də Qərbi azərbaycanlı idi və çox güman ki, mənim yuxarıda yazdıqlarımı bilməmiş deyildi.

Mən mərhum yazıçımızın bu məsələ ilə bağlı nə isə deyib-deməməsindən xəbərsizəm və ona görə də həmin səbəbləri öz düşündüyüm səviyyədə, öz şəxsi gümanlarım kontekstində izah etməyə çalışacam.

Birinci versiyam belədir ki, yazıçı romanı və ssenarini yazdığı illərdə (ötən əsrin 60-cı illərinin sonu) olsun ki, bolşeviklərin uydurub dövriyyəyə buraxdıqları "Abbasqulu bəyin qatili" şayiəsi elə bir vüsətlə təbliğ olunurmuş ki, yeganə düzgün versiya statusu qazandığından onu təkzib etmək, ona əks getmək sadəcə mümkün deyilmiş. Bu mənada F.Kərimzadə hətta faktları əsərə tarixi həqqət məntiqi ilə gətirsəydi belə roman ən yaxşı halda senzorların kabinetindəki zibil qutusuna atılacaq, müəllif isə ciddi nəzarətə götürüləcəkdi. Fikrimcə, buna görə yazıçını yox, bizim həmişə, hər yerdə, hər məsələdə düz sözü deməyə gecikən "həşəmətli" tarixçiləri qınamaq daha düzgün olar. Yazıcı isə sadəcə doğru hesab olunan versiyasnı qələmə alıb.

İkinci versiyamı isə "Nəsimi" filmindən gətirdiyim bir epizodun məntiqi ilə izah etmək istəyirəm.

Yadınızdadırsa, Nəsimi ustadı Nəimini Teymura təhvil verməsini Şirvanşah İbrahimin üzünə çırpanda şah deyir: "Mən Nəimini qurban verdim ki, səni sağ saxlayım".

Bu da bur məntiqdir və məncə, F.Kərimzadə də öz əsərini yazanda buna bənzər bir məntiqə əsaslanıb, ən vacib mesajı ötürmək, demək xatirinə bəzi şeylər barədə susub, yaxud senzuranı razı salan şəkildə deyib.

Bəs o vacib şey nə idi?

Söhbət yenə də hərlənib-fırlanıb papaq və onun dili ilə deylənlərin üzərinə gəlir.

Mən Abbasqulu bəyin papağından yazanda bu məsələni onun baxış bucağından şərh etmişəm. İndi isə məsələyə sovet hökümətinin düşməni olan K.İsmayılın baxış bucağından baxmaq məqamı yetişib.

Filmdə ən vacib səhnələrdən biri karvansarada Abbasqulu bəylə Kərbəlayi İsmayıl arasında gedən tarixi dialoq səhnəsidir. Bu dialoq əslində 2 əks dünyagörüşün, 2 əxlaqın toqquşduğu bir məqamdır və həmin o vacib mesaj da ömrünün sonuna kimi papağını ləyaqətlə daşıyan, özünə və əqidəsinə xəyanət etməyən Kərbəlayi İsmayılın dilindən ötürülür: "ADAMIN PULUNA DA TOXUNARLAR, MALINA DA, VAR-DÖVLƏTİNƏ DƏ. NƏ OLAR? DEYƏRƏM ƏL ÇİRKİDİR. BƏS, KİŞİLİYƏ NƏ SÖZÜN, NAMUSA, QEYRƏTƏ, PAPAĞA NƏ SÖZÜN...?

Bu sözlərlə kinomuzda ilk dəfə bolşevik rejiminin mənəvi-əxlaqi dəyərlərə zidd siması ifşa olunur və göstərilir ki, Kərbəlayi İsmayılın və onun kimilərinin davası var- dövlət davası yox, qeyrət, kişilik - papaq davası idi!!!

Həmin cəmiyyətin hər sifətindən xəbəri olan bir şəxs kimi deyə bilərəm ki, sovet ideologiyasının hakim olduğu, sovet qılıncının qəbzəsinin də kəsdiyi o illərdə bu mesajı kütləvi auditoriyası olan bir kanalla milyonlara ötürmək də bir kişilik idi. Mən elə buna görə bütün kəm-kəsirlərinə baxmayaraq, bu filmi kinomuzun şedevrlərindən hesab edirəm.

Axı həyatda Allahdan başqa ideal heç nə yoxdur.

6. BALADADAŞIN AERODROM KEPKASI

Bir az monotonluqdan uzaqlaşaq deyə müvəqqəti olaraq Azərbaycan kişilərinin ya buxara papaq, ya da şlyapa gəzdirdikləri illərdən 50-60 il irəli gedib düşək ötən əsrin 70-ci illərinə...

Bu o vaxtlar idi ki, buxara papaq Bakıda aerodrom, Azərbaycanın rayonlarında isə klassik kepka formasında öz ömrünü hələ ki davam etdirir, kepka tikən sexlərin ustaları müştəri sarıdan əziyyət çəkmirdilər. Köhnə kişilərin əksəriyyətinin, adətən, bir cüt kepkası olurdu - qış və yay kepkaları. Və bu kepkalı adamların daxili aləminin gəzdikdikləri baş geyimləri ilə əlaqələri ədəbiyyat və incəsənət adamlarının da diqqətindən yan keçmirdi.

Amma aerodrom kepkalı ən mükəmməl qəhrəmanı ədəbiyyatımıza Xalq yazıçısı Elçin, knomuza isə rejissor Fikrət Əliyev gətirdi.

"Baladadaşın ilk məhəbbəti" hekayəsində (və bu hekayə əsasında çəkilmiş filmdə) "qəhrəmanın kepkası onun özü qədər vacib bədii funksiya daşıyır" - desəm, məncə, yanılmaram. Doğrudan da, kepka bu hekayədə və filmdə az qala dil açıb danışan bir obraz səviyyəsinə yüksəlir. Mən hətta deyərdim ki, o, əsərdəki Sevil, Murad kimi meşşan ruhlu obrazlardan qat-qat cazibəlidir. Yayın cırhacırında alnından sel kimi tər axsa da, Baladadaş onu başından çıxarmır, böhranlı anlarda kepkasına and içir. Onun vurulduğu Sevil isə Baladadaşı məhz bu kepkaya görə lağa qoyur, ələ salır.

Murad və Sevil kimi təmənnalı adamlar aerodrom kepkanın altındakı dünyanı - Baladadaşın saf ürəyini, təmənnasız sevgisini, məğrurluğunu, əyilməzliyini qiymətləndirməyə qadir deyillər. Baladadaş sevdiyi qızın onun üçün qutsal dəyər daşıyan kepkaya gülməyindən məyus olur, amma sınmır. Yazıçı Elçin bu məqamı bədii sözün qüdrəti ilə çox ustalıqla əks etdirir. Lakin kino sənətinin öz "lüğət" fondu, öz qrammatikası var və filmin rejissoru Baladadaşın daxili yaşantılarını ekran təhkiyəsinə xas çox orijinal bir tərzdə əks etdirmək üçün maraqlı üsula əl atır - o, nə iri planlara lüzum görür, nə də Baladadaşın üz-gözünün təsvirinə, əksinə Baladadaşı tamaşaçılardan "uzaqlaşdırır", axşam vaxtı sahildəki qayalığa aparır, təpələrdən birinə qaldırır və orada oturub qaranlıqda dənizə baxa-baxa fikrə gedən Baladadaşın siluetini bir neçə ifadəli rakursdan təqdim edir. Dizlərini qucaqlayıb oturan Baladadaşın kepkası ay işığında bərq vuran dəniz və qayalıqlardan ibarət kompozisiyada son dərəcə ifadəli bir görkəm alır, təpələrin siuletinə qarışıb özü də "ucalıq" anlayışı ilə asossiasiya olunur və qəribədir ki, biz qaranlıqda yalnız silueti görünən Baladadaşın nəinki üzünü, gözlərini xəyalən görürük, hətta onun ürəyinin çırpıntılarını belə eşidirik!..

Ekran əsərlərinin özünə xas olan sehri də məhz belə kadrlardadır!

Kepka əhvalatına filmdə uğurla nöqtə qoyulur - gecə yatmağa hazırlaşanda köynəyini soyunmağa mane olmasın deyə Baladadaş əvvəl onu çıxarır, amma yatağa uzanmazdan əvvəl götürür, baxır və təbii ki, Sevilin acığına qəti hərəkətlə başına qoyub uzanır...

Afərin, Baladadaş! Sevilə ən yaxşı cavab jesti elə budur ki, var!

(Ardı var)

Əlisəfdər Hüseynov

525-ci qəzet.- 2022.- 14 yanvar.- S.12.