Fəlsəfə qıtlığı, yoxsa düşüncə yoxsulluğu?

"TUTAR - QATIQ, TUTMAZ - AYRAN"

2019-su ildə "Xəzər TV"nin "Könül dünyamız" verilişində Səyyarə xanımın qonağı idim. Veriliş mənim yeni çapdan çıxmış "Kinonun fəlsəfəsi" kitabımın müzakirəsinə həsr olunmuşdu.

Səyyarə xamım söhbətə çox maraqlı sualla körpü saldı: "Əlisəfdər müəllim, nə üçün, kinonun nəzəriyyəsi, yaxud estetikası yox, məhz fəlsəfəsi?!"

Mən belə cavab verdim ki, çoxları fəlsəfəyə mürəkkəb, çətin elm kimi bir qədər kənardan və uzaqdan baxsalar da, əslində bu elm bizim düşüncə və həyat tərzimizin dəyişməz atributlarından biridir. Uşaq artıq dünyanı dərk eləməyə başladığı andan fəlsəfi düşüncə və həyat tərzi orbitinə daxil olur - gördüklərini yadda saxlamağa, bir-birindən fərqləndirməyə, anlayışları sözə, fikirlərini cümləyə çevirməyə başlayır, pisi yaxşıdan, gözəl olanı eybəcərdən, babasını nənəsindən məhz ağlın köməyi ilə fərqləndirir... İndi isə hamıya tanış olan belə bir situasiyaya baxaq: axşam evə gedib televizoru yandıran, yaxud telefonu açıb internetə daxil olan kimi müxtəlif kommunikasiya kanalları ilə bizə yönləndirilmiş informasiya hücumuna məruz qalırıq. Ən çox təklif olunanlar isə audiovizual materiallar, yəni filmlər, kliplər, reklam çarxlarıdır və hər bir kanal səylə bizə çatdırmaq istəyir ki, guya aktual, doğru olduğuna görə məhz onun təklif etdiyi materiala baxmaq lazımdır. Bax, bu cür hücumların təsirindən qorunmaq, özünü itirib təsir altına düşməmək, bu materialların hansının sənət, hansının psevdosənət, hansının xeyirli, hansının zərərli olduğunu müəyyən etmək üçün istinad edə biləcəyimiz biliklər məhz fəlsəfi biliklərdir. Deməli, fəlsəfə bizim həyatı, reallığı, insan şüurunun, əməyinin məhsulu olan hər şeyi düzgün qavramağımız üçün bilməli olduğumuz bilgilərdir. Bu mənada kinonun fəlsəfəsi də ekran əsərlərini - film, klip, reklam çarxı olsun fərqi yoxdur - düzgün qavramaqda və qiymətləndirməkdə, nəyə baxmağın vacib olduğunu müəyyən etməkdə bizə kömək edir.

Cavabım Səyyarə xanımı qane elədi və söhbət öz axarına düşdü.

Fəlsəfənin insan şüurunun məhsulu olan hər şeylə sıx bağlı olduğunu sübut edən faktlar çoxdur. Onlardan biri və ən təkzibolunmazı elmi dərəcələrin adlarında aparılan dəyişiklikdə özünü göstərir. Əvvəllər hər hansı bir elm sahəsində birinci alimlik dərəcəsi "elmlər namizədi" kimi təsbit olunmuşdu. Normal təfəkkür və dil qanunları müstəvisində bu söz birləşməsindən heç nə başa düşmək olmurdu. Doğrudan da, fizika elmləri namizədi nə deməkdir? Fizika özü bir elmdirsə, cəm şəkilçisi ilə nə üçün onun bölmələri də ayrıca elm kimi təqdim olunur? İfadənin sonundakı mənsubiyyət şəkilçisi nəyi bildirir - bu elmi dərəcəni daşıyan şəxsin fizika elminə mənsubluğunu (??!!), yoxsa tədqiqat işinin fizika elminə aid olunmasını?

Bu dolaşıq sualların cavablarını tapmağı filologiya elmləri doktorlarının ixtiyarına buraxıb keçirəm elmlər namizədlərinin varisləri olan fəlsəfə doktorlarına.

Elə bəri başdan deyim ki, bu gün hər hansı bir elm sahəsində köhnə terminlə desək, namizədlik dissertasiyası müdafiə edən şəxsə həmin sahə üzrə fəlsəfə doktoru adının verilməsini mən nəzəri cəhətdən düzgün addım hesab edirəm, çünki fəlsəfə - elmlər elmi, yəni bütün elmlərin açarıdır və bu kontekstdə, məsələn, kimya üzfə fəlsəfə doktoru ifadəsi kimyanın fəlsəfəsi sahəsində uğurlu elmi işin müəllifi anlamı verir. Bu isə o deməkdir ki, bu sahədə elmi iş yazmaq üçün təkcə kimyanın fəlsəfəsini yox, ümumiyyətlə, fəlsəfəni mükəmməl şəkildə bilmək tələb olunur. Belə bilgisi olmayan şəxsin ümumiyyətlə, elmi-tədqiqat işi aparması absurddur.

Çox gözəl! Elə isə sual olunur: Elmlə məşğul olmaq istəyənlərin, yaxud olanların fəlsəfi biliklərinin diaqnostikası necə aparılır və ümumiyyətlə, aparılırmı? Əgər aparılırsa, o, müasir tələblərə cavab verirmi?

Adyunkturaya qəbul imtahanlarından birinin fəlsəfə fənnindən olması təskinlik üçün kifayət deyil, çünki bu, cavabını tələb edən növbəti sual doğurur: 3 qəbul imtahanından niyə məhz ingilis dili imtahanı kənar müdaxiləni istisna edən dövlət imtahan mərkəzində keçirilir?

Fəlsəfə təbiət, cəmiyyət və şüurun qanunauyğunluqları haqqında elmdir. Təbiətin, cəmiyyətin və şüurun ümumi qanunlarını mükəmməl şəkildə bilməyən bir şəxsin təbiət (coğrafiya, biologiya, fizika, kimya), məntiq (riyaziyyat), cəmiyyət (tarix, sosiologiya, psixologiya) elmləri sahəsində uğurlu tədqiqat işləri apara biləcəyinin ehtimalı çox azdır.

Mən dəfələrlə stajlı alimlərin fəlsəfənin çətin, mürəkkəb və hətta lazımsız bir şey olması barədə söhbətlərinin şahidi olmuşam. Fəlsəfənin dərinliklərinə enməyin "dəlilik" sindromu yaratması barədı miflər uyduranları da az görməmişəm. Görəsən, onlar bəyənmədikləri, anlamağa çətinlik çəkdikləri fəlsəfənin doktoru adını necə, nəyin hesabına qazanıblar və bu adı hansı haqla daşıyırlar?

Fəlsəfi bilik yoxsulluğunun, qıtlığının hansı absurd situasiyalara gətirib çıxara biləcəyinə dair bir əhvalat danışım.

Beş il əvvəl, necə deyərlər, saqqızımı oğurlayıb məni bir dissertantın elmi rəhbəri olmağa razı saldılar. İnstitutu yenicə bitirmiş gənc oğlan idi. İlk tanışlıq günü soruşdum ki, neçə dil bilirsən? Məlum oldu ki, Azərbaycan dilindən başqa, heç bir dili bilmir. Dedim, sənin araşdırdığın sahə üzrə öz dilimizdə elmi ədəbiyyat yox dərəcəsindədir. Necə tədqiqat aparacaqsan? Dedi ki, elektron tərcümə proqramlarının köməyindən istifadə edəcəm. Bir müddət sonra araşdırdığı mövzunun hansısa bir tezisi ilə bağlı 3 səhifəlik bir məqalə gətirdi ki, baxıb rəy verim. Baxdım və gördüm ki, alim olmaq istəyən bu şəxs heç ana dilini də fərli-başlı bilmir, çünki mən - 40 ilin yazarı onun gətirdiyi bu mətnin nə olduğunu müəyyən edə bilmirdim - nə cümlələrin içindəki sözlər, nə də cümlələrin özləri bir-biri ilə uyuşurdu, mübtədası olan cümlənin xəbəri qeybə çəkilirdi, xəbəri olan cümlənin mübtədası yoxa çıxırdı...

Nə isə, anladım ki, ən yaxşı halda bu dissertant mənə əməllicə başağrısı olacaq, ən pis halda isə tragikomik bir oyunun iştirakçısına çevriləcəm. Ona görə də oturub rektofun adına kamali-səliqə ilə bir ərizə yazdım ki, səhhətimdə yaranan problemlər, işimin çoxluğu və digər qayğılar mənə bu dissertantın axtarışlarını düzgün məcraya yönəltməyə, onların intensivliyini tezləşdirməyə mane olur və bu səbəbdən xahiş edirəm məni onun elmi rəhbəri vəzifəsindən azad edəsiniz.

Bu da olsun növbəti "nə isə".

Riyazi məntiqdə çevriliş eləmiş məşhur ingilis filosofu Bertand Russel fəlsəfə və elmin fərqini belə ifadə edir: "Elm bizim bildiklərimiz, fəlsəfə isə bilmədiklərimizdir". Əgər nəzərə alsaq ki, bilmədiklərimizi aşkar etmək bildiklərimiz üzərində müəyyən əməliyyatlar aparmaqdan qat-qat çətindir, dünyanın dərk olunması prosesində fəlsəfənin əhəmiyyəti barədə aydın təsəvvür yaranar.

Alim "Fəlsəfənin dəyəri nədir?" sualına cavabında fikirlərini daha da dərinləşdirərək qeyd edir ki, fəlsəfənin iki oblast üzrə dəyəri vardır. Onlardan biri hələ elmi sferaya düşə bilməyən şeylər üzrə düşüncələrə yardımçı olmaqdır. İş burasındadır ki, elm insanları maraqlandıran, həm də maraqlandırmalı olanların çox az mislini əhatə edir, insanları bütün yerdə qalanlarla maraqlandırmaq işini isə fəlsəfə öz üzərinə götürməli olur. Böyük önəmə malik çoxlu elə nəsnələr var ki, elm onlar haqqında çox az bilir. Ona görə də insan düşüncələrinin hansısa bir çərçivədə ilişib qalması düzgün deyil. Fəlsəfənin daha bir dəyəri dünyanın quruluşu haqqında təxəyyülün hüdudlarını genişləndirməsindədir. Və nəhayət, fəlsəfənin önəmli sayıla biləcək dəyərlərindən biri də bəlli olduğunu saydığımız bir çox nəsnələr üzrə bilmədiklərimizi bizə anlatmasındadır. O, bir yandan bizi öyrənə biləcəklərimizi qavramağa yönəldir, digər tərəfdən bilik saydığımız çoxlu nəsnələrin yanlış olduğunu anladır.

Bu fikirlərdə fəlsəfənin əhəmiyyəti o qədər dəqiq ifadə olunub ki, nə isə əlavə eləməyə ehtiyac qalmır. Doğrudan da, fəlsəfə bütün cikinə-bikinə bələd olduğumuzu düşündüyümüz dünyanı bizə başqa qiyafədə göstərir, ayrı-ayrı nəsnələr, dəyərlər, anlayışlar barədə fikir və qənaətlərimizi dəyişir.

Fəlsəfənin mürəkkəb problemləri bir yana, onun əlifbasından bixəbər şəxs "gözəl" və "yaxşı" anlayışlarının fərqini də bilməyəcək, bu anlayışları bir-birinin əvəzinə işlədəcək. Dünyanı düzgün qavramaq isə, fiıosof Niyazi Mehdinin təbirincə desək, əslində, anlayışların bildirdiklərini düzgün qavramaqdan başlayır.

Təsadüfi hallar nəzəriyyəsi ehtimal, əminlik kateqoriyaları, bilavasitə fəlsəfi dayaqlar üzərində qurulmuş metodlar dəqiq elmlər sahələrində aparılan tədqiqatlarda uğurla tətbiq olunur. Son dövrlər humanitar elmlərdə, xüsusilə də tarix və ədəbiyyatşünaslıqda da belə metodlardan yan keçmək olmur. Qədim əlyazmaların taleyi, yaxud müəllifinin kimliyi barədə yekdil fikir olmayan əsərlərin əsl müəlliflərinin aşkar edilməsi, müxtəlif təxəllüslərdə yazmış ədiblərin halal müəlliflik hüququnun tanınması və s. sahələrdə qeyri-müəyyənliyin aradan qaldırılması və həqiqətə daha yaxın versiyaların irəli sürülməsi məhz yuxarıdakı parametrlərə əsaslanan riyazi statistikanın sayəsində mümkün olmuşdur. Bir misal çəkim. Ötən əsrin sonlarında "Sakit Don" romanının M.Şoloxov yox, başqa müəllif tərəfindən yazılması barədə versiya irəli sürülmüşdü. Əsərin əsl müəllifinin kimliyi ilə əlaqədar yaranan sualları məhz riyazi statistika aradan qaldırdı. Bu əsər və yazıçının digər əsərlərinin mətnləri frazeoloji struktur, cümlə quruluşu, ayrı-ayrı sözlərin işlənmə tezliyi və digər parametrlər üzrə tutuşduruldu, müxtəlif versiyaların əminlik, ehtimal səviyyələri riyazi məntiqlə araşdırıldı və belə bir nəticəyə gəlindi ki, romanın müəllifinin Şoloxov olması ehtimalı göstərilən şəxslə müqayisədə qat-qat çoxdur.

Dolaşıq məsələlərdən biri də rasional yox, intuitiv təfəkkürə söykənən yaradıcılıq sahələri - bədii ədəbiyyat, musiqi, rəngkarlıqla fəlsəfənin ilişgiləri ilə bağlıdır. İlk baxışdan elə təəssürat yaranır ki, bu əlaqələr çox kövrəkdir, yaxud ümumiyyətlə, mövcud deyil, çünki yaradıcı subyekt ətraf aləmi qavrayıb əks etdirməkdə azaddır, ən pis halda isə klassik, səlis məntiqin yox, qeyri-səlis məntiqin paradiqmalarına üz tutmalıdır. Təcrübə isə tam əksini deyir. Əvvəla, qeyri-səlis məntiq çoxlarının düşündüyü kimi düşüncə sistemsizliyi anlamı vermir, əksinə, düşüncənin, mühakimələrin reallığa uyğunluğunu həqiqətə çevirir. Digər tərəfdən, real faktlara əsaslanaraq sübut olunub ki, fəlsəfi bilgiləri qıt olan şəxslər bədii ədəbiyyatı, incəsənət əsərlərini düzgün qavramaqda çətinlik çəkir, daha çox bayağı şoulara, psevdosənət nümunələrinə meyl edirlər.

Bizim hər günümüz, hər saatımız doğruluğu şübhə doğurmayan qəti hökmlərin yox, hardan başlayıb harada bitməsi məlum olmayan gümanların, ehtimalların diktə, təsir və təzyiqi altındadır və yaşadığımız problemli dünyada bizə hücum çəkən bu problematik mülahizələri, situasiyaları "doğru - yalan" şkalasında qiymətlındirmək macalımız o qədər azdır ki, yeganə təskinliyimiz "Tutar qatıq, tutmaz ayran" təskinliyidir.

(Ardı var)

Əlisəfdər HÜSEYNOV

525-ci qəzet.- 2023.- 21 aprel.- S.17.