Azərbaycan-Polşa əlaqələri
tarixindən
(1-ci məqalə)
Azərbaycanın
görkəmli dövlət xadimi M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycan-Polşa
əlaqələrinin üç başlıca səbəbini
göstərirdi: "Azərbaycanın Qafqaz xalqları ailəsinə
mənsubluğu, ölkədə yerli türk əhalisinin
çoxluğu və nəhayət bu xalqın rus imperializmi tərəfindən
əzilməsi".
M.Ə.Rəsulzadə qeyd edirdi ki, azərbaycanlılar
Polşanın ən cəsur oğullarının Şamilin qəhrəmanlıq
mübarizəsi ilə maraqlandıqları dövrü həmişə
xatırlayırlar. Məlum olduğu kimi həmin dövrdə
polyaklar Şamilin azadlıq mübarizəsinə artilleriya və
topla kömək edirdilər. Polkovnik Teofil Lapinskinin 200 nəfərlik
dəstəsi üç il Qafqazın
azadlığı uğrunda mübarizə
aparmışdı.
Qeyd olunmalıdır ki, Türkiyənin Polşanın
bölünməsi faktını tanımaması bu xalqda
Türk xalqlarına daimi rəğbət
yaratmışdı.
Rusiya əsarəti altında əzilən xalqlar
arasında Azərbaycanın siyasi xadimləri də
Polşanın siyasətçiləri ilə ciddi əlaqələr
qurmuşdular.
Bu əlaqələr daxilində hələ
çar Rusiyasının Dövlət Dumasında bizim
nümayəndələrlə Polşa təmsilçilərinin
münasibətlərini qeyd etmək mümkündür.
Eyni zamanda bu əməkdaşlıq o
dövrün məşhur "Federalistlər cəmiyyəti"ndə
də davam edirdi. Bu cəmiyyəti isə
Birinci Dövlət Dumasının başqa əyalətlərdən
olan nümayəndələri yaratmışdılar. Həmin cəmiyyətin rəyasət heyətində
Polşanın tanınmış siyasi xadimi A.Lednitski ilə
sonradan Azərbaycan Parlamentinin sədri olan Əlimərdan bəy
Topçubaşov əyləşirdi.
M.Ə.Rəsulzadə
Bakıda yaşamış polyaklar haqqında yazırdı:
"Bakı qarnizonunda çalışan, səhv etmirəmsə,
familiyası Menjinski olan polyak hərbi həkimi
xatırlayıram. Onun yerli əhaliyə
qarşı çox səmimi münasibəti vardı. Mənim rəhmətlik atamla, axundla yaxın dostluq münasibətində
idi. Atam Menjinski haqqında həmişə deyirdi: "O
əsl müsəlman ola bilərdi". Eyni zamanda fizika və riyaziyyat müəllimimiz olan
Boyçevskini xatırlayıram. O bizə yalnız
fizika və riyaziyyatı öyrətmirdi, həm də rejimə
qarşı nifrət yaradır, çar rejiminə
qarşı üsyankarlıq ruhu
formalaşdırırdı".
Qeyd edək ki, Azərbaycan-Polşa əlaqələri
tarixi haqqında ilk mənbələr XV əsrlə
bağlıdır. Məhz həmin dövrdən hər iki xalq arasında
siyasi münasibətlərə aid yazışmaların əsası
qoyulmuşdu...
M.Ə.Rəsulzadənin redaktorluğu ilə nəşr
edilən "Açıq söz" qəzetinin 1917-ci ilin
24 yanvar tarixli sayında isə Bakıda Henrix Senkeviçin
xatirəsinə həsr edilmiş tədbir haqqında məlumat
verilmişdi.
Tədbir yanvarın 22-də Polşa cəmiyyəti
tərəfindən təşkil edilmişdi və 40-a qədər
millətin nümayəndəsi iştirak edirdi. Polyakların nümayəndəsi tədbiri
açıq elan etdikdən sonra gürcülərin, yəhudilərin,
çexlərin, polyakların, latışların təmsilçiləri
də çıxış etdilər. Azərbaycan
ziyalıları adından isə Mehdi bəy Hacınski,
Əli Səbri Qasımov, Sara xanım Axundova, Nəriman Nərimanov,
Rza Zəki Lətifbəyov, Əlimərdan bəy
Topçubaşov çıxış etdilər.Tədbirdə
M.Ə.Rəsulzadənin çıxışı çox təsirli
oldu və böyük maraqla qarşılandı.
XX əsrin
əvvəllərində Polşanın tanınmış
neft sənayeçisi S.İ.Rılski Bakıda "Polşa
Komitəsi"ni yaratmışdı və
bu komitə Polşa qaçqınlarına kömək edirdi.
Eyni zamanda Bakıda ayrıca "Polşa evi" də
fəaliyyət göstərirdi. "Polşa evi"
tez-tez mədəni tədbirlər keçirir, maraqlı
tamaşalar səhnəyə qoyurdu.
Qeyd edək
ki, sonralar Polşa yazıçısı
S.Strumif-Voytekviç Bakıda yaşamış polyakların
həyatından bəhs edən "Mənim Bakıya
qayıdışım" romanını, Stefan Jeromski isə
polyakların demokratik respublika dövründəki həyatından
bəhs edən "Baharın sonu" əsərini
yazmışdı.
Azərbaycanlıları polyaklarla əlaqələndirən
çoxlu sayda faktları sadalamaq mümkündür. Məşhur
polyak şərqşünası Vladislav Kostyuşki isə
1858-ci ildə çap edilmiş yazılarında məşhur
alim və şair Mirzə Kazım bəy haqqında
maraqlı məlumatlar vermişdi. O, göstərmişdi
ki, Mirzə Kazım bəy 18 il Polşada
yaşamış və polyak dilini əsaslı şəkildə
öyrənmişdi. Eyni zamanda o, Varşavaya
gözəl şeirlər həsr etmişdi. Mirzə Kazım bəyin poetik nümunələri
içərisində polyak dilində dini mövzuda
yazdığı bir neçə şeir də var.
M.Ə.Rəsulzadə tanınmış Azərbaycan
şairi Məhəmməd Hadinin Polşa haqqında olan
şeirləri ilə bağlı özünün 1936-cı
ildə Parisdə etdiyi "Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı"
adlı məruzəsində maraqlı faktlar
açıqlayırdı.
Qeyd edək ki, çar Rusiyasının amansız rejimi
şəraitində yaşayan polyaklar azərbaycanlılara
qarşı imkan olanda xeyirxahlıq göstərirdilər. Milli mətbuatımızın
ilk nümunəsi olan "Əkinçi" qəzetinin nəşrinə
milliyyətcə polyak əsilli Bakı qubernatoru Staroselski xeyirxahlıqla
yanaşmışdı.
Bakı neft sənayesi rayonunda polyak kapitalistlər də
çıxış edirdilər ki, onların arasında
Rılski qardaşlarını göstərmək olar. Əsədullayev
qardaşlarının neft şirkəti Polşaya neft
daşıyırdı və orada çoxlu ambarları
vardı.
Əslən polyak olan vəkil S.Vonsoviç isə
1918-ci ildə formalaşan ilk Azərbaycan Parlamentinin
üzvü idi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
dövründəki (1918-1920) mövcud qaydalara görə,
milli azlıqların nümayəndələri yalnız bir
mandata sahib olurdu. Polyak S.Vonsoviç parlament
iclaslarındakı çıxışlarında həmişə
Azərbaycan dövlətçiliyinin və milli partiya olan
Müsavatın mövqeyini müdafiə edirdi.
Azərbaycanda yeni, demokratik dövlətin qurulmasında
da polşalı ziyalılar yaxından iştirak edirdilər. Mühəndislər,
hüquqşünaslar bu sahədə böyük fəallıq
göstərirdi. Azərbaycan ordusunun
formalaşmasında isə polyak zabitlərin böyük rolu
vardı. Sonradan bolşeviklər tərəfindən
güllələnən polyak, tatar əsilli general
M.Sulkeviç Azərbaycan ordusunun qərargahına
başçılıq edirdi.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda 1918-1920-ci
illərdə ilk demokratik dövlət qurulmasında və
möhkəmlənməsində Polşa tatarlarının da
mühüm rolu olmuşdu. Onların arasında
1919-cu ilin martından 1920-ci ilin aprelində Azərbaycanın
bolşeviklər tərəfindən işğalına qədər
Azərbaycan ordusunun Baş Qərargah rəisi vəzifəsində
işləmiş general-leytenant Masey Sulkeviç (1865-1920),
Nazirlər Şurası dəftərxanasının rəisi,
publisist və tarixçi Leon Kriçinski (1887-1939, onun
qardaşı Ədliyyə Nazirinin müavini Olgerd
Kriçinski (1885-1939) və başqalarının fəaliyyəti
diqqəti cəlb edirdi. Ümumilikdə isə
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hərbi və dövlət
strukturlarında 20 nəfərə qədər Polşa
tatarı çalışırdı.
Polşa tatarlarının digər nümayəndəsi
olan Nayman Mirzə Kriçinski, Bakıda əvvəl apellyasiya
məhkəməsində prokuror, sonradan isə Ədliyyə
nazirinin müavini işləmişdi. Onun qardaşı Leon
Nayman Mirzə Kriçinski isə Nazirlər Kabinetində dəftərxana
direktoru və hökumətin rəsmi orqanının redaktoru
vəzifəsində çalışmışdı.
Digər bir polyak isə Xarici İşlər Nazirliyində
kanselyariya direktoru olaraq işləmişdi. Polyak Muxranski
Nəzarət Nazirliyinin dəftərxana direktoru, Aleksandr
Poltoji isə Sənaye və Ticarət Nazirliyinin departamentlərindən
birinin rəhbəri idi.
Qeyd edək ki, çar hökumətinin Azərbaycanda
yürütdüyü siyasət milli kadrlardan ibarət olan
mütəxəssislərin hazırlanmasını
qeyri-mümkün etmişdi. Odur ki, Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti dövründə yeni cəmiyyət
quruculuğu prosesinə başqa millətlərin nümayəndələri
ilə yanaşı, polyaklar da cəlb edilmişdi.
Azərbaycan
ərazisində digər peşə sahibləri olan polyaklar da
az deyildi: həkimlər, vəkillər, mühəndislər
və s. Bakının ən gözəl memarlıq abidələrindən
biri olan, vaxtilə Müsəlman Xeyriyyə cəmiyyətlərinin
yerləşdiyi "İslamiyyə" binası da
polyak-mühəndis Ploşkonun layihəsi ilə
tikilmişdi.
Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində
bolşeviklərə qarşı aparılan mübarizədə
polyaklar əsl fədakarlıq göstərmişdilər. Polyak zabitlərdən
Zuqeniuş Dunin-Martsinkeviç, kapitan Yeji Klossovski, kapitan
Çarnetski, kapitan Pavlovski, kapitan Tomişin və
başqaları Gəncədə silahlı müqavimətin təşkilində
xüsusi fərqlənmişdilər.
Polkovnik Dunin-Martsinkeviçin
başçılığı altında onlar milli ordumuzda
artilleriyanı təşkil edərək bolşeviklərə
qarşı çoxlu sayda döyüşlərdə cəsarətlə
vuruşurdular.
Müsüslüdə, Hacıqabulda, Kürdəmirdə,
Ələtdə döyüşlərdə əldə edilən
uğurlarda polyakların başçılıq etdiyi Azərbaycan
artilleriyasının xüsusi rolu olmuşdu. 1918-ci il sentyabrın 15-də Bakının türk
qoşunlarının köməyi ilə düşmənlərdən
azad edilməsində də artilleriyanın fəallığı
olmuşdu. Türk zabitləri başda Nuru Paşa olmaqla belə
fikir söyləmişdilər: "Türk piyadası Azərbaycan
artilleriyasına söykənib hər şeyi edə bilər".
Bakının azad edilməsindən sonra bütün
zabit-polyaklar "qəhrəmanlığa görə"
türk ordenləri ilə təltif edilmişdilər. Eyni zamanda
onlar Azərbaycan hökumətinin təşəkkürünü
də qazanmışdılar. Türklər
Mudros müqaviləsinin şərtlərinə əsasən
Azərbaycan ərazisini tərk edib getdikdən sonra polyaklar
milli ordu quruculuğuna böyük dəstək verdilər.
Azərbaycanın ordu sistemində polyaklar
yüksək vəzifələr tuturdular. Yüngül
artilleriyadan ibarət olan diviziyalardan birinə Xarkeviç, atlı artilleriyasına isə polkovnik
Dunin-Marçinkeviç rəhbərlik edirdi. Piyada
qoşunlarında isə polkovnik Dzevulski və kapitan Snetlovski
seçilirdilər. Ordunun süvari hissələrində
də müxtəlif vəzifələrdə
çalışan polyaklara rast gəlmək mümkün idi.
Azərbaycanın milli ordusunda hansı sahədə
olmasından asılı olmayaraq polyaklara həmişə
böyük hörmətlə yanaşılırdı.
Məhz polyakların köməyi ilə Bakıda
döyüş silahları təmir edən müəssisə
yaradılmışdı. Həmin müəssisədə
polyaklar mərmilər istehsal edirdi. Bu sahədə
polkovnik Dunin-Marçinkeviç və kapitan Rodzeviç
böyük fəallıq göstərirdi.
M.Ə.Rəsulzadə
polyak dilində nəşr edilmiş "Azərbaycan Müstəqillik
uğrunda mübarizədə" kitabında isə əslən
polyak olanların adını sadalayır: "Azərbaycanın
müəssisələrində mən yalnız tatar
polyaklarını deyil, eyni zamanda əsl polyakları da
görmüşdüm. Biz əlbəttə ki,
texniki səbəblərə görə burada həmin adamların
böyük bir siyahısını vermək fikrində
deyilik. Lakin Azərbaycanın dövlət həyatında
iştirak etmiş bəzi polyakların adlarını çəkmək
istəyirəm: Çeslav Qutovski - təhqiqat hakimi,
Çeslav Klossovski - prokuror köməkçisi, Kazimej Jepski
- prokuror köməkçisi, Komarovski - prokuror köməkçisi,
Ziqmund Belinski - notarius, Zaxobiç - hakim, Paçeviç -
hakim, Kiselevski - Ədliyyə Nazirliyinin kanselyariya direktoru və
s.
Göründüyü kimi, polyaklar hüquq sahəsindəki
işlərdə üstünlük təşkil edirdilər. Lakin onlardan bəziləri
dövlət müəssisələrində də müxtəlif
vəzifələr tuturdular".
Qeyd edək ki, Azərbaycanın beynəlxalq dövlətlərə
tanıdılmasında da polyakların ölkəmizə həmişə
dəstəyi olmuşdu. Azərbaycan nümayəndələri
Versal konfransında Polşa nümayəndələri ilə
sıx əlaqələr qururdu. Onlar Parisdə
Paderevski və digər nümayəndələrlə tez-tez
görüşürdü.
Məlumdur ki, Azərbaycanı tanıyan 23 dövlətdən
biri də məhz Polşa idi. O dövrdə başda
Filippoviç olmaqla (sonradan Polşa Respublikasının
Amerikada səfiri) xüsusi bir nümayəndə heyəti
Bakıya gəlmişdi.
1920-ci ildə bolşeviklər Azərbaycanı
işğal etdikdən sonra ilkin olaraq Gəncə şəhərində
böyük üsyan oldu. Bolşeviklərə
qarşı aparılan qanlı döyüşlərdə
minlərlə yerli əhali və əsgər-zabitlərimizlə
yanaşı artilleriya zabiti polyak Stankeviç də şəhid
oldu.
Tarixdə Azərbaycanla Polşanı
yaxınlaşdıran çox məqamlar vardır. Bu faktlar həqiqətən
hər iki xalqın arasında xoş və səmimi
münasibətlərin olduğunu təsdiqləyirdi.
Nəsiman
YAQUBLU
tarix
elmləri doktoru
525-ci qəzet.- 2022.- 26 yanvar.- S.16;17.