Əsəd Cahangir: "Sənətin ali qayəsi Allahı dərk etməkdir"

- Əsəd müəllim, bu yaxınlarda incəsənət məsələlərindən bəhs edən "Dionisin şərəfinə" adlı kitabınız çapdan çıxdı. Öz yazılarında Allah ideyasını ardıcıl irəli sürən Əsəd Cahangiri şərabçılıq tanrısının şərəfinə kitab çıxarmağa vadar edən nə olub?

- Təbrik üçün sağ olun. Amma "Dionisin şərəfinə" başlığı Allah ideyasını inkar etmir. İncəsənət, özəlliklə də teatr Dionisin şərəfinə keçirilən oyunlardan yaranıb. Odur ki, Dionis mənim anlamımda sənət tanrısıdır. Sənətin ali qayəsi isə Allahı dərk etməkdir.

- Kitaba "Teatral adam" adlı ön sözü görkəmli rejissorumuz Bəhram Osmanov yazıb, redaktorluğu tanınmış jurnalist Rizvan Əhmədli eləyib. Niyə məhz onlar?

- Rizvan Əhmədli ilə BDU-nun filologiya fakültəsindən tanışam. Sonra mətbuatda bir yerdə çalışmışıq. Kitabdakı yazıların önəmli bir qismi 90-cı illərdə onun baş redaktoru olduğu, mənim isə mədəniyyət şöbəsinə başçılıq elədiyim "Ekspress" qəzetində işıq üzü görüb. Bəhram Osmanovla da tanışlığımız təxminən o illərdən başlayır. Kitabdakı yazılar bu şəxslərin gözləri önündə yaranıb. Ona görə kitaba redaktorluq və ön sözü onların halal haqqı hesab etdim.

- Kitabın maraqlı və orijinal tərtibatı var. İncəsənətin sahələri üzrə fəsillər və fəsillər daxilində janr üzrə bölgülər. Yanılmıramsa, belə tərtib ilk dəfədir?

- Məncə də, yanılmırsan. Mən kitabı necə tərtib edəcəyim barədə xeyli düşündüm. Tərtibləmədə nəyi əsas prinsip kimi götürüm - incəsənətin sahələrini, yoxsa janrları? Nəhayət, bunların ortaq məxrəcə gətirilməsindən ibarət bir tərtibat vermək qərarına gəldim. Fəsilləri teatr və dramaturgiya, kino, musiqi, televiziya, kulturologiya deyə incəsənətin müxtəlif sahələri üzrə adlandırdım və bu fəsillər daxilindəki bölgünü məqalə, esse, resenziya, portret, müsahibə, məruzə kimi janrlar üzrə apardım. Bu tərtibat həm kitabı daha yaxşı qavramağa, həm də lazım olan materialı daha tez tapmağa oxucuya kömək edəcək.

- Kitabda həm sayı, həm də sanbalına görə teatral yazılar önəmli yer tutur. Bu diskriminasiyanın səbəbi nədir?

- Sənətlə ilk tanışlığım 5-6 yaşım olanda teatrla başlayıb. Bu barədə Amaliya Pənahovanın xatirəsinə həsr elədiyim "Mahnı dağlarda qalmadı" adlı yazımda yazmışam. "Mahnı dağlarda qaldı" tamaşasına qonşunun televizorunda baxmışdım, çünki öz televizorumuz xarab olmuşdu. İndi sehrli bir yuxu kimi xatrıladığım o tamaşa mənə güclü təsir eləmişdi. Bu, mənim sənətə ilk məhəbbətim idi. İlk məhəbbət isə, bilirsiniz ki, unudulmur.

- Nə əcəb teatr ixtisasını seçmədiniz?

- Atam razı olmadı ki, teatr mütrüblükdür. Heç olmasa, incəsənətə yaxın sahə kimi ədəbiyyatı seçməli oldum. Artıq filologiyanı bitirib, mətbuatda işləyirdim. Lütfi Məmmədbəyovdan müsahibə alanda təklif elədi ki, gəl səni İncəsənət İnstitutuna rejissorluq fakültəsinə qəbul edək. Razı olmadım ki, artıq gecdir. İndi başa düşürəm ki, gec deyilmiş. Çünki rejissorluq adətən ikinci təhsil olur, bu işlə məşğul olmaq üçün müəyyən həyat təcrübəsi tələb olunur. Bunu başa düşəndə doğrudan da gec idi.

- Kitabda Lütfü Məmmədbəyova dair "İlahi tamaşanın aktyoru" adlı portret yazınız var.

- Mən ondan teatrda müsahibə alanda bir də gördüm ki, ayağa qalxıb pəncərəyə yaxınlaşdı, üzünü çölə tutub səssizcə ağlamağa başladı, çiyinləri titrəyirdi... Yazı o vaxt işlədiyim "Ekspress" qəzetində dərc olundu. Qəzeti götürüb getdim teatra. Lütfü müəllim mənə bir qutu şokolad və bahalı bir içki bağışladı. Yazıdan çox razı qalmışdı. Mənə sənətkar deyirdi. Allah rəhmət eləsin, çox yaxşı insan idi. Onun "Alov", "Atayevlər ailəsində", "Göz həkimi" televiziya tamaşaları çox məşhur idi. İlk serialımız olan "İtkin gəlin"ə də quruluşu o vermişdi.

- Rejissorlardan başqa kimlərin sənətini daha çox sevirsiz?

- Bir vaxtlar Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov, Tofiq Kazımov kimi rejissorlarımız olub. Mən onlardan Mehdi Məmmədovun "Dəli yığıncağı" və "İblis" tamaşalarını görmüşəm. Fəlsəfi düşüncəyə meyilli rejissor idi. Görkəmli rejissorun Hökümə Qurbanovaya dair "Onun sənət ulduzu" kitabı mənim teatrla bağlı yazılarımın üslubuna ciddi təsir edib. Müasirlərim olan rejissorlardan isə Vaqif İbrahimoğlu, Hüseynağa Atakişiyev və Bəhram Osmanovun tamaşaları mənə daha maraqlı gəlirdi. Vaqif İbrahimoğlunun "Lənkəran xanının vəziri" tamaşası teatrımızda hadisə idi. Bu barədə "Vay dədəm, vay" adlı bir yazı yazdım.

- Bu resenziya öz qaravəlli üslubu ilə digər yazlarınızdan seçilir.

- Tamaşa özü qaravəlli janrında idi. İstədim ki, tamaşanın ruhu yazının üslubunda öz əksini tapsın. Tamaşa o qədər gözəl, sirli, nağılvari idi ki, səhnəyə çıxıb aktyorlarla birlikdə olmaq istəyirdin. Vaqif müəllim bunu eşidəndə dedi ki, deməli, mən bir rejissor kimi öz məqsədimə çatmışam. Bir dəfə Respublika sarayına film təqdimatına gedirdim. Gördüm ki, Vaqif müəllim parkda skamyada təkbaşına oturub. Çox düşüncəli, qayğılı görünürdü. Dedim ki, Vaqif müəllim Axundovun "Təmsilat"ına daxil olan digər komediyaları səhnələşdirsəz, yaxşı olardı. Dedi ki, elə bir fikrim var. Bir neçə aydan sonra ağır xəstəlikdən dünyasını dəyişdi. Bu, teatrımıza böyük itki idi. Allah rəhmət eləsin.

- Kitabda Hüseynağa Atakişiyevin tamaşaları ilə bağlı resenziya yoxdur.

- Mən onun direktorluq elədiyi Gənclər Teatrında ədəbi hissə müdiri işləmişəm. Çox sakit, mədəni adam idi. Ən adi bir cızma-qaradan gözəl tamaşa qurmağı bacarırdı. Onun "Varlı qadın" tamaşası haqda "Rənglərin oyunu və ya oyunun rəngləri" adlı resenziya yazmışdım. Kitabın materialları o qədər çox idi ki, seçim prosesində necə olubsa, bu yazı yadıma düşməyib. İndi buna çox təəssüflənirəm.

- Kitabda ən çox yazı Bəhram Osmanova həsr olunub.

- Bəhram Osmanov şəxsən tanış olduğum ilk rejissordur. Onun "Şekspir" tamaşası milli səhnəmizdə postmodernizmin ən səciyyəvi örnəyidir. Rejissor haqqında fikirlərimi "Bəhramnamə" adlı yazımda ümumiləşdirdim. Yazı sizin qəzetdə hissə-hissə dərc olunurdu. Bir dəfə rastlaşdıq, dedi ki, day bəsdir də, qurtarmırsan yazını hələ? Adətən, deyirlər ki, məndən yaz, bunda isə əksinə idi. Təəssüf edirəm ki, onun "Kaş araba aşmayaydı", xüsusən də "Uçqun" tamaşaları haqda yazmamışam. "Kaş araba aşmayaydı"da Səyavuş Aslanın bir səhnəsi vardı, təxminən yarım saat səhnədə səssiz oturub gözünü zala zilləyirdi. Bu, sözün bitdiyi yer idi. Səyavuşun ömrü boyu bundan gözəl səhnəsi olmamışdı. Aktyorla bu cür işləməyi bacaran, ondan istədiyini alan rejissor az tapılar. O, Adil İsgəndərov, Mehdi Məmmədov, Tofiq Kazımovla başlayan milli rejissura ənənəsinin son görkəmli nümayəndəsidir. Onun Gənc Tamaşaçılar teatrında səhnələşdirdiyi "Müharibə" tamaşası isə sadəcə şedevr idi.

- "İran kinosunun peyğəmbəri", "Əsgər və Oskar" yazılarınız İran sinemasına həsr olunub. Qonşu ölkənin kinematoqrafiyasına bu özəl maraq hardan yaranıb?

- Sovet vaxtı hamı kimi mən də "Mazandaran pələngi", "Avropalı gəlin", "Uzun gecə" kimi İran filmlərini görmüşdüm. Bir neçə il öncə İran rejissoru Əsgər Fərhadinin "Satıcı" filmi "Oskar"a layiq görüləndə "Əsgər və Oskar" məqaləsini yazdım. Eşitdim, deyirlər ki, bu yazını Əsəd Cahangir yaza bilməz, o, kinoşünas deyil, yəqin ki, internetdən götürüb öz adına çıxır. Bu, zəhmətimə verilən ən yüksək qiymət idi. Məcid Məcidinin "Peyğəmbər" filmi isə məni mövzusu ilə cəlb elədi. Amma filmə baxıb məyus odum. Ona görə film haqqında yazım tənqidi alınıb. Vaxtilə Misir rejissoru Akkadın da eyni mövzulu filminə baxıb məyus olmuşdum. Çünki Peyğəmbər haqqında filmi başqa cür təsəvvür edirdim. Məcidi Bakıya gələndə onunla görüşüb, "Artkaspi.az"saytı üçün müsahibə elədik. O, doğrudan da fenomenal kinematoqrafik təzahürdür. Onun "Cənnətin cocuqları", "Sərçələrin nəğməsi", özəlliklə də, "Allahın rəngləri" filmləri dünya kinosunun incilərdir. Eləcə də, Kiyarüstəminin "Gilasın dadı", Məhməlbafın "Prezident", Qubadinin "Sərxoş atlar zamanı", Kamal Təbrizinin "Kərtənkələ", Pənahinin "Ofsayd" filmləri. Amma İran kinosuna marağım daha çox ideoloji amillə bağlıdır. "Əskər və Oskar" Amerikanın kinonu ideoloji silah kimi istifadə etməsinə qarşı yazılıb. Bizdə də bu meyl var və bunun ilk təzahürü Əkrəm Əylislinin ermənipərəst-daşnakpərəst mövqedən yazılan "Daş yuxular" romanıdır. Özəlliklə də, gənclərin bu meylin təsiri altına düşməsi çox təhlükəlidir. Orxan Pamukun olmayan soyqırımına görə ermənilərdən üzr istəməsi, Sezen Aksunun öz mahnısında islamın təməl prinsiplərini təhqir eləməsi göstərir ki, Qərb xüsusi seçdiyi şəxslər vasitəsilə türk-islam mədəniyyəti daşıyıcılarının milli qürur və dini inanc duyğusuna qarşı sənəti çox məharətlə istifadə edir.

- Azərbaycan kinosu haqda nə əcəb yazmırsız?

- Milli kinomuzla bağlı neçə illərdir ki, bir layihə eləmək istəyirəm. "Ögey ana", "Tütək səsi", "Yeddi oğul istərəm", "Qayınana", "Alma almaya bənzər", "Dərviş Parisi partladır", "Axırıncı aşırım" filmlərini çevrələyən bu layihəni "Səkkiz film istərəm" adlandırmaq fikrim var. Bir də milli kinomuzun simvolu Rasim Balayevlə bağlı portret yazı yazmağı planlaşdırıram. Görək nə olur, ya nəsib, ya qismət.

- Kitabda onlarla sənət adamından müsahibələriniz də yer alıb. Onlarla bağlı xatirələriniz olmamış olmaz.

- Bu barədə özümü şanslı sayıram. Barat xanımla Travmatologiya İnstitutunun yanındakı evində tez-tez görüşür, gecə yarıyacan teatr barədə söhbətlər edirdik. O, mənə teatrın elə pərdəarxası sirlərini açıb ki, əgər bunları yazsam, yer yerindən oynayar. Leyla Bədirbəyli çox mehriban idi. Bir dəfə soruşdum ki, Leyla xanım, özünüzü xoşbəxt sayırsızmı? Dedi ki, bəli, insana daha nə lazımdır ki? Bir neçə aydan sonra Almaniyadan qayıdan həyat yoldaşı avtoqəzaya düşüb dünyasını dəyişdi. Kişinin qırxı çıxmamış qızını Kukla Teatrının qabağında maşın vurdu, öldü. Leyla xanım bundan sonra özünə qapandı və ömrünün axırlarını tənhalıq içində başa vurdu. Sara xanım Qədimova çox qonaqpərvər idi. Novruz bayramında məni evinə dəvət elədi, öz əliylə bişirdiyi şirniyyatlara, yeməklərə qonaq elədi. Amaliya Pənahova mənə "ən sadiq pərəstişkarım" deyirdi. Həsən Məmmədov çox kübar idi, ürəyi elə bil ki, şüşədəniydi, ehtiyat edirdin ki, salıb sındıra bilərsən. Qazandığı şöhrətə baxmayaraq, Rasim Balayev çox sadə adamdır. Amaliya xanımın xatirəsinə yazdığım yazımı oxuyub dedi ki, "adam istəyir ölsün ki, onun haqqında belə yazı yazılsın". Hələ mənim hansısa yazıma bundan yüksək qiymət verən olmamışdı. Onlar böyük sənətkar olduqları qədər böyük insanlardır. Sağ olsun cənab Prezidentimiz, sənət adamlarına qayğıyla yanaşır. Onun Rasim Balayevə telefon açıb, hal-əhval tutması bu qayğının, diqqətin təzahürüdür.

- Qocaman muğam ifaçıları ilə yanaşı, kitabda gənc xanəndə Murad Laçınlı ilə bağlı müsahibə də yer alıb. Sizin Şuşada ikən Muradı mənə təqdimatınızı da yaxşı xatırlayıram. Böyük şövqlə bəhs edirdiniz.

- Murad musiqidə fenomenal təzahürdür. Onun yüksək improvizə qabiliyyəti var, səs tembri ürəyəyatandır, bəmi, zili-hamısı yerində. "Şirin yuxun olaydım" mahnısını Rövşən Behcətdən üzü bəri onlarla müğənni oxuyub, amma Muradın ifası bu mahnıya yeni nəfəs verdi. Mən hələ belə ismətli səs görməmişəm. Onun 8-9 yaşda oxuduğu muğam hətta Putini təsirləndirib. O dərəcədə ki, konsertin sonunda Muradı axtarırmış. Sağ olsun Heydər Əliyev Fondu, onun rəhbəri Mehriban xanım Əliyeva ki, belə fenomenal istedadlı gənclərə qayğısını əsirgəmir.

- Məşhur "Səs" essenizi kitabın axırında kulturologiya bölməsinə daxil etməyiniz hansı fikri ifadə edir?

- "Səs" əvvəla Qarabağ deməkdir, bu kitab isə qələbədən sonra ərsəyə gəlib. "Səs" essesini şəhidlərimizin müqəddəs ruhuna ithaf eləmişəm. Digər tərəfdən "Səs"də incəsənətin ən müxtəlif sahələri birləşir. Odur ki, yekunlaşdırıcı yazı kimi esseni kitaba daxil etməyi lazım bildim.

- Essedə yazırsınız: "Əski sənət yaşadırdı, çağdaş sənət öldürür. Çünki əski sənət Allahın "Ol" əmrinə yaxın idi, çağdaş sənət İsrafilin "Öl!" əmrinə". Doğrudan, çağdaş sənətdə yaşadan heç nə yoxdur?

- Var, əlbəttə, amma bu yazını mən 1999-cu ildə yazmışam və o, Aydın Məmmədov adına "İlin essesi" mükafatı alıb. Onda çağdaş sənət ölümə gedirdi. Yeni minillikdən sənətin yeni də dirimi başladı. Səmənədr kül altından baş qaldıran kimi. Bütün sənət tarixi belə fasiləsiz ölüm-dirimlərdən ibarətdir. Qışla bahar fasiləsiz əvəzlənmədə, insan fasiləsiz nəfəs verib almada olduğu kimi. Əsas odur ki, bu ikiliklərin əsasında hər şeyi özündə birləşdirən birlik, yəni Allah var və sənətin əsas missiyası da insanı o birlik düşüncəsinə gətirməkdir.

Şahanə MÜŞFİQ

525-ci qəzet.- 2022.- 29 yanvar.- S.19;24.