Şekspir dünyası

Riçard ona xas olan lovğalığını dirçəldib, ordusundan tələb edir ki, "Bretonların köpüyünü" öldürsünlər. Bunu öyrənən Derbi səfərbərlik işindən imtina edir. Riçard göstəriş verir ki, onun boynu vurulsun, lakin Norfolk deyir ki, edamı hələ gözləmək olar. Vuruş başlayır və Riçard belində döyüşə girdiyi atını itirir.

Nəticədə Riçard və Riçmond Bosvort çölündəki döyüşdə qarşılaşırlar və Riçard öldürülür. Derbi, tacı qaydaya salır və onu Riçmonda təqdim edir ki, tezliklə VII Henri adı altında kral olsun. Hakimiyyət beləliklə Yorklardan - Ağ qızılgüldən, Lankasterlərə - Qırmızı qızılgülə keçdi.

Riçmond göstəriş verdi ki, döyüşdə həlak olan kübarların hamısı ehtiramla dəfn edilsin. Sonra o, elan etdi ki, VI Eduardın qızı Elizabetə evlənəcəkdir. Beləliklə, "Ağ və Qırmızı qızılgüllərin" birləşməsi baş verdi.

Qızılgüllərin müharibələrinə son qoyuldu və Tüdor sülaləsinin bir əsrdən artıq davam edən hakimiyyəti başlandı.

Bu tarixi pyesdə Şekspir ilk dəfə elə bir personaj yaratdı ki, o hekayətlərdə olanlardan daha böyük idi. Pyes göstərir ki, Riçard bütünlüklə qəsdə nəzarət edirmiş. Qloster hersoqu kimi hakimiyyətə dırmaşmağının hər bir addımını o, diqqətlə qiymətləndirirdi. Onun ambisiyasının başlıca silahı heç də zorakılıq deyildi, öz dili idi, məhz dil onun qabiliyyətini, həyasızlığını və total mənəviyyatsızlığını qidalandırırdı.

Dul kraliça Marqaret istisna olmaqla, Riçard qadınları dəfələrlə təhqir etmişdi, həm də daim özünün intiqam arzularını qızışdırırdı. O, işgəncəyə məruz qalan bir bədəndə və daim çarpaz hörülən öz sərsəm ağlında yaşayırdı.

Riçardın qadınlara münasibəti, ümumiyyətlə, qəddar idi, heç o, yazıq Ledi Annaya şirniklənəndə də, öz qardaşı qızı Yorklu Elizabetə şəhvət hissləri bəsləyəndə də, öz təbiətini dəyişdirməmişdi. O, yalnız Marqaretdən ölümcül şəkildə qorxurdu. Bəzi tarixçilər ona seksual maço kimi baxır, onun bu qüsuruna qarşı VII Henrinin ləyaqəti qoyulurdu. Lakin pyes, əsasən, bir personaj ətrafında qurulmuşdu, bu rol isə bütünlükdə Riçarda məxsus idi.

Baxmayaraq ki, İngiltərədən kənarda Şekspirin tarixi pyesi az oynanılmışdı, lakin "III Riçard" hər yerdə siyasi şər üçün olan bir metafora idi. "Hamlet", "Otello" və "Kral Lir" kimi, "III Riçard" da aktyorların məşhurlaşmasına köməklik göstərmişdi. Görkəmli ingilis aktyoru Lourens Olivye bu rolu 1944-cü ildə Londonda oynamışdı və onun səhnə yaradıcılığında Riçard obrazı xüsusi mərhələ təşkil etmşdi. "Kral Con", iki hissəli "IV Henri", "V Henri" pyesləri və onların qəhrəmanı olan taxt-tac sahibləri bizdə geniş oxucu kütləsinə yaxşı tanış olmadığından, onların təhlilinə vaxt ayırmayıb, azərbaycanlı oxucunun və daha çox televiziya tamaşaçısının nəzərində əllaməlikləri ilə məşhurlaşmış, arvadlarını edam etdirməklə "şöhrət" qazanmış, XVI əsrin birinci yarısında 38 il ərzində İngiltərə kralı olmuş VIII Henriyə həsr olunmuş, Şekspirin eyni adlı pyesini nəzərdən keçirmək istəyi yaranır.

"VIII Henri" pyesi

Bu əsər Şekspirin sonuncu tarixi pyesi olmaqla, 1612-1613-cü illərdə yazılmışdı. Bu vaxt təsvir olunan hadisələrdən bir əsrə yaxın, kral Henrinin qızı kraliça Elizabetin ölümündən isə 10 il keçmişdi. Hələ 1628-ci ildə əsərin "Birinci folioya" daxil edilməsinə baxmayaraq, Şekspirin onun yeganə müəllifi olması uzun müddət sual altına qoyulmuşdu. Təəssüf ki, bu gün də pyes nadir hallarda tamaşaya qoyulur.

Pyesin proloqu xəbərdar edir ki, bu, heç də kübarlar üçün xoş hekayət deyildir, onların "qüdrətli olmaları adətən səfilliklə qarşılaşır". Belə kübarlardan biri olan Bakinqem Henrinin bir az əvvəl fransız monarxı ilə görüşdüyünü eşitdikdə, kralın kardinal Uolsinin hakimiyyəti altında olduğundan şikayətlənmişdi. O, Uolsini korrupsiyalanmış, xəyanətkar adlandıraraq və "bu müqəddəs tülkünü" kral qarşısında ittiham edəcəyi hədəsi ilə məhkum etmişdi. Norfolk onu xəbərdar etmişdi ki, lord-kansler kimi Uolsinin qüdrəti onu təhlükəli bir düşmənə çevirəcəkdir, lakin bu, xeyli sonra baş verəcəkdir. Həqiqətən də, Bakinqem dustaq edildi və Londonun Tauerinə göndərildi.

Henri hazırlaşmışdı ki, Bakinqemin etiraf bəyanatını alsın, lakin əvəzində kraliça Katerinadan eşitdi ki, Uolsi tərəfindən qoyulmuş yeni vergiyə görə paytaxtda bunt başlanmışdır. Kral vergi barədə çox şey bilmirdi və kardinal da öz məsuliyyətini inkar etdi, "cahil dilinə" görə məzəmmət edildi. Uolsi həyasızcaslıqla cəhd etdi ki, yenidən vəzifəyə qayıtmaq üçün etimad əldə etsin. Katerina Bakinqemə qarşı təbil kimi səslənən ittihama şübhə ilə yanaşırdı. Henri buna baxmayaraq, onun mühakimə edilməsinə göstəriş verdi.

Lordların və ledilərin olduğu York Yerinə kardinal "ağaları" gəldi, orada kraliçanın xidmətçi ledisi Anna Boleyn də iştirak edirdi. Henri buraya maskada gəldi və Annanı rəqsə dəvət etdi. Maskasını kənara atıb, Annanı "dan şəfəqinə bənzər qız" adlandırdı.

Bakinqemin boynunun vurulmasına hazırlaşılanda, onun dostlarının xahiş xarakterli dualarında təsirli bir nitq eşidildi, səs yayıldı ki, kral Katerinadan ayrılmaq istəyir. Henri iddia edirdi ki, o, qardaşının dul qadını ilə nikahda qala bilməz, onda belə sual meydana çıxırdı, bəs niyə ona evlənmişdi? Uolsi ona fransız kralının bacısına evlənməyi məsləhət görmüşdü, lakin bir kübarın qeyd etdiyi kimi, royal vicdan bu dəfə "digər bir ledi üçün çox bərk titrəmişdi". Henri Uolsiyə göstəriş verdi ki, özünü müdafiə etməyə Katerinaya icazə versin. Lakin o, həm də Annaya, öz sevgisinin sübutu kimi markiza titulu verdi.

Məhkəmə zalında Katerina özünü uzun müddət kəskin surətdə müdafiə etdi. Uolsi müdaxilə edəndə, o, "mənim ən qəzəbli düşmənim" deyərək, öz acığını kardinalın üstünə tökdü və qadın mühakimənin davam etməsindən imtina etdi. Katerina məhkəməni tərk etdikdən sonra, Henri onun kübarlığını tərifləmişdi, lakin yenə də öz arvadını boşamağının ədalətli bir iş olduğunu deyirdi. Qadının uduzmasının əsl səbəbi isə krala kişi cinsindən olan varis doğmaması idi, başqa heç bir şey deyildi. Roma boşanmanı bəyənmək barədəki rəyini alçaldıcı qaydada gecikdirirdi, ona görə də kral, Uolsinin sürgünə göndərdiyi ser Tomas Kranmeri yanına çağırdı.

Katerina da özünə dəyən zərbəyə görə həmçinin Kranmerdən xahiş etdi ki, öz rolunu oynayanda onun naminə mühakimə tonunu dəyişsin. Kraliça xəbər tutmuşdu ki, o da kralın mövqeyinə təslim olmağı məsləhət görür, onun bu sözlərinə gülüb demişdi ki, "mənə nifrət edən bu adam xəstəliyimin səbəbinin öz əlinə düşməsinə" çalışır. Henri Annaya "vurulmağa başlayandan" papa kralın öz arvadını boşamasına razılıq vermirdi. Başqa bir kübar da deyirdi ki, artıq Henri Kranmerin xeyir-duası ilə Anna ilə evlənmişdir.

Kralın evlənməsindən bixəbər olan Uolsi yenə də and içirdi ki, "mürgüləyən lüteran olan" Annaya deyil, Henri fransız kralının bacısına evlənəcəkdir. Lakin Henri Uolsinin dövlət kağızları arasında onun var-dövləti barədə üzə çıxan faktları açıqladı. Kardinala ünvanladığı sözlərdə kral öz loyallığına aid olan məsələləri açıb göstərdi. Uolsi hiss etdi ki, artıq məhv olur.

Lordlar gəldi ki, onun böyük möhürünü müsadirə etsinlər, bu vaxt təbəqələr isə onu "al qırmızı günahlarına" görə təhqir edirdilər ki, onun mülkünü ələ keçirəcəklər. Kranmer isə Kentenberinin yeni arxiyepiskopu oldu və Annanın taclanmasına hazırlaşdı. Vinçester yepiskopu isə Kranmerin, bu barədə xüsusi and içdiyi bir düşməninə çevrildi.

Katerina Pireneylərdən gətirdiyi cehizin ümidinə qalmışdı. Uolsi isə artıq ölmüşdü, Katerinanın ona heç yazığı da gəlmədi, kardinal bədbəxt isə Allahdan qorxaraq, dünyadan köçmüşdü. Katerina deyirdi ki, Uolsi öz vicdanını külə döndərdi: "Mən yaşadıqca ona nifrət edəcəyəm". Qadın musiqi çalınmasını xahiş etdi və "ruhunun rahatsızlığına" görə yuxuya daldı.

Oyananda hesab etdi ki, ruhlar "ona əbədi xoşbəxtlik vəd edir və başına qoymağa əklil gətirirlər". O, öləndə əyanları vasitəsilə Henridən xahiş etmişdi ki, öz birgə uşaqlarına (yəni qızı Mariyaya) və onun nökərlərinə qayğı göstərsin. Onlara demişdi ki, "ona deyin ki, mən öləndə ona xeyir-dua verəcəyəm" və öz ümidini ifadə edirdi ki, "o, kraliça olmasa da, yəqin ki, kraliçaya bənzər qaydada dəfn ediləcəkdir".

Annanın uşaq doğduğunu və özünün həyatının təhlükədə olduğunu eşidib, Katerina buna belə reaksiya verdi ki, İngiltərə ondan və arxiyepiskop Kranmerdən xilas olanda yaxşı olacaqdır. O, xəbərdar edirdi ki, "Kranmer kralın əli və dilidir". Qardiner isə demişdi ki, bu dil kökündan çıxarılmalıdır. Kral Kranmeri qəbul etdi, keşişə qarşı hazırlanan qəsdə görə ona xəbərdarlıq etdi və həm də onu həvəsləndirdi ki, möhkəm dayansın və kral öz dostluğunun sübutu kimi düşmənlərinə göstərmək üçün ona üzük bağışladı.

Sarayın köhnə ledisi Henrini məlumatlandırdı ki, Anna doğmuşdur və bu vaxt kral soruşdu ki, doğulan oğlan uşağıdırmı, qadın cavab verdi ki, yox, körpə, qız uşağıdır. Kral Kranmeri dəvət etdi ki, onun qızını xaç suyuna çəksin və uşağının xaç atası olsun.

Saray Annanın körpəsi Elizabetin xristianlığa qəbul edilməsinə görə yığışmışdı, bu vaxt həm də elə bil ki, bununla kralın hakimiyyəti bərpa olunmuşdu. Kranmer isə "min-min dəfələrlə şöhrətlənsin" deyərək, körpənin Britaniyaya şöhrət gətirəcəyini vurğulayaraq, əks mövqedən peyğəmbərlik edənlərlə vuruşurdu. Bu qadın kraliça kimi öləndə öz varislərinə "sülh, xoş əhval-ruhiyyə, məhəbbət, həqiqət, terror bəxş etmişdi". Şadlanan Henri vəd etdi ki, "mən göylərdə olanda arzu edəcəyəm. Görüm, körpə uşaq nə edir".

Alim Herald Blumun sözlərinə görə, "VIII Henri" pyesi dramatik poemaya yaxındır. Şekspir melanxolik talelərə malik olan Bakinqemi, Uolsini və Katerinanı katolitsizmin axırıncı nümayəndələri kimi göstərir, hakimiyyətdən düşməklə bu məzhəbin yerini Protestantizm tutdu. Uolsi və Katerina ölümlə üzləşirlər, bu ərəfədə həm də "Əlvida çıxışı" etdilər.

Anna Boleyn isə bir vaxtlar gənc aktrisalar üçün sevimli rol idi, burada heç bir faciə eyhamı yox idi, ancaq Henri ilə nikahdan üç il sonra bu, artıq gözlənilirdi. Daha maraqlı rollar isə Katerinaya və Uolsiyə məxsus idi, onların hər ikisi həmin titullara yiyələndikdən sonra öz qüvvələrinə çox inanmışdılar. Katerina musiqiyə olan məhəbbəti ilə yanaşı, özünü doğma qızına və məqsədlərinə həsr edirdi, pyesə isə VIII Henri hakimiyyətinin siyasətində olmayan bir ruhi impuls verirdi. Londonlular kralın sərt münasibətinə baxmayaraq, Katerinaya rəğbət bəsləyirdilər, bu günə kimi qəbrini ziyarət edib, uyuduğu yerin üstünə onun simvolu olan nar meyvəsi qoyurlar. Axı o, uşaqlığını Qrenadadakı Alqambra sarayında keçirmişdi, orada isə mavrların bağcılıq irsi kimi iri narlar yetişdirilirdi. Ümumiyyətlə, Şərqdə nar çox sevilən meyvə idi, çiçəkləri də al qırmızı olmaqla kiçik ulduz təsiri bağışlayırdı, Çar Solomonun Bibliyaya daxil olan "Şərqilər şərqisi" kitabında onun çox sevdiyi kəndli qızı Sulamiti "ən gözəl meyvələr verən nar bağına" bənzədir, oxuduğu nəğməsində deyir ki, sevgilisinə baxanda elə bil ki, "nar ağacının çiçəklənməsini" görür. Narla müqayisə etdiyi sadə bir qız, qadınları sevməkdə böyük təcrübəsi olmasına baxmayaraq, onu cuşə gətirirdi.

(Ardı var)

Telman Orucov

525-ci qəzet.- 2023.-15 aprel.- S.22.