Vaqif Sultanlının "Budda heykəli"

Vaqif Sultanlının elmi əsərlərində adətən, mühacirlərimizlə bağlı yeni və dəyərli bilgilər olur. Ona görə də harada görsəm acgözlüklə oxuyuram. Onun naşirliyini də yüksək dəyərləndirirəm. İndiyədək neçə-neçə jurnal, məqalələr toplusu çap etdirib. Naşiri olduğu jurnallara, toplulara məqalələri çox vaxt özü sifariş verir. Çünki hər bir müəllifin mövzu dairəsinə, yazı qabiliyyətinə bələddir. İstədiyi məqaləni yazdırmaq isə heç də asan olmur. Müəlliflə dəfələrlə danışır, onu dilə tutur, xahiş edir, təkrar-təkrar zəng vuraraq yazının nə vəziyyətdə olduğu ilə maraqlanır, məsləhətlər verir, bir sözlə müəllifin "nazını çəkməkdən" bezmir.

Mənim nəzərimdə Vaqif Sultanlı bəxti gətirməyən adamdır. Sovetlər Birliyində doğulmasaydı, ətrafına vətənpərvər, millətsevər müəlliflər toplayar, gözəl bir məktəb yaradardı. Heyf ki, nə sovet dövründə, nə də ondan sonra Vaqif Sultanlının istədiklərini reallaşdırmasına lazım gələn mühit olmadı. Ona görə də zamanədən çəkdiyi ağrı-acılarını bədii yazılarına hopdurdu. Beləcə, bədii əsərlərində bir ağırlıq yarandı. Bu hekayə, povest və romanlarının dil, üslubunun ağırlığı deyil, yazı ruhun ağırlığıdır.

Bədii əsərlərindən dilinin axıcılığı məni çəkib aparsa da, ruhu məni əzir, həyatdan bezdirir. Bəzən elə olur günlərlə əlimə qələm ala bilmirəm, işə də biyara gedən kimi gedirəm, dost-tanışdan uzaq gəzirəm. Özümü toparlamağım çox çətin olur.

Yazıçı mürəkkəb süjet qurmur. İlk baxışda dərin fəlsəfi, estetik bir fikir aşılamağa çalışmır. Hamımızın hər gün gördüyümüz hadisələri qələmə alır. Oxucu ilk baxışda: "Burada nə var, onu mən də yazaram. Mən də hər gün onlarla belə hadisənin şahidi oluram", - deyə bilir.

Demək başqadır, şahidi olduğun hadisələrin içindən lazım olanını seçmək və qələmə almaq başqa. Vaqif Sultanlının bu yaxınlarda "Ədəbiyyat qəzeti"ndə çap olunmuş "Budda heykəli" hekayəsi dediklərimə nümunə ola bilər. O, yaşamının kiçik bir anını, təxminə yarım saatda gördüklərini qələmə alıb.

Müəllifin "universitetin girəcəyində tağlı qapı, qarşı tərəfdə şüşəli kitabxana binası ucaldılmış, metro xəttinin yeni girişi açılmışdı" cümləsindən söhbətin Azərbaycanın ən elit universitetindən, Bakı Dövlət Universitetindən getdiyi aydın olur. Bura toplumun öndəgedən, sayılıb-seçilən professor və dosentlərin, ölkəmizin sabahının taleyini həll edəcək tələbələrin məkanıdır.

On il mühacir həyatı yaşayan müəllimin 20 il işlədiyi universitetə qayıdışını belə təsvir edir: "Ölkəni tərk edəndə hər kəsdən çox dərs dediyi tələbələrin taleyinə ağrımışdı; ona ehtiyacı olduqlarını bilirdi. Ancaq bəlli səbəblərdən getməyə məcbur idi, daha dözüb gözləyə, həyatını bundan artıq təhlükəyə ata bilməzdi. Bununla belə, indi də hərdən yollar ayrıcında vurnuxduğu o dönəmlər bəlkə, tərəddüdlərini yenib vətəni tərk etməməyinin mümkünlüyünü zehnindən keçirir, atdığı addımın doğrumu, yanlışmı olduğunu kəsdirə bilmirdi".

Vətən, millət sevgisini, seçdiyi peşəyə ürəkdən bağlılığını uzun-uzadı təsvir etmir. Qısa və yığcam iki cümlə ilə vətəndən ayrılması haqqında belə yazır: "Əslində, qürbət ona ürək ağrısından savayı bir şey verməmişdi. Bütün dərdlərini, əzablarını özü ilə aparmış, bir gün olsun belə qoyub getdiyi doğmalarının, yaxınlarının surəti gözlərinin önündən çəkilib getməmişdi".

Azərbaycanın yaşlı nəsil oxucusu müəllifin nə demək istədiyini, söhbət hansı dövrdən getdiyini başa düşəcək. Bəs gənc nəsil necə?

Bədii əsər bir bölgə, bir ölkə üçün yazılmır. Dünyanın fərqli ölkələrində yaşayan, fərqli dillərdə danışan və fərqli inanclı insanlar oxuduğu əsəri anlamaq istəyir. Müəllifin "Budda heykəli" hekayəsindəki çox xəsisliklə yazılmış bir-iki cümləni nəinki başqa bir dilə çevrildikdə, hətta İranda yaşayan soydaşılarımız belə oxuyanda bir şey anlaya bilməyəcəklər. Anlamaq üçün oxucu gərək dövrümüzün tarixini araşdırıcı kimi incələsin. Yazıçının "bəlli səbəblərdən getməyə məcbur idi, daha dözüb gözləyə, həyatını bundan artıq təhlükəyə ata bilməzdi" cümləsi yada Musanın İsrail oğullarını azadlığa çxarmaq istədiyi 40 ildə başına gələnləri xatırladır.

Azərbaycanda Milli Azadlıq Hərəkatı başlayanda milyonlarla insan ailəsinin boğazından kəsdiyi yeməyi, ciblərinin son qəpiyini meydanlara toplaşanlara göndərir, mitinqçilərin, xalq hərəkatının fəallarının arxasında dururdular. Bu da hərəkatın öndərlərini ruhlandırır, onları həbsdən, ölümdən qorxmayan qəhrəmanlara çevirdi. Lakin bu çox da uzun sürmədi. Milli zəmində toqquşmanın uzandığını, döyüşlərdə ölənlərin çoxaldığını, maddi sıxıntıda yaşadıqlarını görəndə onlar keçmişə qayıtmaq istədilər. Çünki keçmişdə sərbəstlikləri, azadlıqları olmasa da, başının üstündə damları, yeməyə bir tikə çörəkləri, pis-yaxşı işlər vardı. Buna görə də onları azadlığa aparan liderləri yarı yolda qoydular.

Xalqının azadlıq mübarizəsində böyük uğur qazanacağına inanan təcrübəsiz və fanat liderlər türk şairi Namiq Kamalın gününə düşdülər. Namiq Kamal Osmanlıdakı gerilikdə, xurafatdan cana doyaraq oğlunu Avropaya göndərdi. İstədi oğlu orada təhsil alıb vətəninə işıq-elm, mədəniyyət, yenilik gətirsin. Oğlu isə vətənə işıq gətirmək əvəzinə xristianlığı qəbul edib keşiş oldu. Azərbaycanda həyatını vətən və millət yolunda xərcləyən aydınlar müdafiə olmadığından onların bir qismi həbsxanalara salında, bir qismi mühacirətə getmək məcburiyyətində qaldı, bir qismi qınına çəkilib başını salamat saxlamağa, ailəsini dolandırmağa, bir tikə çörək qazanmağa çalışdı.

On ildə universitetdə baş verən dəyişikliyə oxucunu "Tağlı qapıdan adlayaraq universitetin binasına girərkən alışmadığı kəsif yemək iyi onu vurunca bir zamanlar kitab dükanı olan böyük salonun kafeyə çevrildiyini gördü" cümləsilə hazırlayır. Kəsif yemək iyi sadəcə yeməkxanadan gəlmir. Hekayəni oxuduqca görürsən ki, kəsif iy yalnız binanın daşına, otaqlarına, otaqlardakı mebellərə deyil, orada çalışan insanların ruhuna da hopub.

Universitetdən kəsif iy gəlməsəydi, "müasir ədəbiyyatdan mühazirələr oxuyan, bir zamanlar həyat eşqi ilə coşub-çağlayan, indi isə həvəsi, ehtirası büsbütün sönmüş kafedra müdiri tələbəlik illərində müəllimi olmuş, universiteti bitirəndən sonra onun doktoranturada saxlanılmasına səy göstərmiş" insanı tez unutmazdı.

Yaşı təxminən qırxı keçən kafedra müdirinin katibəyə "Qızım, mənə bir stəkan ilıq su ver, dərmanımın vaxtı keçir", "Səhərdən dilimə bir şey dəyməyib. Allah kəssin belə günü, belə güzəranı..." deməsi də oxucuya çox şey deyir.

Unversitetdə günündən-güzəranından gileyli yalnız kafedra müdiri deyil. "Müəllimlərindən biri, o zamanlar barışmaz müxalif mövqeyi ilə seçilən, indi isə yorğun, üzgün halda içəri girən xanım professor" da kafedra müdirindən fərqlənmir. Yazıçı kafedranın başqa müəllimləri haqqında yazır: "Tənəffüs olunca kafedraya dönən, əksəriyyəti qadın olan müəllimlərin bəziləri onu tanımadı, bəziləri isə tanışlıq verəndən sonra güclə xatırladı, xatırlayanlar da ağızucu hal-əhval tutmaqla kifayətləndi... Müəllimlərin çöhrəsində aşırı yorğunluq, həvəssizlik duyulurdu, sanki istəmədikləri bir işlə məşğul imişlər kimi, özləri də sezmədən eləcə vaxtın axışını izləyir, hər şeyin tez-tələsik bitməsini gözləyirdilər". Təkcə kafedrada işləyən professor-müəllim heyəti yorğun, həvəssiz deyil, dəhlizdən keçib gedən insanlarda da soyuq bir etinasızlıq var.

Bunun səbəbini yazıçı kafedra müdirinin dili ilə belə verir: "Tələbə küçədə gəzib-dolaşsa, daha çox bilik qazanar, nəinki bu divarların əsarətində..."

Bir zaman dərs dediyi universitetə gedən müəllim vətən üçün hər il minlərlə gənc kadr hazırlamalı olan təhsil ocağına gedərkən bir işıqlı sima görür. O da universitet divarlarından kənarda oturmuş, Budda heykəlinə oxşayan kor dilənçidir. Onu ayaq səslərindən tanıyan dilənçi deyir: "Ayaq səsləriniz kəsiləndən düz on il keçir, - dedi və dərindən köks ötürərək əlavə etdi, - Sizdən sonra çox sular axdı, çox yellər əsdi..."

1988-1989-cu illərə adamlar az qala evlərinin qapısını açıq qoyub mitinqlərə gedirdi. Adamlar arasında bir mehribanlıq, səmimiyyət yaramışdı. Cinayətkarlıq haqqındakı statistikaya görə həmin illərdə ev oğurluğu, cibgirlik yox dərəcəsinə gəlmişdi. "Newsweek" jurnalı 25 dekabr 1989-cu il sayının üz qabığında Bakının Azadlıq meydanında çəkilmiş milyonluq izdihamın şəklini vermiş, "Standing up for freedom People of the Year (Azadlıq uğrunda ayağa qalxmış ilin adamları" və "People of the Year" (İlin xalqı) yazmışdı. Bəs birdən nə bəla ilə üzləşdik ki, biz laqeyidləşdilər, yaxşılıqlar ortadan qalxdı, pisliklər meydan sulamağa başladı?

Müəllimin universitetə təxminən yarım saatlıq səfərini müəllif belə tamamlayır: "... geriyə çevrilib uzaq tələbəlik çağlarının həyəcanlarını yaşadığı, iyirmi ildən artıq müəllim kimi ömrünü əritdiyi, bir daha dönməyəcəyi ünvanı kədərlə süzdü və bu illər ərzində onu qara kölgə kimi izləyən, özü ilə qürbətə daşıdığı keçmişindən bir an erkən ayrılmaq inadı ilə addımlarını yeyinlətdi". Yazıçı keçmişdən bir an erkən ayrılmaq istəsə də, addımlarını yenilətsə də, zəmanəsindən, mühitdən qaçıb qurtara bilməyəcək. Sonrakı nəsr əsərlərində də bu hiss onu buraxmayacaq, özünün daşıdığı ağır yükü oxucularına da yükləyəcək.

Bax elə buna görədir ki, Vaqif Sultanlının elmi əsərlərinin nəşrinin səbirsizliklə gözlədiyim, çap olunan kimi əlimdə nə işim varsa yarıda qoyub oxuduğum halda bədii əsərlərini oxumaq istəmirəm. Amma bu müxtəlif bəhanələrlə vaxtı uzatmaqdan başqa bir şey olmur. Aydınlada bilmədiyim bir qüssə məni oxumağa məcbur edir. Oxuyandan sonra da xeyli onun təsirindən çıxa bilmirəm. Çünki özümün-özümə verdiyim: "Mən niyə bu zəmanədə yaşadım?" sualına cavab tapa bilmirəm. İslam inanclı olmasaydım, ruhun tənasühünə - "reinkarnasiya"ya inansaydım, düşünərdim ki, keçmişdə hansısa günahları etdiyimin cəzasını çəkmək üçün bu zəmanədə yaşamağa məcbur edilmişəm.

Əli ŞAMİL

ali-shamil@yahoo.com

525-ci qəzet.- 2023.- 6 aprel.- S.12.