Mahmud Kaşğarinin "Divanü lüğət-it-türk" əsəri

Son məktubun izi ilə

Bu yaxınlarda AMEA-nın Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı, filologiya elmləri doktoru, professor Asif Rüstəmli mənə Dilçilik İnstitutunun arxivində saxlanılan 12 səhifəlik məqalənin surətini təqdim etdi. Məqalənin 11 səhifəsi 1935-ci ildə, 1 səhifəsi isə 1937-ci il iyulun 1-də yazılmışdı. Müəllifi 1934-37-ci illərdə EA-nın Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun Dil seksiyasında birinci dərəcəli elmi işçi kimi çalışan, əslən Özbəkistandan olan Xalid Səid Xocayev idi.

11 səhifəlik məqalə XI əsrdə yaşamış türk-uyğur alimi Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğət-it-Türk" əsərinin ərəbcədən tərcüməsinin Azərbaycanda çap olunması nəzərdə tutulan kitabına Xalid Səid Xocayevin rus dilində yazılmış müqəddiməsi idi.

88 il bundan əvvəl kiril əlifbası ilə makinada yazılmış yazının soluxmuş hərflərini oxumaq çətin idi. Ona görə məqaləni tərcümə etməyə başlamazdan əvvəl rus dilində olan bu mətni Ədəbiyyat İnstitutunun Elmi nəşrlər və proqnozlaşdırma şöbəsinin çox təcrübəli əməkdaşı Sevil xanım Əfəndiyevadan kompüterdə yenidən yazmağı xahiş etdim. 12 səhifəlik məqaləni Sevil xanım hətta mətndəki orfoqrafik səhvləri də düzəltməklə yenidən yazıb mənə verdi.

Məqalənin üstündəki bir səhifəlik yazı isə Xalid Səidin Kabardin-Balkar Vilayət Komitəsinin əməkdaşı Kumıkova cavab məktubu idi. Məktub 1937-ci il, iyulun 1-də yazılmış, lakin Kumıkova göndərilməmişdi. Məktubun məzmunundan aydın olurdu ki, bu, Xocayevin Kumıkova yazdığı birinci məktub deyil.

AMEA-nın 2013-cü ildə Ədəbiyyat İnstitutunun yaradılmasının 80 illiyi ilə əlaqədar akademik İsa Həbibbəylinin baş redaktorluğu ilə çap olunmuş xüsusi nömrəsində Xocayevin həmin göndərilməyən məktubu haqqında oxuyur:

"Xocayevin 1 iyul 1937-ci ildə Kabardin-Balkar Vilayətinə, yoldaş Kumıkova yazdığı sonuncu məktub "Divanü Lüğət-it-Türk" haqqında idi və elmi katib O.M.Sokolovskayanın 9 iyulda məktub üzərində yazdığı dərkənarda qeyd edilirdi ki, Xocayev həbs olunduğu üçün məktub göndərilmir və Xocayevin sənədləri saxlanılan qovluğa qoyulur".

Həbs edilən Xalid Səid kim idi və nə üçün həbs edilmişdi? Xocayevin 1934-cü ildə Dilçilik İnstitutuna işə qəbul olunarkən yazdığı ərizədən sətirlər: "Mən Üzbəkistanın Taşkənd şəhərindən olub, orta və ali təhsilimi İstanbulda ikmal etmişəm. 1918-ci ildən indiyə qədər Azərbaycanın orta və ali məktəblərində türk dili və ədəbiyyatı tədrisilə məşğul olmaqdayam. Hazırda dəxi İctimai-İqtisadi İnstitutun Hüquq fakültəsində Türk dili (Azərbaycan dili - Ü.H.) və Ali Pedaqoji İnstitutda ərəbcə və farsca tədrisilə məşğulam. Hal-hazırda Akademiyada müqavilə ilə lüğət üzərində işləyirəm". Söhbət "Divanü Lüğət-it-Türk"ün tərcüməsindən gedirdi. Deməli, ərəb və fars dillərini kamil bilən Xocayev lüğət üzərində bəlkə də 1934-cü ildən qabaq işləməyə başlayıb və bu nəhəng ensiklopedik lüğətin tərcüməsini artıq 1936-cı ildə başa çatdırıb və onun bu fəaliyyətindən Kabardin-Balkar Vilayətinin əməkdaşı xəbərdar imiş. Odur ki, Kumıkov "Divan"ın kumık və ya qaraçay-balkar dilinə tərcümə edilməsi üçün imkanlar araşdırır və bu barədə 4 mart 1937-ci ildə Xocayevə məktubla müraciət edibmiş.

Xalid Səid Xocayev 132 saylı məktəbdə mənə 6 il ingilis dilindən dərs deyən Bəhicə Xocayevanın atası idi.

Son dəfə onunla 2006-cı ildə "Elm və həyat" jurnalının redaksiyasında görüşmüşdüm.

842 il elm aləminə məlum olmayan bu nadir əsər 1914-cü ildə İstanbulda bir bukinist mağazasından tapılmışdı. Uzaq Çində anadan olmuş uyğur aliminin əsərinin surətinin məhz Cənubi Azərbaycan türkü tərəfindən köçürülməsi, daha sonra əsərin məhz İstanbulda tapılıb qədim kitabların xiridarı olan osmanlı türkü Əli Əmirli tərəfindən 33 qızıl tümənə alınıb məhv olmaqdan "xilas olması", hələ əsərin ilk dəfə ərəb dilindən dilimizə çevrilib məhz Azərbaycanda mükəmməl çapa hazırlanması da bəlkə də sirri xudadır. Lakin bu ensiklopedik əsərin 1937-ci ildə Azərbaycanda nəşri baş tutmamış, onu dilimizə ərəbcədən tərcümə edərək çapa hazırlayan Xalid Səid həbs edilərək, tələm-tələsik pantürkist damğası vurularaq oktyabr ayında güllələnmişdi.

Tarixdə əqidəsinə, kəşflərinə, əsərlərinə görə işgəncələrlə öldürülmüş, əsərləri tonqallarda yandırılmış dahilər az deyil. Kaşğarinin lüğətinin də taleyi ürəkaçan olmayıb. Elm aləminə 8-9 əsr məlum olmayan bu ensiklopedik əsər 1914-cü ildə təsadüf nəticəsində tapıldıqdan sonra Türkiyədə, Azərbaycanda onun türk dilinə tərcüməsi türkoloq alimlərin diqqət mərkəzində oldu.

1937-ci ildə işıq üzü görməli bu ensiklopedik əsər AMEA-nın Dilçilik İnstitutunun arxivinə verildi. Nə yaxşı ki, əsəri də Xocayev kimi "məhv" etmədilər.

Nəhayət, 1939-41-ci illərdə Kaşğarinin əsəri Bəsim Atalay tərəfindən üç cilddə Türkiyədə ilk dəfə türkcə çap olundu.

Tapıldıqdan sonra ikinci həyatına Azərbaycanda X.S.Xocayevin tərcüməsi ilə 1937-ci ildə başlamalı olan türkcə-ərəbcə lüğət nəhayət 2006-cı ildə çox nəfis şəkildə Bakıda Türkiyə prezidenti Süleyman Dəmirəlin xeyir-duası ilə filologiya elmləri namizədi Ramiz Əskərin Bəsim Atalayın tərcüməsi əsasında Azərbaycan türkcəsində 4 cilddə işıq üzü gördü. Ramiz Əskərin 4 cildin hər birinə yazdığı müqəddimələrdə diqqəti çəkən məqamlar çoxdur. Oxucularımız üçün maraqlı olacağını güman etdiyimdən mən həmin müqəddimələrdən bəzi məqamları nəzərə çatdırmağı faydalı hesab edirəm. Məsələn, Bəsim Atalayın 1939-cu ildə Türkiyədə çap etdirdiyi "Divanü Lüğət-it-Türk"ün birinci cildinə yazdığı ön sözdə Xocayevin tərcüməsindən bəhs etməsi, onu xatırlamasını öyrənməklə yanaşı, bir alim kimi Atalayın alicənablığından xəbər verir. Bu fakt isə keçən əsrin 30-40-cı illərində Azərbaycan, Türkiyə elmi dairələrində açıq, geniş olmasa da, müəyyən qədər əlaqələrin olduğunu söyləməyə, türkologiya ilə məşğul olanların bir-birlərinin tədqiqatlarından məlumatlı olmasından xəbər verir.

Ramiz Əskərin müqəddiməsindən sətirləri yada salaq: "Bəsim Atalayın yazdığına görə, Xalid Səidin əsas nöqsanı sözləri klassik Xaqaniyyə türkcəsi ilə deyil, müasir Türkistan şivələrinə uyğun şəkildə verməsidir". Bu bir cümlə Bəsim Atalayın Xocayevin tərcüməsindən ətraflı məlumatlı olduğunu göstərir.

8 əsr sonra xoş bir təsadüf nəticəsində tapılmış türkcə-ərəbcə ensiklopedik lüğət ilk dəfə akademik səviyyədə Azərbaycanda işıq üzü görməli idi. Lakin Ramiz Əskərin yazdığı kimi, "Xalid Səid Divanın tərcüməsi ilə məşğul olduğuna görə bolşevik repressiyasına tuş gəlmiş və bunu həyatı bahasına ödəmişdir. Xalid Səidin ruhu qarşısında sayqı ilə baş əyirik".

Yenə Ramiz Əskərin müqəddiməsindən öyrənirik ki, Kaşğarlı Mahmudun ərəbcə yazdığı lüğəti Kaşğarinin vətəni Uyğurustanda (indiki Sincanda, Çində) məşhur uyğur şairi Kutluq Şevki keçən əsrin 30-cu illərində Türkiyədə çap olunmuş əsərin basma nüsxəsini əldə edir və şair Məhəmmədəli ilə birlikdə uyğur dilinə çevirmək istəyir. Lakin onlar tərcüməni başa çatdıra bilmirlər, bu işə girişdiklərinə görə çinli cəlladlar tərəfindən qətlə yetirilirlər.

İkinci dəfə əsəri uyğur dilinə İsmayıl Damollam çevirmək istəyir. Lakin alimin ölümü əsərin ərsəyə gəlməsinə mane olur. Damollam yalnız birinci hissəni tərcümə edə bilir.

Üçüncü dəfə 1952-54-cü illərdə şair və tarixçi Əhməd Ziyayi lüğəti tam tərcümə edib. Tərcümə çapa gedərkən Çində yerli millətçiliyə qarşı kampaniya çərçivəsində müsadirə edilərək yandırılır. Əhməd Ziyayi isə bu tərcüməyə görə 20 il ağır həbs cəzasına məhkum olunur.

"Divanü Lüğət-it-Türk"ün tərcüməsi 1960-63-cü illərdə Çin Elmlər Akademiyasının Sintsyan filialının direktor müavini Uyğur Sayrami tərəfindən hazırlanır. Lakin 1966-cı ildə Çində geniş vüsət alan "mədəni inqilab" zamanı yandırılır.

Yalnız Mao Dze Dunun ölümündən sonra Pekin dördüncü tərcümənin nəşrinə icazə verir. Uyğur Sintsyan İctimai Elmlər Akademiyasının təşəbbüsü ilə yazma nüsxəsinin faksimilesi və o dövrədək tərcümə olunmuş nəşrlər də gözdən keçirilərək tərcümə hazırlanır və 1981-84-cü illərdə Urumcidə 3 cilddə 10000 nüsxə tirajla nəşr edilir.

Türk dillərinin ilk qrammatikası kimi doqquz min kəlmənin anlamını açıqlamış Kaşğarlı Mahmudun əsəri bu gün Türkiyə türkcəsində, özbək, uyğur, qazax, alman, ingilis, fransız, fars, Çin dilinə çevrilmişdir.

Divanda 40-a yaxın dil və ləhcə illüstrasiya olunmuşdur. 318 atalar sözü, 240 bənd və beyt şeir verilmişdir.

Mahmud Kaşğari sanki min il bundan əvvəl türkdilli xalqlara mesaj göndərirdi ki, türkmən də, qırğız da, tatar da, təxminən 40-a yaxın türk dilinin ləhcələrində danışanların hamısı bir kökdən - türkdən olanlardır, ona görə əsərinin adını məhz nə tatar, nə qırğız, nə uyğur və s. deyil, "Divanü Lüğət-it-Türk" qoymuşdur.

Mən bu yazını hazırlayarkən Bəhicə müəllimənin vətəndən çox uzaqlarda - Kanadadan İsa Həbibbəyliyə ünvanladığı məktubdan sətirləri bir daha xatırladım: "1937-ci ildə güllələnmiş atamın yer üzündə heç bir nişanəsi - qəbri qalmayıb". Bu, həqiqətdir. Lakin 96 il yaşamış Bəhicə müəllimə xalq düşməni kimi tanıdılmış atası Xocayevin soyadını Ziya Məmmədovla ailə qursa da, ömrünün axırınadək qürurla yaşatdı. Ruhu şad olsun. Bu gün müstəqil Azərbaycanda onun atasının mətbuatda çıxan, arxivlərdə saxlanılan irsi tədqiq olunaraq çap olunur, layiqli yerini tutur. "Elm və təhsil" nəşriyyatı tərəfindən 2023-cü ildə Xocayevin "Yeni əlifba yollarında əski xatirə və duyğularım" adlı sənədli əsəri çapdan çıxmışdır. Əsər ilk dəfə 1929-cu ildə Bakıda nəşr olunmuşdur. 1929-cu ildə nəşr olunmuş kitabı çapa hazırlayan və redaktoru filologiya elmləri doktoru Almaz Ülvidir. Mətni 1929-cu il nəşrindən yenidən işləyəni Nüşabə Adıgözəlzadədir. Maraqlıdır ki, özbək Xalid Səidin bu əsəri vətəni Özbəkistanda Daşkənddə "Mümtoz söz" nəşriyyatında 2019-cu ildə nəşr olunmuşdur.

Onun vaxtilə Azərbaycan mətbuatında çap olunmuş məqalələri, hekayələri və bayatıları da vardır.

Bakıda yaşadığı binaya kiçik də olsa, xatirə lövhəsi vurulub. Yaxşı olardı ki, xatirə lövhəsi ilə yanaşı, Zərgərpalan küçəsi 12 nömrəli ikimərtəbəli binanın üzərində Xalid Səidin barelyefi də onun xatirəsini ədəbiləşdirsin.

lll

Xalid Səid Xocayev

Mövzumuzun şərhinə başlamazdan əvvəl Böyük Oktyabr inqilabının əsrlərlə çarizmin müstəmləkəsi altında inləyən SSRİ zəhmətkeşlərinin, xüsusilə də Şərq xalqlarının milli mədəniyyətinin inkişafı üçün yaratdığı imkanları qeyd etmək lazımdır.

Kapitalizmin apardığı müstəmləkəçilik siyasəti öz qarşısına nəinki məğlub və məzlum xalqları kölə halına salıb fiziki məhkum və məhv etmək, həm də amansızcasına mənəvi cəhətdən onların mədəniyyətini, ədəbiyyatını, dilini məhv etmək, axırına çıxmaq məqsədini qoymuşdu.

Bu, inkarı mümkün olmayan danılmaz bir həqiqətdir.

Keçmiş çar Rusiyasının bütün xalqlarının müstəmləkəçilikdən xilaskarı Böyük Oktyabr inqilabı olmuşdur və bu inqilab məhkum xalqlara azad olmanın, rifahın yeganə yolgöstərəni idi.

Bu gün Sovet İttifaqında yaşayan xalqlar Oktyabr inqilabı olmasaydı, onlar nəinki illər, aylar, hətta günbəgün inkişaf edərək mədəniyyətin yüksək pilləsinə çata bilməzdilər.

Bir çox xalqlar öz dillərinin, öz mədəniyyətinin olmasını belə arzulaya bilməzdi. Lenin-Stalin milli siyasətinə rəğmən, milyonlardan ibarət müxtəlif xalqlar ağır və amansız zülmdən azad olmuşlar.

Ən azsaylı və mədəni cəhətdən geridə qalmış xalqlar indi sürətlə irəliləyir və formaca milli, məzmunca sosialist mədəniyyətlərini yaradırlar və bu məsələnin həlli yollarında onlar üçün bütün imkan və şərait yaradılmışdır. Bu xalqlar həm də Leninin mədəni irsdən istifadəni həyata keçirmək vəsiyyətlərini tam həyata keçirmək imkanlarına malikdir.

Hazırda SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının dilçilik seksiyasında Mahmud Kaşğari-nin unudulmuş və 9-10 əsrlik tozdan təmizlənərək "Divanü Lüğət-it-Türk" əsərinin tərcüməsi Böyük Oktyabr inqilabının keçmiş müstəmləkə xalqlarının mədəni irsinə qayğı və diqqətin, yaradılmış imkan və şəraitin göstəricisidir. Bu əsəri səliqə-sahmana salıb dilçilik sahəsində, xüsusilə də dilçilik və türk dillərinin öyrənilməsi ilə məşğul olan, çalışan mütəxəssislərin istifadəsinə verilməsi Leninin - mədəni irsdən istifadə haqqındakı vəsiyyətlərinin həyata keçirilməsinə bir nümunədir.

Bu məqalədən məqsəd oxucuları mədəni irsimiz - kitabın məzmunu və ümumtürk dillərinin quruluşu ilə tanış etməkdir.

Kitabın məzmunu

Kitab adından göründüyü kimi, "Divanü Lüğət-it-Türk" XI əsrə qədərki ümumtürk dillərinin tam lüğətindən ibarətdir. Lakin kitabın məzmunu adından daha çox anlayışları ehtiva edir. Əsər, heç də qəbul edildiyi kimi, yalnız sözlərin izahı ilə səciyyələnmir. Sözlərin izahı ilə yanaşı, əsərdə digər bir çox məsələlərə də yer verilir. Məsələn, kitaba aşağıdakı məsələlər də daxil edilmişdir:

1) Kitabda tətbiq olunmuş metodlar - üsullar haqqında məlumat; 2) Etnoqrafiya haqqında geniş məlumat; 3) Qrammatika, xüsusilə morfologiya haqqında çox geniş və dəqiq məlumatlar; 4) Bu dövrdə türk dilləri arasında mövcud olan fərqlərin sistem və xüsusiyyətləri; 5) Lüğət - sözlərin mənası.

Kitabın bir hissəsi - əsərdə tətbiq olunan metodlar haqqında məlumat kitabı bütün və əhatəli xarakterizə edir. Kitabdakı bütün sözlər dəqiq və bütünlüklə izah olunur, hətta kitaba salınmayan sözlər və onların əsərə salınmama səbəbləri də anladılır. Etnoqrafik məlumatların bir qisminin müxtəlif nöqteyi-nəzərdən çox mühüm tarixi əhəmiyyəti vardır. Bu məlumatlar XI əsrə qədər hansı türk xalqlarının harada yaşadığını, sonralar hara və hansı yollarla məskunlaşdığını müəyyən etməyə kömək edəcək.

Etnoqrafiya hissəsində şəkillər, müxtəlif türk tayfalarının, o cümlədən, XI əsrdə yaşamış oğuzların öz əşyalarına vurduğu möhür (damğa) nümunələri verilmişdir. Bu məlumatlar hazırda müxtəlif əyalətlərdə, respublikalarda yaşayan türklərin XI əsrdə yaşamış hansı türk qəbilələrindən olduğunu təyin və müəyyən etmək üçün çox qiymətli və ciddi, mühüm təməl, əsas ola bilər.

Bu, həm də keçmişdəki kənd və şəhərlərin nə vaxt salındığını, bu kənd və şəhərlərin etnoqrafik bazasını müəyyənləşdirməyə geniş imkanlar yaradan tarixi sənəddir. Kitabın qrammatikaya aid şöbəsi məna tutumuna görə ən böyük diqqətə layiqdir. Bu qrammatika bölməsini görmədən Mahmud Kaşğarinin XI əsrdə türk dilinin qrammatikası haqqında bu qədər dərin və bu dərəcədə tam əsərinin mövcudluğunu təsəvvür etmək olmazdı.

Məhz bu qrammatikaya görə tədqiqatlar bizə bu qədər məlumatlar verə bilmişdir.

Təəssüflə qeyd etməliyik ki, bu qrammatik məlumat-lar yalnız morfologiyaya aiddir, sintaksis bura salınmayıb, daxil edilməyib. Sintaksis haqqında "Sintaksisin mirvarisi" adlı ayrıca bir kitab vardır. Bu haqda qrammatikanın sonunda məlumat verilir. Lakin bu əsər haradadır, kimdədir, təəssüf ki, heç bir məlumat yoxdur. Yeri gəlmişkən, bütün türkoloq alimlərdən bu kitabın axtarışı ilə bağlı onlardan asılı olan bütün soraqların aparılmasını xahiş edirik. Kitabdakı morfologiyaya aid bölmə müasir türk dillərinin elmi tədqiqi üçün böyük əhəmiyyətə malikdir.

Kitabda sözlərin morfoloji təhlili üçün tətbiq olunan metod müasir türk sözlərinin ən sadə köklərini müəyyənləşdirməyə imkan verir.

İkisaitli sözlərlə başlayan kitabda beşsaitli, hətta XI əsrdə mürəkkəb formalı, altısaitli sözlər, bu gün isə sadə forma almış müasir sözlər araşdırılır.

Kitab bizə bugünədək tədqiqi mümkün olmayan, son dövrlərdə yaradılmış feil növlərini, onların ilkin formasını, tarixi dəyişkənliyini tədqiq edib aydınlaşdırmağa geniş imkanlar yaradır.

Feillər, feili isimlər, sifətlər və digər derivatların elmi tədqiqində Kaşğari elə yüksək pilləyə çatmışdır ki, türk dilləri üzrə ondan sonra gələn alim və tədqiqatçılar belə səviyyəyə qalxmağı bacarmayıblar.

Bu kitabı hərtərəfli öyrənmədən bu gün mövcud olan türk dillərinin tarixi və elmi qrammatikasını yazmaq olmaz. Mənim bu sözlərim kitabın əhəmiyyətini şişirtmək, mübaliğə etmək kimi sayılmamalıdır. Oxuculardan xahiş edirəm ki, mənim fikrimdə yanılmadığımı təsdiq etmələri üçün əvvəlcə kitabı oxusunlar...

Kitabın lüğət şöbəsi isə digər hissələrə rəğmən kitabın ən vacib və əsas hissəsini təşkil edir.

Bir sıra texniki səbəblərdən mən kitabdakı sözlərin tam və dəqiq sayını göstərə bilmədim, lakin onların sayını müəyyənləşdirmək, təsəvvür etmək üçün sözlərin tam üç cild olduğunu göstərmək kifayətdir. Müəllif yalnız sözlərin izahı ilə kifayətlənmir. Hər bir söz izah edildikdən, sözün frazeologiyası onun əhəmiyyəti göstərildikdən sonra həmin sözün iştirak etdiyi dördsətirlik şeir parçası ilə tamamlanır. Bu baxımdan kitab xüsusi məna və əhəmiyyət kəsb edir.

Müəllif tərəfindən frazeologiya və dördsətirlik şeir formasında verilən sitatlar bir tərəfdən həmin sözün əhəmiyyətinin və izahının dəqiqliyini, digər tərəfdən XI əsrdə türklərin xalq ədəbiyyatı (folkloru) haqqında zəngin və qiymətli materialdır, bu isə türkologiya elmini materialla təmin edir.

Lüğət materialının əhəmiyyəti bununla məhdudlaşmır. Bu material XI əsrdə yaşamış türklərin mədəniyyəti haqqında mühüm və qiymətli məlumatlar verir. Lüğətdə iqtisadiyyat, əkinçilik, hərbi biliklər, sənaye, təbabət, dəftərxana, müxtəlif peşələrə aid xeyli terminlər vardır. Bu məlumatlar nəinki XI əsr türklərinin mədəni səviyyəsi, həm də daha qədim türklərin tarixi haqqında aydın təsəvvür yaratmağa imkan yaradır.

Beləliklə, kitabın lüğət tərkibi müxtəlif türk xalqlarının başlanğıc dövrü tarixi haqqında yeganə mənbə və çox zəngin xəzinədir.

Kaşğarinin "Divanü Lüğət-it-Türk" əsərindən istifadə imkanı

Müasir və gələcək nəsillərə bu əsərdən istifadə etmək iki əsas səbəbdən çox çətin olacaq: 1) dil məsələsi və 2) əsərin quruluş sistemi.

Əvvəla, bu əsər türkcə-ərəbcə lüğətdir, yəni türk sözlərinin ərəb dilində izahı və anladılmasıdır. Bu baxımdan ərəb dilini kamil bilməyənlərin əsərdən istifadə edə bilməyəcəyi aydındır. Hətta ərəb dilini bilmək də hələ lüğətdən istifadəni asanlaşdırmır, çünki əsərdə istifadə olunan üsul ərəb dilinin xüsusiyyətlərinə xasdır, ona görə də lazım olan sözü əlifba sırası ilə axtarıb tapmaq mümkün deyil, sözü yalnız ərəb sözləri qruplaşmasında tapmaq olar. Bu iki səbəb də (dil və üsul) müasir və gələcək nəsillərə lüğətdən istifadəyə böyük maneçilik və əngəl yaradır. Ona görə biz dil üzrə mütəxəssislərin istifadə edə bilməsi üçün əsərə yeni forma və sistem tətbiq etməyə məcburuq.

Kitabın əhəmiyyətini və istifadəsi üçün onun ən-gəllərini nəzərə alaraq SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialı əsərin yeni sistemlə işlənməsini qərara aldı və kitabın tərcüməsi üçün bütün şərait və imkanları yaratdı.

Əsərin türk dilinə tərcüməsi ilə kitabdan istifadə zaman yaranan ilk maneə aradan qalxır. Lakin yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tək tərcümə hələ bütün məsələni həll etmir. Kitabın quruluş sistemində bəzi dəyişik-liklər etmək lazımdır. Bu dəyişiklikləri izah etmək üçün oxucunu qısa da olsa həm tərcüməylə, həm də kita-bın yenidən işlənməsi zamanı tətbiq olunmuş metodla tanış etmək lazımdır.

Kitab yeni sistemlə işlənəcək:

1) Kaşğarinin giriş sözü

a) müraciət və onun izahı

2) Kitabın köhnə sisteminin şərhi, izahı haqqında məlumat

3) Fonetika (hərflər)

4) Feili isimlər haqqında ümumi məlumat

5) Sözün quruluşu haqqında məlumat

6) İsimlərdə şəkilçilər

7) Sözlərin quruluşundakı ardıcıllıq haqqında məlumat

8) Səs dəyişmələri və bir hərfin digəri ilə əvəzlənməsi haqqında

9) Kitaba salınmayan sifətlər haqqında

10) Kitaba düşməyən qeyri-müəyyən feil forması haqqında

11) Kitaba düşməyən bəzi sözlər haqqında

12) Türk xalqları (tayfaları) haqqında etnoqrafik məlumat

13) Türk dilləri haqqında ümumi məlumat

14) Türk dilləri arasında bənzərsizliklər haqqında.

Bütün bu mövzular Kaşğarinin müqəddiməsinə daxil-dir və həmin sıra ilə şərh edilmişdir. Kitabın yeni qaydada quruluşunda üç cilddə səpələnmiş bütün qrammatik məlumatlar bir araya toplanaraq müəllifin - Kaşğarinin müqəddiməsindən sonra kitabın əvvəlində veriləcək. Qrammatika ilə bağlı bütün bölmələr və fəsillər də kitabın əvvəlində veriləcək. Kitabın tərtibatındakı birinci dəyişiklik bundan ibarət olacaq.

İkinci dəyişiklik isə tamam başqa səpkidə olacaq. Əsərdə feillər keçmiş zamanda verilir, frazeologiyada da keçmiş zamanda göstərilir və bu forma yalnız təfsirdən ibarətdir.

Feilin qeyri-müəyyən məsdər forması (indiki, gələcək) şərh olunmur. Mətnə uyğun olaraq yeni qaydada qeyri-müəyyən feillər göstərilərək, bu hissə kitaba əlavə kimi olacaq.

Üçüncü dəyişiklikdə isə bütün sözlər müasir qayda üzrə əlifba sırası ilə veriləcək.

Dördüncü dəyişiklik yenə də texniki tərtibat xarakterli olacaq. Bütün sözlər eyni zamanda həm ərəb əlifbası, həm də düzgün yazılışa riayət etməklə yeni əlifba ilə yazılacaq. Yeni əlifba ilə yalnız bəzi sözlər təkrarlanmayacaq. Əsərdəki sitatlar, zərb-məsəllər, şeir parçaları da həm ərəb, həm də türk əlifbası ilə veriləcək. Kaşğari bu sitatları özü tərcümə edib. Biz tərcümə zamanı yalnız ərəb mətninə diqqət yetirməyi düzgün hesab edirik. Kaşğarinin əlavələri isə mötəri-zədə veriləcək.

Bəzən ərəb dilindən tərcümə türk dilinin xüsusiyyətlə-rinə görə bəzi əlavələri tələb edir. Ona görə bu əlavələr tərcüməçi tərəfindən mötərizəyə alınacaq. Müasir türk dilinə tərcümə də xüsusi mötərizədə göstəriləcək. Mətnlər isə həmişə dırnaqda olacaq.

Beləliklə, müxtəlif məqsədlərlə aşağıdakı mötərizə formalarından istifadə olunacaq. ( ), { }, ]

Kitabın tərcüməsi zamanı rast gəlinən çətinliklər

XI əsrdəki türk sözləri müasir türk dilinə tərcümə edilərkən, şübhəsiz, bəzi çətinliklər yaradacaq. Dil tərəfdən çətinliklə yanaşı, ən çətini odur ki, ərəb hərfləri ilə türk sözlərinin fonetikasını olduğu kimi vermək mümkün deyil. Ərəb hərflərinin bu xüsusiyyətinə görə bir çox türk sözlərinin düzgün tələffüzünü müəyyənləşdirmək mümkün olmur.

Terminologiya məsələləri də bu və digər çətinlikləri yaradır. Bu gün bizdə mövcud olan terminlər kitabın tərcüməsini təmin etmir. Belə ki, ismi faul, ismi maful və s. terminlər bizdə yoxdur. Bu günədək bizdə istifadə olunan bu terminləri saxlamaqla, bu çətinlikləri qismən həll etmiş olarıq.

Ümidvarıq ki, bütün türkoloq mütəxəssislər öz məsləhətləri və göstərişləri ilə bizə bu məsul işi reallaşdırmağa kömək edəcəklər.

SSRİ EA-nın Azərbaycan filialının elmi işçisi Xalid Səid Xocayev

1935-ci il, Bakı şəhəri

KABARDİN-BALKAR VİLAYƏT KOMİTƏSİNDƏ KUMUKOV YOLDAŞA

Sizin 4.III.37-ci il tarixli məktubunuzu aldım və çox məmnuniyyətlə oxudum. Gec cavaba görə üzr istəyərək, Sizə aşağıdakıları məlum edirəm:

1) Mahmud Kaşğarinin əsərinin yeganə nüsxəsi İstanbulda tapılmış və orada haman nüsxənin sayı artırılmışdır.

2) Mən əsərin tərcüməsinə və işlənməsinə 1935-ci il, sentyabrın 1-də başlamış və 1936-cı ilin aprelində qurtarmışam.

3) Hazırda əsərin çapa hazırlanması işləri ilə məşğulam və ümid edirəm ki, bu ilin iyul ayının 1-nə Leninqradda kitabın redaktorları akademik Kraçkovskiyə və professor Malova göndərə biləcəyəm.

4) AzFAN-da kitabın yalnız bir nüsxəsi vardır. Ona görə əsəri göndərə bilmərəm.

Əsərin xüsusiyyəti və məzmunu ilə Sizi tanış etmək üçün özümün bu məsələyə aid məqaləsini göndərirəm.

5) Leninqrada gedərkən (iyulun 25-də) Nalçikdə məmnuniyyətlə dayana bilərəm və əgər Sizin arzunuz və marağınız olsa, əsərdə müəllifin kumık və qaraçay-balkar dillərinə münasibəti haqqında Sizi ətraflı məlumatlandıra bilərəm.

Məktubu bitirərkən, bu işdə Sizə hərtərəfli kömək etməyə hazır olduğumu bildirirəm.

Qardaş kimi səmimi salamlarımı qəbul etmənizi xahiş edirəm.

Xocayev X.S.

1/VI-1937

Bakı, Qasım İsmayılov küçəsi, ev 12

Tərcümə edən: Ülkər Hüseynova

525-ci qəzet.- 2023.- 20 aprel.- S.14-15.