Salyerinin son günü
(Birpərdəli
hekayə)
Antonio
Salyeri, Tereziya fon Helferstorfer,
Amadey
Motsart.
Vyana.
Ruhi Xəstəliklər Klinikası. 7 may 1825-ci il.
Salyeri ölüm yatağındadır və qaranlıq
səhnədə işıq yalnız onun üzərinə
düşüb. O, həyəcanla əllərini o tərəf-bu tərəfə
ata-ata, elə bil ki, kimləri isə qovmağa, özündən
uzaqlaşdırmağa çalışır.
SALYERİ. Çəkilin!.. Rədd olun!.. Hamınız!..
Hamınız!.. Getmirəm, əl çək
məndən!.. İstəmirəm!.. Yox!.. Yox!..
(Yerində çabalayır.) Hara aparırsız məni? (Daha
da bərkdən.) Getmirəm!.. Getmirəm!..
Səhnə yavaş-yavaş işıqlanır. Salyerinin
çarpayısının sağ tərəfində, səhnənin
dərinində klavesin görünür. Alaqaranlıq
içində işıq Tereziyanın üzərinə
düşür.
TEREZİYA (həyəcanla). Antonio!.. Sakit ol!.. Antonio!..
SALYERİ. Tereziya? (Dikələrək
təlaşla.) Tereziya, gəl!.. Gəl!.. Tez, Tereziya, tez gəl!..
Tereziya Salyerinin yatağına yaxınlaşır və
onun əlindən tutur.
Hə!.. Hə!.. Sıx əlimi!.. Sıx...
TEREZİYA. Əlin nə yaman soyuqdur...
SALYERİ. Sıx! Sıx əlimi... Bax, o, səni görüb
qaçır... O birilər də qaçır...
TEREZİYA. Kim?
SALYERİ. Sən heç hara getmə. Yanımda ol, Tereziya, yanımda ol. O, məndən
əl çəkmir. Yenə qayıdacaq.
TEREZİYA. Kim, Antonio, kim?
SALYERİ. Şeytan!.. Şeytan məndən əl
çəkmir!.. Məni özü ilə
aparmaq istəyir...
TEREZİYA. Sakit ol, Antonio.
SALYERİ. O birilər də ona kömək edir!..
TEREZİYA. Mən burdayam, qorxma... Sakit ol.
SALYERİ. Hə. O, səni görüb, qaçdı. Ancaq yenə gələcək. Qayıdacaq.
Mən qorxuram, Tereziya. O, məni
özü ilə aparacaq.
TEREZİYA. O, səni heç hara apara bilməz, Antonio. O, yalandan səni
qorxudur. O, gücsüzün biridir...
SALYERİ. O, sənin qarşında zəifdir. Sənin
yanında gücsüzdür. Ancaq mənim
qarşımda yox. Çünki mən günahkaram,
Tereziya! Mən günahkaram!..
TEREZİYA. Yox, sən günahkar deyilsən. Çıxart, çıxart bu fikri başından.
Eşidirsən, Antonio? Sən günahkar deyilsən!..
SALYERİ. Sən mənə təskinlik vermək
istəyirsən? Tereziya, mənim Tereziyam... Amadeyi mən
öldürdüm! Mən!.. (Bərkdən.) Ey!.. Eşidirsiz? Volfqanq Amadey Motsartı mən zəhərlədim!..
TEREZİYA. Yox, Antonio!..
SALYERİ (ona fikir vermədən eləcə bərkdən). Bəli, mən
öldürdüm onu!.. Eşitdiz
ki? İndi bəsdir daha! Əl çəkin məndən!
TEREZİYA. Yox! Yox, Antonio! Sən özünə böhtan atma!
İşıq Motsartın üzərinə
düşür və o, asta addımlarla səhnənin dərinindən
çıxıb, klavesenin arxasına keçərək,
13-cü Si bemol Major sonatasını çalmağa
başlayır. Dialoqdan asılı olaraq, klavesinin səsi
bəzən uzaqlaşır, bəzən də qayıdır.
SALYERİ. Böhtan? Böhtan
deyirsən, Tereziya? Bütün Vyana...
bütün... bütün Avropa deyir ki, Amadeyi mən
öldürmüşəm. Sən də...
sən də buna "böhtan" deyirsən?
TEREZİYA. Vyana şayiələr, qeybətlər
şəhəridir. Özün də bunu
bilirsən, Antonio. Avropa da o cür... Sən
elə böyük bir sənətkar tanıyırsan ki, onun
haqqında şayiələr yayılmasın, qeybətini
qılmasınlar? Ona böhtan
atmasınlar? Dedi-qodu yayılmasın?
SALYERİ. Tereziya...
TEREZİYA (onun sözünü kəsərək). Sən sakit
ol, Antonio. Tarix hər şeyi yerbəyer edəcək...
SALYERİ. Tereziya... (Birdən susaraq, qulaq asır.)
Kiçik pauza.
SALYERİ (pıçıltıyla). Eşidirsən?
Kiçik pauza.
Eşidirsən? 13-cü sonata... Özü çalır... (Həyəcanla.) O, qalacaq, o!..
Tarixdə o, yaşayacaq. Mənim adım
da həmişə onunla birlikdə olacaq: dahi Motsart və... və
onun qatili Salyeri!
TEREZİYA. Yox, Antonio. Sən ondan da böyük bəstəkarsan.
Sən nə üçün onu öldürməliydin?
Bəyəm sənin uğurların ondan az
idi? Bəyəm tamaşaçılar səni ondan az sevirlər? Sənin
operaların anşlaqla getmir, Antonio? Bütün
bu şayiələr, bu böhtanlar unudulacaq. Sənin operaların indikindən də böyük
uğurlar qazanacaq. Mən həmişə
səninlə fəxr etmişəm, Antonio.
Kiçik pauza.
SALYERİ. Neçə il keçib, Tereziya?
Bizim evlənməyimizdən neçə il
keçib?
TEREZİYA. Əlli il, Antonio... düz əlli
il...
SALYERİ. Sonra da sən uçub getdin... Məni tək qoydun...
TEREZİYA. Bu məndən asılı olsaydı, nə vardı ki?..
SALYERİ. Uçub getdin... Neçə ildi mən
bu dünyada tək-tənhayam? Neçə il keçib?
TEREZİYA. On səkkiz il...
TEREZİYA. Sən gərək evlənəydin.
SALYERİ. Səndən sonra? Səndən
sonra mən evlənə bilərdim? Bu on səkkiz ildə
bir gün də olmayıb ki, mən səni fikirləşməyim...
Gecələr mən göylərə
baxırdım, TEREZİYA. O ulduzların arasında səni
axtarırdım...
TEREZİYA. Sən də həmişə mənimlə
birlikdə olmusan, Antonio. Mən həmişə
səninlə fəxr etmişəm.
SALYERİ. Qatillə?
TEREZİYA. Dedim, axı! Sən
qatil deyilsən. Sən qatil olsaydın,
birinci mən bilərdim. Çıxart
başından özün-özünə
yağdırdığın bu böhtanları. Qov
fikrindəki o şeytanı, o ilan-qurbağaları!.. Sən Avropanın ən
böyük bəstəkarısan, ən böyük
dirijorusan. Yadına sal, Antonio, bax,
buradakı, bu Vyanadakı, Parisdəki, Lissabondakı,
Moskvadakı böyük uğurları. Kimin
belə uğurları olub? Heç kimin! İllər
keçəcək, bu uğurlar daha da artacaq, daha da möhtəşəm
olacaq. Sən özün də yuxarıdan
baxıb, bütün bunları görəcəksən,
Antonio. Sən Bethoveni, Şuberti, Listi yetişdirmisən!.. Eşidirsən məni?
SALYERİ. Eşidirəm... Sənin mənə
yazığın gəlir, hə?
TEREZİYA. Yox, Antonio, yox. Səninlə yalnız mən
yox, bütün Avropa fəxr edir. Yadındadı,
Bomarşe nə yazmışdı? (Bomarşenin
sözlərini təkrar edir.) "Salyeri, mən fəxr
edirəm ki, sizin şairiniz, sizin nökəriniz, sizin
dostunuzam!.." Yadındadı?
Özü də səndən az qala iyirmi
yaş böyük idi.
SALYERİ. Bomarşe avantüristin biri idi.
TEREZİYA. Bəs Amadey özü? Sən onun ən yaxşı dirijoru idin. O da
bununla fəxr edirdi.
SALYERİ. Hə... Düzdür... Bunu özü mənə
deyirdi...
TEREZİYA. Görürsən!..
SALYERİ. Ancaq... ancaq o, hələ bilmirdi... bilmirdi ki, mən onu
zəhərləyəcəyəm... Mən hər dəfə
onun musiqisinə qulaq asanda özümə yer tapa bilmirdim,
özümü öldürmək istəyirdim: nə
üçün o, bunu yaza bilir, ancaq mən yox? Hər dəfə
ona dirijorluq edəndə, içimdə ağlayırdım:
niyə, niyə mənim yox, onundu bu musiqi? Niyə
bu möcüzə, bu ilahilik onundu, mənim yox? Heç kimin də bundan xəbəri yox idi. Hamı ayağa qalxıb, alqışlayırdı.
Mən də gülümsəyə-gülümsəyə
onlara baş əyirdim. Ancaq onlar məni
yox, onu... onu alqışlayırdı.
TEREZİYA. Sən mənə inanmırsan, Antonio?
Böhtanlar, şayiələr sənin
özünü də buna inandırıb. At başından bu fikirləri. Əslində...
əslində Motsart özü sənə paxıllıq
edirdi. Mən bunu hiss edirdim. Sənin
başın qarışmışdı operalara. Musiqidən başqa səni heç nə
maraqlandırmırdı. Ancaq mən bunu hiss edirdim. Mən görürdüm ki, sən Bethovenə dərs
keçəndə, o, necə bir həsədlə sənə
baxır.
SALYERİ (acı bir istehza ilə). Sən mənim
əzablarımı azaltmaq istəyirsən, Tereziya?
TEREZİYA. Yox, Antonio, yox. Sən qırx il saray
kapelmeysteri olmusan. Bəs Napoleon? Onun bu
dünyada bilmədiyi bir şey var idi? Sən
Amadeyi zəhərləmiş olsaydın, o, səni
Akademiyanın üzvü edərdi?
SALYERİ. O, məni Akademiyanın üzvü eləməkdənsə,
gedib Venesiya Respublikasını o cür məhv etməyəydi.
Kiçik pauza.
Mən orada, Tereziya, Lenyaqoda anadan olan o
çağanı tez-tez görürəm. O ağlayır, susmaq
bilmir... Onun o zaman xəbəri yox idi ki, illər keçəcək
və o, Motsartın qatili olacaq!.. Ancaq bax, eşidirsən? O, bunu hiss edir, ona
görə də o cür ağlayır...
Klavesinin səsi uzaqlaşır və get-gedə artan
çağa çığırtısı eşidilir. Salyeri taqətsiz
halda yatağına düşür.
(Nəfəsi təngiyə-təngiyə.) Eşidirsən?
Eşidirsən o
çığırtını?
TEREZİYA. Antonio!..
SALYERİ. O, mənəm, Tereziya, mən!.. Sən mənim çığırtımı eşitmək
istəmirsən?
TEREZİYA. Sakit ol, Antonio. Heç
bir çığırtı yoxdur.
SALYERİ (onun sözlərinin fərqinə varmadan). Mən nə qədər
edirəm, o susmur, eləcə qışqırıb,
ağlayır, fəryad edir...
TEREZİYA. Axı, bütün çağalar
ağlaya-ağlaya dünyaya gəlir.
SALYERİ. Hə, düzdü. Amadey
də ağlaya-ağlaya gəlmişdi, o da hiss edirdi ki, 35
yaşında zəhərlənib, öləcək.
Çağa səsi uzaqlaşıb kəsilir və yenə
13-cü sonatanın sədaları yaxınlaşır.
13-cü
sonata... Bunu Yaradan özü yazıb... İnsan bunu yaza bilməz...
O, nə qədər yazılmamışları özü ilə
apardı... Heç vaxt heç kimin yaza bilməyəcəyi
musiqini. Mən musiqi cəlladıyam, Tereziya!.. Kaş, mən də atam kimi kolbasa,
vitçina satan olaydım. Onda
xoşbəxt bir insan olardım. Məni
şeytan azdırıb, Tereziya, məni şeytan
azdırıb, bəstəkar olmuşam. Şeytan
həmişə mənim içimdə olub. İndi də məni özü ilə aparmaq istəyir.
TEREZİYA. Sən özün edirsən, Antonio.
Şeytanı sən özün
çağırırsan, ona görə gəlir. Sən özün özünə əzab verirsən.
Nə üçün 13-cü sonata? Nə üçün o biri sonatalar yox, həmişə
ancaq 13-cü yadına düşür? Sən
ki, həmişə 13 rəqəmindən qorxurdun. Bu rəqəmdən çəkinirdin. İndi isə ancaq 13-cü sonataya qulaq asırsan.
SALYERİ. Niyə? Nə
üçün?
TEREZİYA. Çünki sən özün
özündən intiqam alırsan. Sən
bu dedi-qodulardan yorulmusan, Sən özünü
inandırmısan ki, bəli, bütün bu dedi-qodu böhtan
deyil, şayiə deyil, həqiqətdir. İnandırmısan
ki, Amadeyi doğrudan da sən zəhərləmisən, sən
öldürmüsən. Buna görə də
özün özündən intiqam alırsan. Ancaq elə
13-cü sonata...
SALYERİ (onun sözlərini yarımçıq kəsərək). Tereziya... sən... (Taqətsiz halda barmağını yuxarı
qaldırır.) sən ordan həmişə
mənə baxırdın?
TEREZİYA. Əlbəttə. Başqa cür necə ola bilər?
SALYERİ. Tereziya... (Onun əlini özünə tərəf
çəkərək, öpür.) O da oradadır?
TEREZİYA. Hə.
SALYERİ. Yenə yazır?.. Təzə-təzə
musiqiləri səslənir orda?
TEREZİYA. Orda bir az başqa cürdür.
SALYERİ. Nə cür? Musiqi
yoxdur?
TEREZİYA. Var. Ancaq... musiqi də başqa cürdür...
SALYERİ. Musiqi də başqa cürdür?
Ondan sonra necə başqa cür musiqi ola
bilər? (Yenə yerində dikələrək,
ətrafı nəzərdən keçirir.) Bura haradır?
TEREZİYA. Ruhi xəstəliklər klinikası.
SALYERİ (pıçıltıyla). Dəlixana... (Birdən
klavesini çalan Motsartı görür və
barmağını ona tuşlayaraq qışqırır.)
Bax, o da burdadır!.. O da!..
O da burdadır!.. Məni dəlixanaya o
saldı!.. O!..
TEREZİYA (ayağa qalxıb, onu yerinə uzatmağa
çalışır). Sakit ol!.. Antonio, uzan, sakit ol!..
SALYERİ (qolu ilə onu itələyərək). Çəkil!..
Şeytan o, özüdür!.. Şeytan
odur!.. (Taqətsiz halda
yatağa düşür.)
TEREZİYA. Hə, bax, beləcə uzan... (Çarpayının
küncündə oturur.) Antonio!..
Kiçik pauza.
Antonio!..
Kiçik pauza.
Antonio,
eşidirsən?.. (Salyerinin
cavab vermədiyinin fərqinə varmadan.) Yadına
gəlir, Antonio, Şubert kantatasını sənə həsr
etmişdi? Sözlərini də
özü yazmışdı. Yadındadı
sənin haqqında yazdığı o gözəl sözlər?
Yadındadı?
Sonatanın səsi yavaş-yavaş uzaqlaşır və
səhnəyə də eləcə tədricən qaranlıq
çökür.
Eşidirsən,
Antonio? Bax, gör, necə ürəkdən yazıb:
Tereziya fon Helferstofer Şubertin Salyeriyə həsr
etdiyi şeiri söylədikcə, səhnə tamam
qaranlıqlaşır. Klavesin çalan Motsart
da artıq görünməzdir.
Ən
gözəl, ən mehriban,
ey
şanlı,
ali insan!
Hamımızın
atası!
Nə qədər
ki, döyünür sinəmdə ürək,
nə qədər
ki, dünyada yaşayır sənət,
ilhamım da mənim, göz yaşlarım da
eşqlə, məhəbbətlə, sevgiylə birgə
ərmağandır sənə.
Səhnə
tamam qaralıb və bu qaranlıq içində və
uzaqlardan gələn 13-cü sonatanın sədaları
altında Tereziya fon Helferstorferin səsi
Şubertin şeirinin ardını davam edir.
Axı, sən
özün də Yaradan kimisən,
sən taysan ona.
Sən
ucasan, dərinsən, məğrursan,
səni
tale bir
mələk tək bəxş edib mənə.
Hər gecə
yalvarıram Yaradana mən
o sevginlə bir yerdə
yüz illik bir ömür sürəsən,
bizə də eləcə
sevgi bəxş edəsən...
13-cü sonata hələ də eşidilməkdədir...
Son
17 avqust 2022
Gündoğan
ELÇİN
525-ci qəzet.- 2023.- 1 aprel.- S.20;21.