Şekspir dünyası

(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Şekspirin komediyaları

Şekspirin təəccübə səbəb olan müxtəlif formalardakı 13 komediyası var idi. Bu pyeslər radikallıqdan başlayıb, sehrli olanlara və hətta sonu faciə ilə bitənlər sırasına daxil idi.

"Komediya" sözü qədim yunan kəlməsindən yaranmışdı, Dionisin yaz vaxtı musiqili mərasimlərindən və rəqslərindən irəli gəlirdi, onlar siklin yenidən doğulmasını bayram edirdilər, bu, floranın vegetativ siklə aid olduğunu bildirirdi. İllər keçdikcə yetişən heyvanlardan fərqli olaraq, bitkilər azacıq yaşa dolduqda hər il çiçəkləyir, sonra ölür və ölümdən sonra yenə də doğulur. Marksist dialektikanın inkarın inkar qanunu burada özünün həyata keçdiyini bir sıra cəhətlərlə sübut edir. Bunu insanlara tətbiq etdikdə, həmin nöqteyi-nəzər həyatın özünün də sikl olması kimi qəbul edilir, ölüm üzərində yenidən doğulma, həyatın ardıcıl davam etməsi prosesi baş verir.

Şekspir komediya janrında kiçik əhvalatlardan sərbəst və geniş şəkildə istifadə edir. Həqiqətən də, onun komediyaları barədə hər bir ümumiləşmədə qeyri-adi istisna meydana çıxır.

"Məhəbbət zəhməti itdi", "On ikinci gecə", "Səhvlər komediyası", "İki veronalı", "Venetsiya taciri", "Bu, sənin xoşuna gəlir" komediyaları irəliyə doğru atılmış bir addım idi. Şekspir komediyalarında, adətən, qəribə romantika açılır və sonra həmin adamların öz nəsli arasında və valideynləri ilə problemlər başlanır. Bəzi valideynlər öz uşaqlarını evdən uzaqlaşdırırlar ki, onların necə insan olduqlarından agah olsunlar. Misal üçün, "İki veronalı"da ata oğlundan tələb edir ki, səyahətə çıxıb öz ağlını genişləndirsin. "Yay gecəsi yuxusu"nda gənc sevgililər atalarının iradəsinin əleyhinə çıxıb, evlərindən kənara qaçırlar və "Bu, sənin xoşuna gəlir"də isə gənc qadın sürgünə göndərilir.

Uşaqlar, adətən, real və simvolik səfərlərdən qayıdırlar, evlənməyə hazır olurlar və oturaq həyata keçirlər. Şekspir komediyaları mühafizəkardır, keçmişin davam etməsinə, bir nəsildən digərinə, sonrakına keçməsinə inandırır və həm də heç bir fundamental sosial qayda rədd edilmir və ya dəyişdirilmir. Valideynlər çox vaxt uşaqlarının gözlənilməyən qaydada çıxıb getməsindən və ya "Vindzorun şən arvadları"nda olduğu kimi, müstəqil romantik həyat sürmələrindən əvvəlcə qəzəblənirlər, lakin əsasən, bir az sonra evə qayıdan və evlənən uşaqlarının həqiqi məhəbbətinin ləyaqətini qəbul edirlər.

Şekspirin bəzi komediyaları faktiki olaraq inqilabi xarakter daşıyır, çünki gənc nəsil status-kvonu, modus vivendi-ni dəyişdirir, onları alt-üst edir. Komediyalar, adətən, sərt qanun əlaməti altında olur.

Şekspir komediyaları daha mürəkkəb pyeslər kimi, çox yollarla hərəkət edir. Personajların qəsdləri bəzi hallarda konvulsiya edir. Onların çoxunun multikimliyi utandırıcı ola bilər, emosiyaları isə adətən şadlanmaqdan qorxuya və qüssəyə qədər sıralanır. Şekspir komediyalarının çoxu populyar pyeslər olmaqla daha məmnunedici xarakter daşıyır. Axı həm də personajlar və auditoriya bir-birinə bənzəyirdi.

"İki veronalı" pyesi

"İki veronalı" komediyasında üçbucaq mərkəzi məhəbbətində centlemenlərdən biri öz ən yaxşı dostu olan digərinə xəyanət edir. Bu əsər müəllifin erkən romantik pyesi olmaqla, lirik dildə yazılmışdır, baxmayaraq ki, dostluq və romantik hadisələr boyu xəyanət baş verir. Bu isə əsəri Şekspir sonetlərinə yaxınlaşdırır. Belə rəylər vardır ki, Şekspir bunları öz fərdi sevincindən çıxarmışdır. Baxmayaraq ki, pyes Veronada və Milanda səhnəyə qoyulmuşdu, aydın məsələdir ki, Şekspirin bu hadisəni harada, hansısa bir şəhərdə yerləşdirməsi onun üçün elə bir maraq kəsb etmirdi. Misal üçün, Valentin qayıq ilə Veronadan Milana gəlir. Hətta Milan hersoqu da öz hersoqluğunun ərazisinə dəqiqliklə uyğun gəlmir.

Valentin arzu edir ki, dostu Protey ona qoşulsun ki, "dünyanı təəccübə salanları görə bilsin". Lakin Protey Culiya ilə məhəbbət dünyasında yaşadığına görə Veronanı tərk etmək istəmir. Valentin Milana hersoqun qonağı kimi gəlmişdir və onun sarayında yaşayır.

Protey Valentinin nökərindən Culiyanın, onun vasitəsilə göndərdiyi məktuba nə reaksiya verdiyini soruşur. Nökər heç nə olmadığını deyir. Bundan sonra Protey başqa vasitəçi tapacağına ümid edir.

Culiya isə özünü elə göstərir ki, Proteyin məhəbbət məktubuna maraq göstərmir. Lakin tək qalanda, nəhayət, etiraf edir ki, Proteyi sevir.

Protey Milanda dostu Valentinə qoşulmağı düşünür; Culiyadan aldığı məktubu oxuyur, bu vaxt qəflətən onun atası gəlir. Protey deyir ki, məktub Valentindəndir, istəyir ki, mən də həmçinin Milanda olum. Öz məhəbbətinin isə belə dəyişkən olmasından mütəəssir olur. Nökər deyir ki, öz ağası Valentin sevgi xəstəsidir. Hersoqun qızı Silviya Valentindən xahiş edir ki, "sevdiyi adama bir neçə sətirdən ibarət məktub yazsın".

Valentin öz zəhmətinin bəhrəsini ona gətirəndə, Silviya deyir ki, bu şeir saxlamaq üçün onun özü üçündür. Nökər başa düşür ki, Silviya Valentinə şeir yazmağı ancaq özünün olması üçün ondan xahiş etmişdi, əslində məktub başqa heç kəsə yazılmamışdı.

Protey Veronadan ayrılanda Culiyaya öz sədaqəti barədə and içir, onlar bir-biri ilə üzüklərini dəyişirlər.

Milanda Valentin Proteyi hersoqa təqdim edir, o, həm də dostuna özünün Silviyaya olan məhəbbətini etiraf edir. Hər ikisi öz sevgililərinin daha yaxşı olduğunu iddia edirlər. Protey Silviyanı götürüb qaçmaqda Valentinə kömək edəcəyinə razılıq verir. Təklikdə düşünəndə isə Protey belə qərara gəlir ki, özü də Silviyaya vurulmuşdur. Məhəbbət işləri barədə nökərlər öz aralarında kobud zarafat mübadiləsi edirlər.

Protey öz dilemması qarşısında qalır. Əgər o, Silviyanı sevirsə, o, Valentin və Culiyanı itirəcəkdir, lakin əgər sevmirsə, deməli, o, ancaq özünü sevir. Hersoq qızının gizlicə qaçırılmaq planını öyrənsə, yəqin ki, hökmən Valentini saraydan uzaqlaşdıracaqdır.

Veronada Culiya öz sevgilisinin arxasınca getmək istəyir. O, gənc oğlan kimi maskalanıb, Milana səyahət edə bilər.

Protey utancaq şəkildə hersoqa Valentinin onun qızını qaçırması planını açıb danışır. O qorxur ki, hersoq hər gecə qızını qəsrdə gizlədə bilər. Lakin Protey bildirir ki, sevgililər qaçmaq üçün nərdivandan istifadə edə bilərlər.

Hersoq Valentini yoxlayıb, deyir ki, o, yenidən evlənmək istəyir və gecə qəsrdə bağlı şəraitdə yaşayan lediyə gözü düşmüşdür. Valentin məsləhət görür ki, o, saxlama kamerasındakı gizlədilən kəndir nərdivandan istifadə etsin.

Hersoq Valentinə məxsus şeyləri saxlama kamerasına gəlib çatanda, kəndir nərdivan və məktub, bükülüb qoyulduğu yerdən aşağı düşmüşdü. Məktubda olanları: "Silviya, gecə mən sənin arxanca gələcəyəm" sözlərini qəzəblə oxuyub, hersoq Valentini saraydan qovdu. Valentin yalvarmağa başladı. Protey özünü elə göstərirdi ki, dostu barədəki xəbərlərdən mütəəssir olmuşdur.

Hersoq həm də Valentinin sürgün edilməsinə nail olur. Silviya isə sevgilisinin saraydan getməsinə görə qüssələnmişdi.

Protey Silviyaya musiqi və şeirlə eşq elan edəndə, Turio buna şadlanır. Axı o, özü artıq Silviyaya bütöv poema qoşmuşdu.

Milandan qovulan Valentin və nökəri qanundan kənar adamların yaşadığı meşədə sığınacaq tapırlar.

Culiya "Sebastyan" kimi maskalanıb, Milana gəldi, orada musiqiçilər Silviyanın pəncərəsinin altında yığışıb, mahnı ilə onu tərifləyirdilər. Culiya uzaqdan Silviyanı onun yuxarı mərtəbədəki pəncərəsindən müşahidə edirdi və Proteyin sxemini ləğv etməyi düşünürdü. Axı o, təkid etmişdi ki, Culiyaya olan onun keçmiş məhəbbəti artıq ölmüşdür. Nəticədə Silviya vəd etdi ki, Protey onu tək qoyub, uzaqlaşsa, səhər öz portretini ona verəcəkdir. Protey "Sebastyan"ı öz xidmətinə götürmüşdü, "onu" təlimatlandırdı ki, verdiyi üzüyü Silviyaya çatdırsın və qızın verəcəyi portreti ona gətirsin. Culiya qəzəbləndi, həmin üzüyü axı vaxtilə Veronada özü ona vermişdi.

Silviya vəd etdiyi kimi portretini ona göndərdi, köhnə sevgilisinin Proteyə verdiyi üzüyü qəbul etməkdən isə imtina etdi. "Sebastyan", Culiya kimi təsvir olunduğundan, Silviya öyrənmək istədi ki, Protey onu necə aldatmışdır. Təkcə Culiya Silviyanın ləyaqətlərini tərif edirdi.

Silviya başqa adamla Milandan qaçdı. Atası qızının itdiyini biləndə, onu hərtərəfli axtarmaq ideyası ilə razılaşdı.

Qanundan kənar adamlar Silviyanı əsir götürdülər və söz verdilər ki, onların kapitanı qıza xətər toxundurmayacaqdır. "Sebastyan" Proteyi müşayiət edəndə Valentin gizlənmişdi, Silviyaya dedi ki, qanundan kənar adamlardan onu xilas etməsinin əvəzində bircə şey, "ancaq bir yaxşı baxış" xahiş edəcəkdir. Silviya bunu bir neçə dəfə rədd etdi. Protey isə deyirdi ki, onu "bir əsgər kimi sevəcəkdir" və qızı güclə ələ keçirdi. Valentin irəli addımlayıb, Proteyə çağırış etdi, onu hədələdi. Protey üzr istədi və xahiş etdi ki, Valentin onu bağışlasın. Bu vaxt "Sebastyan"ın ürəyi getdi. "Sebastyan" təsadüfən Proteyin Veronada Culiyaya verdiyi üzüyü çıxardı, o, bunun həqiqi mahiyyətini açmalı idi. Protey özünü saxta dost kimi göstərməyə çalışanda, Culiyaya olan ilk məhəbbətinə isə zarafat kimi baxdığını dedi.

Qanundan kənar adamlar öz dustaqları - Milan hersoqu və onun qızının əlini xahiş edən Turio ilə birlikdə gəldilər. Bu vaxt hersoq belə rəyə gəldi ki, Valentin Silviyanın əlini xahiş etməyə layiq imiş və söz verdi ki, qanundan kənar adamların bağışlanması tələbi ilə təşəbbüs göstərəcəkdir. Hər kəs meşəni tərk edəndə, Valentin Proteyə dedi ki, o, səbirsizliklə Silviya ilə nikahını gözləyir.

"Yay gecəsi yuxusu" pyesi

"Yay gecəsi yuxusu" kimi Şekspirin heç bir komediyası belə sehrli bir bayramın əlamətini göstərmir. Hadisələr yay gecəsində elizabetlilərin müşahidə etdiklərini təsvir etdiyindən, pyesin adı belə seçilmişdi. Reallıqla illüziya arasındakı sərhəd gecə vaxtı meşədən keçir; orada sevgililərin yuxusu vasitəsi ilə sehr tufanı başlayır. Tesey və Hippolitanın səbəblər arasında qalması ona görədir ki, onlar mühüm toyun bayram edilməsini yoxlasınlar və ona görə də saray auditoriyası qarşısında bu göstərilir.

Pyes sərbəst qaydada latın (yunan) mifologiyalarından və Apuleyin "Qızıl eşşək" əsərindən istifadə edilməklə yazılmışdır. Coserin "Kentenberi hekayələri"nin də pyesin mövzusuna təsiri vardır.

Hersoq Tesey və Hippolita öz toylarını yalnız dörd gün keçdikdən sonra müzakirə edirlər. Afinalılar isə problemlərini təqdim etməyə gələndə, əhval-ruhiyyə dəyişir. Egey istəyir ki, onun qızı Hermita Delveriyə ərə getsin, lakin qız Lisandrla sevişir. Tesey Hippolitanın yadına salır ki, afinalılar ondan tələb edir ki, qız atasının seçdiyi adama ərə getsin. İtaət etməməyin cəzası sərt olacaqdır. "Ya ölüm cəzası veriləcək, ya da ondan imtina ediləcəkdir. Hətta kişilər cəmiyyəti üçün" Hermita indiyə qədər Teseyin toy gününə qərar verməsini gözləyirdi, bu, baş verməli idi. Lakin Hermita və Lisandr birlikdə qoşulub qaçmaqla, qanunun bütünlüklə rədd edilməsi yolunu tutdular. Hermitanın ən yaxın dostu Helena şikayətlənir ki, o, Demetrini sevir. Lakin həmin adam isə təkcə Hermitaya göz dikmişdir. Hermita isə təskinlik tapır ki, nəhayət, o və Lisandr Afinanı tərk edib, meşəyə qaçsa, hər şey yaxşı olacaqdır. Təkcə Helena məhəbbətin korluğuna inanmağa başlayır.

(Ardı var)

Telman ORUCOV

525-ci qəzet.- 2023.- 21 aprel.- S.22.