Milli dəyərləri aşılayan araşdırıcı
(Əvvəli ötən sayımızda)
Naxçıvandakı "Şərq
qapısı" qəzetində
kiçik vəzifədə,
yəni müxbir işləyirdim. Vəzifəm
təsərrüfatlardan yazmaq,
partiyanın siyasətini
təbliğ etmək
idi. Rəhmətlik Hüseynqulu Məmmədov
zəng vurdu, tezliklə bir bəhanə tapıb Bakıya gəlməyimi,
Kamil müəllimlə görüşməyimi
tapşırdı. Yazıçılar
Birliyinin binasında görüşdük. Kamil bəy
"Kitabi-Dədə Qorqud"
adlı ensiklopediyanın
sözlüyünü hazırladıqlarını,
orada mənim də iştirak etməmi, "Kitabi-Dədə
Qorqud"un Azərbaycanda
ilk araşdırıcısı Əmin Abid, eləcə də İran İslam Respublikasında
yaşayan qorqudşünaslar
haqqında məqalələr
yazmağımı tapşırdı.
Onun bu tapşırığı
sanki məni göylərə qaldırdı.
Bakıda qorqudşünaslıqla
məşğul olan,
ensiklopediya üçün
məqalə yazmaq istəyən alimlərə
deyil, bölgədə
işləyən, çoxlarının
da qəbul etmədiyi
birisinə belə tapşırıq verməsi
böyük məsuliyyət
idi.
2013-cü
il aprelin 18-22-də Türküstandakı
Xoca Əhməd Yəsəvi Ulus¬lararası
Türk-Qazax Universitetində
elmi toplantıya getmişdik.
Toplantı iştirakçılarından bir qrupu: Kamil Vəli Nərimanoğlu,
AMEA Şərq¬şü¬naslıq İnstitutundan Elmira Fikrətqızı
(Məmmədova), Kəmalə
Ələkbərova və
mən, İran İslam Respublikasından
gəlmiş azərbaycanlılardan
Bəhruz İmani, Mirəli
Rezai, İsa Yılmaz
vardı. Gürcüstanlı
şərqşünas Mzisa
Buskvadzeni.
Mən tapşırığı yerinə
yetirməyə çalışdım.
Heyif ki, ensiklopediyanın
nəşri yubadıldı.
1993-cü il hadisələrindən sonra mən Bakıya köçməli
və Azərbaycan ensiklopediyasında işləməli
oldum. Bir gün tələbəlik dostum, ensiklopediyanın direktoru İsmayıl Vəliyev məni otağına çağırtdırdı. Dedi
ki, bilirsən, "Kitabi-Dədə
Qorqud" ensiklopediyasının
nəşri neçə
vaxtdır dayandırılıb.
Prezidentin göstərişi
ilə yeni qrup yaradılır ki, materiallar
üzərində işlənsin,
yeni əlavələr edilsin
və nəşr olunsun. Sən həm mövzu ilə yaxından tanışsan, həm də neçə ildir ensiklopediyada işləyirsən, qaydalara
bələdsən. Bilirəm,
sənin üçün
çətin olacaq, amma xahişim budur, səbirli və dözümlü ol. Söz verdim
ki, bütün gücümlə
ensiklopediyanın nəşrinə
kömək edəcəm.
Lakin dostum və müdirimə verdiyim sözə əməl edə bilmədim. Elə ilk toplantıdaca
Fatma Abdullazadəyə üsyan
bayrağı qaldırdım.
Onunla eyni illərdə Azərbaycan
Dövlət Universitetində
oxumuşduq. O, Tələbə
Elmi Cəmiyyətinin
sədri olanda mən də onun müavini olmuşdum. Savadına, biliyinə böyük hörmətim vardı. Mexanika riyaziyyat fakültəsində oxusa
da, bədii ədəbiyyatı
ədəbiyyat fakültəsində
oxuyanlardan çox oxuyurdu. Ən çox söhbətimiz repressiyadan olurdu.
"Kitabi-Dədə Qorqud"
ensiklopediyasını hazırlayacaq
qrupun ilk toplantısında
eşitdim ki, kitabı
hazırlayan qrupun, xüsusən baş redaktor Kamil Vəli Nərimanoğlunun adını
verməyəcəklər. Bu söz məni bərk əsəbləşdirdi
və Fatma Abdullazadəyə
təxminən belə
dedim: "Fatma xanım,
1937-ci ildə güllələnlərin
əsərlərini sonradan
öz adına çap etdirən alimlərin əleyhinə
nə qədər danışmışıq. Onları
necə qınamışıq.
Repressiya qurbanlarını
güdaza verənləri
birlikdə nə qədər yamanlamışıq.
İndi nə oldu,
1937-ci il davammı edir?
Mən bu işə qol qoya bilmərəm. Siz məni eşitməyib
Kamil Vəli Nərimanoğlunun
adını çıxarsanız,
mətbuatda məsələni
ictimailəşdirəcəm və bu işə
qol qoyanları məhkəməyə verəcəm".
Mənim
bu sözüm Fatma Abdullazadəni bərk əsəbləşdirdi. Tanıdığım
illərdə onu heç vaxt belə görməmişdim.
Fatma xanımın belə
bir xasiyyəti olduğunu kimsə desəydi, heç cür inanmazdım. İsrafil Abbasov bizim mübahisəmizə
sakitcə qulaq asırdı. Bəhlul
Abdullayev isə məni
sakitləşdirməyə çalışırdı. Səhərisi
gün İsrafil müəllim Folklor institutunda mənə öyüd-nəsihət verməyə,
danlamağa başladı
ki, rəhbər işçilərlə
belə danışmaq
olmaz. Bir neçə
gün sonra Bəhlul Abdullayev zəng vurdu. Gülə-gülə
dedi: "Qonaqlığımı
hazırla, Kamil müəllimin
adı qalacaq. Xahişim budur, məsələni mətbuata
çıxarma və
Fatma xanımın adını
hallandırma, tələbə
yoldaşı olubsunuz".
Razılaşdıq. Sonralar
görüşəndə Bəhlul Abdullayev mənim
Fatma xanıma etirazıma
haqq qazandırdığını
bildirdi.
Həmin
hadisədən sonra mən bir daha
"Kitabi-Dədə Qorqud"
ensiklopediya qrupunun otağına getmədim.
Amma məndən nə
soruşdularsa dedim, əlimdən gələni
əsirgəmədim.
Kamil bəy İzmirdə dərs deyəndə
(1991-1992), Azərbaycan Respublikası
Baş nazirinin müavini olanda (1992-1993) görüşmədik. Sonrakı
görüşlərimiz isə
elmi toplantılarda oldu. Quzey Kıbrıs
Türk Cümhuriyyətində,
Aşqabadda (Türkmənistan),
Türküstanda (Qazaxıstan)
və Türkiyənin
neçə-neçə şəhərində
keçirilən elmi toplantılarda birlikdə iştirak etdik. Əslində bu toplantıların hər birində Kamil bəyin iştirakı, məruzəsi,
davranışı, yol
yoldaşlığı ayrıca
bir məqalə mövzusudur. Bunlardan bəzilərinə yol qeydlərimdə, kitablarımda
ötəri də olsa toxunmuşam.
2000-ci ilin oktyabrın 10-13-də
Aşqabadda "Türkmənistanın
mədəni mirası..."
mövzusunda elmi konfrans keçirilirdi.
Kamil Vəli Nərimanoğlunun
"Kitabi-Dədə Qorqud"
Azərbaycan və Türkmən xalqlarının
qiymətli ədəbi
qaynağı kimi"
mövzusunda məruzəsi
maraqla dinləndi. Bir axşam Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat
və Dil İnstitutunun direktoru Kasım Nurbatovun təşkilatçılığı ilə Konservatoriyanın prorektoru Yaylım Orazovun evinə qonaq gedəsi olduq. Qonaqları vəzifəsinə, elmi dərəcəsinə görə
deyil, şəxsi münasibətlərə görə dəvət
etmişdilər. Sayımız
da o qədər çox
deyildi. Çünki 80-100 dollar maaş alan bir alimin
çox adama qonaqlıq verməyə imkanı, üç otaqlı "xruşşovka"
evində yeri yox idi.
Yaylım
bəy qonaqların xatirini xoş etmək üçün musiqiçilər dəvət
etmişdi. Yemək süfrəyə gətirilənədək,
eləcə də yediyimiz xörəklərin
qabları yığışdırılıb
meyvə, çay gətirilənədək arada
yaranan fasilədə üçlük türkmən
xalq musiqisindən ürək oxşayan parçalar çalırdılar.
Hərdən fikir mübadiləsi edirdik. Türkiyəli qonaqlar türkmən musiqisinin ibtidailiyindən söz açanda gördüm
ki, Ahmet Bican Ercilasun pərt oldu. Çünki onları
Ahmed Bican Erculasına
görə çağırmışdılar.
Kamil Vəli Nərimanoğlu isə ifaçıları
öyməyə başladı
və son musiqi parçası haqqında
təxminən belə
dedi: "Bu musiqini dinləyəndə gözlərim
önünə geniş
bir çöl, o çöldə otlayıb
dinlənən qoyun sürüsü gəldi.
Çoban çomağına
söykənib, köpəyi
də onun yanında başını
əlləri üzərinə
qoyub dincəlir. Hərdən başını
qaldırıb havanı
qoxlayaraq aramla hürür. Sanki qurda
"mən bura-dayam və sayığam" deyə xəbərdarlıq
edir. Həzin yel isə onun
səsini ətrafa yayır. Musiqidə sanki mehi də
hiss edirdim".
Yaylım
Orazov gülümsəyərək
Kamil müəllimdən musiqi
təhsilini harada aldığı ilə maraqlandı. Kamil müəllim
də gülərək:
"Mən qarabağlıyam.
Qarabağlıların əksəriyyətinin
anadangəlmə musiqi
duyumu olur. Azərbaycan Dövlət Universitetinin filo-logiya fakültəsini bitirsəm
də, radio və televiziyada hazırladığım
verilişlərdə musiqiyə
geniş yer verirdim" dedi. Beləcə o, ev sahibinə sayğısızlıqdan
doğan pərtliyi aradan qaldırmış oldu.
Kamil Vəlinin Azərbaycan-Türkiyə
elmi əlaqələrində
böyük xidmətləri
var, buna görə dəfələrlə
mükafatlandırılıb da. Mənim nəzərimdə
onun ən böyük xidmətlərindən
biri Rusiyanın kitabxana və arxivlərindəki türkologiyaya
dair sənədlərin,
məqalə və kitabların surətini Türkiyəyə gətirməsi,
onları türk aydınlarının ixtiyarına
verməsi oldu.
Türk
dünyası ilə ilgili yazdığım məqalə və kitabların təbliğində
Kamil bəyin zəhmətini
heç vaxt unutmayacam. Avtoqraf yazıb ona bağışladığım kitabların sorağını
gah İzmirdən, gah Kayseridən,
gah Ankaradan, bir sözlə, ölkənin
müxtəlif şəhərlərindən
alırdım. O, kitabı
oxuduqdan sonra bərk-bərk özündə
saxlamır. Mövzu ilə bağlı araşdırmalar aparan professorlara, dokturantlara verirdi ki, ondan yararlansınlar.
Onun Türkologiya sahəsindəki
xidmətləri təkcə
mənə deyil, Azərbaycanın, Türkiyənin,
Özbəkistanın, Qazaxıstanın,
bir sözlə, türk xalqlarının və topluluqlarının
millətsevərlərinə bir örnək oldu. Yalnız Azərbaycanın deyil, Türk dünyasının
gənc araşdırıcılarının
tanınmasında, önə
çıxmasında əlindən
gələni əsirgəmədi.
Onunla səfərlərdə
olmaq, elmi toplantılarda iştirak etmək, hətta qonaqlıqda, çay süfrəsi arxasında oturmaq özü bir məktəbdir. Bu məktəbdən onlarla,
bəlkə də yüzlərlə gənc
yararlanaraq türkoloq kimi məşhurlaşıb.
Bəziləri də
Kamil bəyin onlara neçə təsir etdiyini sonralar anlayıb.
İlk baxşıda sakit, mülayim görünsə
də, elmi məsələlərdə həmişə
sərtliyi ilə seçilir. Lakin bu sərtliyini səsini ucaltmaqla, köntöy, gobud, qəlbədəyər
sözlər işlətməklə
etmir. Sakit, məntiqli danışığı
ilə qarşısındakına
təsir edir. Onun bu metodla
neçə-neçə özündən
razı professoru, yüksək vəzifə
sahibini ram etdiyini gördüm. Bir sözlə,
ömrünü nəzakət
xatirinə boş şeylərə həsr etmədi, savadını, biliyini qarşısındakının
gözünə soxmağa
çalışmadı. Çünki
məqsədi yüksək
insani dəyərləri
ətrafındakılara aşılamaq
oldu. Tələbəsinin
uğuru ilə qürur duymalı olan müəllimlərinin
bəzilərinin, yerlilərinin,
yaxınları, yaşıdlarının
onun arxasınca qısqanclıq edərək
çox danışdıqlarını
eşitdim. Amma bir dəfə də olsun Kamil bəyin onların əleyinə hər hansı bir sərt fikir
söylədiyini görmədim.
Diqqətcilliyinə, qayğıkeşliyinə,
insansevərliyinə də
söz ola bilməz. Türkiyədə simpoziumda
olarkən Füzuli Bayat mənə bir bağlama verdi və dedi:
"Kamil müəllimin
işi çox olduğundan tələsik
getdi. Gedərkən bağlamanı verdi ki, sənə çatdırım. Boğazı
rezinsiz corablardır. Kamil müəllim baldırını qaşıdığını
görüb. Ona görə bu corabları alıb sənə göndərdi.
Dedi: "Adam yaşlananda
boğazı rezinli corablar dəridə qaşınma yaradır. Əli də yaşlanıb. Baldırının
qaşınmasının səbəbini
də görünür,
ondandır". Bu, sadəcə olaraq Kamil bəyin diqqətcilliyi deyildi. Həm də öyrətməsi idi.
Ad gününüz mübarək, Kamil Vəli Nərimanoğlu! Yüz yaşayın. Millətimizə və vətənimizə deyil, Türk dünyasına sizin kimi aydınlar
gərəkdir.
19.07.2023
Əli
ŞAMİL
525-ci qəzet.- 2023.- 11 avqust.- S.7.