Xalça üzərində gəzişmələr

İlboyu arı kimi yorulmadan, usanmadan əkin-biçinlə, ən müxtəlif kənd işləriylə məşğul olan, çalışan, əlləşən Qərib babam payızın sonlarında topladığı məhsulun artığını elə kəndin içindəcə gələn alverçilərə satıb əlində pul edər və üz tutardı Bakıya. Bakıda artıq böyük əmimin evi vardı, yəni hər zaman qalmağa yerimiz olurdu. Babam o evin həm əyər-əskiyini düzəldər, bənnalığını, dülgərlik işlərini görər, həm də dükan-bazara dəyər, lazım olan şeyləri olardı. Bu səfərlər bəzən iki aya qədər çəkərdi. Qayıdanda söh-söhbətindən bilərdik ki, imkan edib yol Quba, ya Şamaxı, ya Göyçay bazarına da dəyib 2-3 dənə xalça da alıb gətirib. Dünya görmüş kişi idi, xalça xiridarı idi rəhmətlik... Oxumağa, təhsil dalınca getməyi məsləhət görərdi hamıya. Beş oğlunun beşini də oxutmuşdu. Məsələn, Lahıcdan yuxarı yeddi para kənddə ilk ali təhsil alan böyük oğlu - mənim atam idi, uşaqlıq yaddaşımda bir məsləhəti də ilişib qalıb: 5-10 manatınız varsa, balışın altına yığıb zay etməyin, bir şey alın atın evə, bir də ayılıb görərsiniz qəpik-qəpik yığdıqlarınız bir gecənin içində kağıza dönüb.

Dediyi kimi də oldu. Babamın xalça sevdası yalnız sənətə sevgidən yox, görünür, həm də inflyasiya qorxusundan yaranıbmış.

Mənimçünsə o xalılar nəsə ecazkar, qeyri-adi varlıqlar idi. Saatlarla o naxışlarla, o rənglərlə söhbət edə bilirdim, uşaq fəhmiylə qəribə mənalar tapırdım və təbii ki, o xalçaların üstündə uçurdum hər gecə...

O xalçaların adları da çox maraqlı və qəribə gələrdi mənə. "Pirəbədil", "Quba", "Çiçi", "Alpan", "Sumax", "Şirvan", "Şamaxı", "Zeyvə", "Qonaqkənd", "Afurca", "Yerfi", "Cek", "Mərəzə", "Çuxanlı", "Cəyirli", "Suraxanı"... Niyə məhz "Pirəbədil", Niyə məhz "Quba", "Çiçi", "Alpan"?.. Bu naxışların bu adlarla nə əlaqəsi var?

O zamanlar bizim tərəflərdə xalça toxunmazdı, öz ehtiyacları üçün kilim, palaz toxuyardılar. Mən ötən əsrin altmışıncı illərin əvvəllərində Lahıc və ətraf kəndləri nəzərdə tuturam. Hanalar altmışın sonlarında quruldu bizim evlərdə və çiçəyi yenicə çırtlamağa başlayan qızlar asanlıqla öyrəndi xalçaçılıq sənətini. İndi həmin qızlar usta kimi çalışırlar bir sıra toxuculuq sexlərində.

Uşaqlıqdan xalçaya həyacansız baxa bilmirəm. Xalçaçı görəndə elə bil öz doğmamı görürəm, Xalçaçı rəssam, əməkdar incəsənət işçisi Fazil Abbasquluzadə ilə də ilk tanışlıqdan doğma adamlar kimi, yüz ilin tanışı, dostu kimi görüşdük. Açığı, ilk görüşümüzdən əvvəl də yaxşı tanıyırdım Fazil müəllimi, xeyli ümumi dostlarımız, tanışlarımız vardı İsmayıllıda. Söhbət düşəndə etibarlı, sədaqətli, istedadlı bir insan kimi danışırdılar haqqında.

Fazil müəllim əslən Qubadlı rayonundandır. Pedaqoji Universiteti bitirib təyinatla gedib İsmayıllıya. Bir müddət Qoşakənd orta məktəbində rəsm və rəsmxət müəllimi, hərbi xadmətə gedib qayıdandan sonra isə İsmayıllı şəhər 3 saylı orta məktəbdə işləyib. Birinci Qarabağ döyüşləri başlayan kimi könüllü olaraq cəbhəyə gedib şücaətlər göstərib. Xalça sənətinə maraq da elə o zamanlarda başlayıb gənc rəssamda. İlk sifarişləri İsmayıllıda alıb. Eskizləri hazırlayıb tanışsənətkarlara toxudub. Sonralar Sumqayıta köçəndən sonra da arayıb-axtarıb. Emalatxanasına Şirvandan olan xalçaçıları cəlb edib. Dekorativ süjetli xalçaları toxumaq üçün yüksək sənətkarlıq qabiliyyəti lazımdır, - deyir rəssam. Bunu hər toxucu toxuya bilmir. Süjetli xalçalar ən azı 50 sıxlıqla toxunur, belə olmasa, istədiyimiz kompozisiyanı ala bilmirik.

Xalçaçı əməyi arının bal toplamağına bənzəyir. Arı min çiçəkdən bir qram bal topladığı kimi, xalçaçı da yüzlərlə ilmədən kiçik bir detalı araya-ərsəyə gətirir.

Fazil Abbasquluzadənin yaratdığı obrazların hər birinin öz xarakteri, öz əhval-ruhiyyəsi var. Obrazları tamaşaçıyla danışar sanki. Xalçada işlənmiş bütün detallar, hər bir ilmə bir məqsədə xidmət edir - obrazın açılmağına. Şəxsi kolleksiyalarda, muzeylərdə xalça üzərində həkk etdiyi yüzlərlə mükəmməl obrazları var Fazil Abbasquluzadənin. Əsasən tanınmış insanların, yaradıcı şəxsiyyətlərin obrazlarını yaradıb rəssam. Yaradıcılığında cənub mövzusu mühüm yer tutur. Bu mövzuda beş dəyərli əsəri var F.Abbasquluzadənin.

İkiyə bölünmüş Azərbaycanın ağrılarını böyük şairimiz Şəhriyarın obrazı vasitəsi ilə verir rəssam. Bir əsərində Şəhriyarı Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm və Bəxtiyar Vahabzadə ilə görüşdürür. Təbii ki, bu da rəmzi məna daşıyır və rəssam bunu böyük ustalıqla yaradıb. Ümumiyyətlə, Fazil Abbasquluzadə yaradıcılığında rəmzlərdən geniş istifadə edir və bununla da tamaşaçını düşünməyə vadar edir. Rəssamın qələm adamlarına, xüsusilə şirlərimizə həsr edilmiş xeyli əsəri var. Nizami Gəncəvidən tutmuş çağdaş dövrümüzəcən onlarla şairin obrazını yaradıb.

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram,

Qolumdakı zəncirləri qıram gərək, qram, qram!

Hayqırıb insanları azadlıq mücadiləsinə səsləyən Xəlil Rza Ulutürk ilə şairin şəhid oğlu Təbrizə həsr olunmuş xalça rəssamın ilk işlərindən olsa da, çox uğurlu alınıb.

Nizami Gəncəviyə həsr olunmuş dörd xalçadan heç biri digərini təkrar etmir, hər birinin öz orijinal bədii-estetik həlli var. Bu xalçaların birində şair, yaratdığı müxtəlif obrazların mərkəzində verilibsə, digərində məsələn, öz müasirləri Xaqani, Şirvani, Məhsəti Gəncəvi və başqaları ilə birlikdə işləyib. Ümumiyyətlə, rəssamın yaradıcılığında bir-birindən maraqlı kompozisiyalar diqqəti cəlb edir və bu kompozisiyalar biri digərini təkrar eləmir.

Məlumdur ki, süjetli xalçaların rəssam işindən tutmuş toxunuşuna qədər öz çətinlikləri var. Ən xırda detalları, ilk baxışdan nəzərə çarpmayan cizgiləri, mürəkkəb konfiqurasiyaları vermək xüsusi bacarıq tələb edir və bu zaman ən müxtəlif rəng və rəng çalarlarından istifadə etmək zərurəti yaranır. Maraqlıdır ki, bu problemin öhdəsindən də Fazil müəllim bacarıqla gəlir - təbii üsullarla bir çox rəngləri özü alır.

Fazil Abbasquluzadənin möhtəşəm, qeyri-adi işlərindən, layihələrindən biri də bu yaxınlarda dünyasını dəyişmiş dünya şöhrətli rəssamımız Tahir Salahovun əsərlərinin xalça versiyasını yaratmaqdır. Tahir Salahovun ölməz əsərlərinə elə bil ki, ikinci, paralel bir ömür verib Fazil Abbasquluzadə. Kətan üzərindəki ömürlə yanaşı xalça üzərində ömür.

Sərgilərin birində xalçaçı rəssamın işini görən Tahir Salahov onunla tanış olub və onu iş birliyinə dəvət edib. İlk işləri Tahir Salahovu Almaniyada əməliyyat edən bir həkimin portreti olub. Cərrahın portretinin yüksək səviyyədə xalçaya köçürüldüyünü görən Tahir Salahov daha bir neçə işinin xalça versiyasını xalçaçı rəssamdan xahiş edir. Beləliklə, iki rəssamın əməkdaşlığı başlanır və nəticədə 50-dən yuxarı əsər yaranır. Tahir Salahovun ən iri, monumental əsərlərini - "Rəsul Rzanın portreti", "Qara Qarayevin portreti", "Madam Roşel", "Aydan", "Balıqçı", "Səhər" və sair bu kimi dünyaca məşhur əsərlərin xalça ömrünü məhz Fazil Abbasquluzadə və onun kiçik yaradıcı kollektivi verib.

Bildiyimiz kimi, Tahir Salahovun yaradıcılığı çox zəngin və rəngarəngdir. Bunları kətana köçürmək nə qədər çətindirsə, xalçaya köçürmək ikiqat mürəkkəbdir. Bu işləri eləmək böyük istedad və böyük zəhmət tələb edir. Tahir Salahovun palitrasından çıxan rəngləri Fazil Abbasquluzadə kimi istedadlı xalçaçı rəssam xalçaya köçürə bilər.

Elə bu işlərin mükəmməlliyinə görə son yeddi ildə Tahir Salahov dünya sərgilərinə məhz bu xalçalarla gedirmiş. Onların bir neçəsində Fazil Abbasquluzadə də iştirak edibmiş. Xalçaçı rəssamın dediyinə görə, Portuqaliyada Lissabondakı sərgiyə 36 dövlətdən ən məşhur rəssamlar dəvət olunmuşdu, biz də Tahir müəllimlə 32 xalça aparmışdıq. Sərgiyə gələnlərin hamısı bizim işlərin qabağında dayanır heyrətlə və heyranlıqla seyr edirdilər. Bəli, tətbiqi incəsənətimizin aparıcı qolu olan xalçaçılıq sənətimiz tamaşaçıları həmişə heyrətləndirib, bundan sonra da heyrətləndirəcək. Çünki o, istedadlı sənətkarların əlindədir.

P.S. Bu günlərdə Fazil Abbasquluzadənin 60 yaşı tamam oldu. Yubilyarı ürəkdən təbrik edir, ona xalçaları kimi rəngarəng gözəl ömür və yaradıcılıq uğurları arzulayırıq.

Maarif SOLTAN

525-ci qəzet.- 2022.- 29 yanvar.- S.23.