Şöhrət və əxlaq arasında: "Oppenheymer"

SSRİ və Amerika arasındakı "soyuq müharibə" İkinci Dünya müharibəsindən əvvəl başlamışdı. Elm sahəsində bir-biri ilə yarışan iki supergüc üçün müharibə bütün potensiallarını göstərəcək bir fürsət idi. Texnologiya, silah, elmi araşdırmalar, "ilk"lər yarışı bu iki nəhəng ölkəni bilgi, alim, ixtiraçı ovuna çıxarmışdı. Amerikadan küsən alimlərə SSRİ şərtsiz qucaq açırdı, Sovetlərdən yaxasını qurtarmaq istəyənlərin yeri isə ya Avropa, ya da Amerika idi. Fizika sahəsində Tesla-Eynşteyn "dəyiş-düyüşü" məhz həmin ovun nəticələri idi. Və əlbəttə, bu gün Teslanın ölümündə Amerika Xarici Kəşfiyyat İdarəsinin adı təsadüfi çəkilmir.

Fizika sahəsində sadəcə nəzəriyyələri və teoremləri ilə ad çıxarmış Culius Robert Oppenheymer cameədə praktika və laboratoriyada uğursuz biri kimi tanınırdı. O, laboratoriyalarda kağız üzərində olduğu kimi ağıllı deyildi. İkinci Dünya müharibəsi ona böyük bir laboratoriya verdi: Yaponiya.

Oppenheymer tarixdə ilk dəfə "Qara dəliklər"in olması iddiasını ortaya atmış fizikdir. 1939-cu ildə tələbəsi ilə yazdığı bir məqalədə səmada kütlə çəkimi olan ölü ulduzlardan bəhs edirdi. Həmin dövrdə bunu araşdırmaq priotet olmadığı üçün məqalə bir o qədər maraqla qarşılanmamışdı.

Oppenheymer qatı kommunist idi. O, 1930-larda Amerikadakı kommunist və digər solçu təşkilatlara 300 min dollar maliyyə dəstəyi vermişdi. Daha sonra bu böyük qəlbli kommunist Amerikanın ən böyük hərbi əməliyyatlarından birinə - Manhettın layihəsinə rəhbərlik edəcəkdi.

Oppenheymer müəllimini zəhərləmək istəyən, depressiv, intim həyatı çalxantılı, dostunun həyat yoldaşına onunla bərabər qaçmağı təklif edəcək qədər şorgöz və əxlaqsız biri kimi qalıb xatirələrdə. Onun üstün cəhətlərindən biri natiq olması idi. Tələbələri xatirələrində yazır ki, onun səsi, seçdiyi ifadələr bütün zalı hipnoz edirdi. Oppenheymer ədəbiyyat sevdalısı idi və qədim şərq mətnlərini əzbər bilirdi. Altı dildə danışırdı. Bu dillər arasında qədim hind dili olan sanskrit dili də var idi.

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Amerika prezidenti Trumanla görüşdə ona belə demişdi: "Əllərim qana batıb. Özümü günahkar hiss edirəm". Truman onu otağından çıxartmış və köməkçisinə demişdi: "Bu həssas qorxağı bir də görmək istəmirəm".

1946-cı ildən 1967-ci ilə kimi üç dəfə Nobelə namizəd göstərilsə də, bu mükafatı heç vaxt qazanmadı.

Kommunist damğası ilə sürgün edildi və ömrünün sonuna qədər müəllim kimi fəaliyyət göstərdi.

Və ən əsası Oppenheymer atom bombasının ixtiraçısı idi.

lll

Bu ilin ən böyük film hadisəsi Kristofer Nolanın "Oppenheymer" filmi oldu. Nolan filmləri ilə həmişə diqqət mərkəzində olmağı bacaran və öz üslubunda (elmi-fantastik) ən böyük rejissordur. Çəkdiyi bütün filmlər istər keyfiyyət, istərsə də reytinq baxımından həmişə ən yaxşılardan olub. "The Prestige", "The Dark Knight", "İnterstellar", "İnception", "Dunkirk", "Tenet" kimi böyük büdcəli və səs-küylü filmlərin rejissoru ikinci dəfə İkinci Dünya müharibəsi mövzusuna ("Dunkirk" də eyni mövzuda idi) müraciət etdi.

Cəmi əlli yeddi günə çəkilmiş "Oppenheymer" filminin ssenarisi Pulitzer mükafatı qazanmış Kay Bördün "Amerikalı Prometey" romanı əsasında yazılıb. Silian Mörfinin baş rolda oynadığı film üç saat davam edir. Film şərti olaraq iki hissədən ibarətdir.

Birinci hissə Oppenheymerin Avropada doktorantura təhsili aldığı illərdən və yeni dostlar tapdığı vaxtlardan bəhs edir. Birinci hissənin sonunda məşhur Manhettın layihəsinin hazırlığı başlayır. Fizikin şəxsi həyatını, siyasi ideologiyasını, qadınlarla münasibətini, uğurlarını və uğursuzluqlarını Mörfinin özünəməxsus aktyorluğu ilə izləyirik.

Nolan filmin birinci hissəsində Oppenheymerin atom bombasını ixtira edən zaman yaşadığı həyəcanı, sevinci göstərsə də, fləşbəklərlə məhkəmə zalındakı peşman vəziyyəti ilə tamaşaçını finala hazırlayır.

Qeyd edim ki, filmin texniki məsələləri, xüsusən, səs effektləri və uzlaşması uğurludur. Film tənqidçiləri indidən filmin məhz bu nominasiyada Oskar mükafatına layiq görüləcəyini proqnozlaşdırırlar.

Birinci hissənin müəyyən qədər durğun axışı ikinci hissədə gərgin musiqi sədaları altında sürətlənir. Artıq Manhettın layihəsi başlayıb. Filmdə bu layihə barəsində bir dənə də olsa təhrifə yol verilməyib. Məkanlar, fəsillər, hətta laboratoriyaların dizaynına qədər hər şey reallıqda baş verənlər kimidir. Layihənin sonuna yaxın Oppenheymer peşmanlıq hissi duyur. İndi o, beyni, idrakı ilə deyil, vicdanı ilə düşünür. Bir anda necə nəhəng bir günah işlədiyinin fərqinə varır.

Filmin ən həyəcanlı anları bombanın atılması üçün sayılan son on altı saniyədir. Musiqi tamaşaçını bir az da gərginləşdirir. Mörfinin baxışlarında vicdanı və şöhrətpərəstliyi arasındakı müharibəni izləyirik (Mənim filmi izlədiyim kinozalda bu saniyələrdə hamı irəli gərilmiş və əlləri ilə üzünü tutmuşdu, kimisi də saniyələri sayırdı). Bomba havaya uçur. Səslər kəsilir. Musiqi dayanır. Nəhəng bir işıq topası bütün ekranı örtür. Aktyorların təəccüblü simaları bir-bir göstərilir. Səs yoxdur. Amerika prezidenti Trumanın üzü. Xrosimadakı insanlar. Və böyük partlayış səsi bütün zalı bürüyür. Hamı sevinir, Oppenheymerdən başqa.

Nolan bu müdhiş partlayış səhnəsində həqiqi bombalardan istifadə edib. Ümumiyyətlə, filmdə bir dənə də olsa, kompüter effektinə müraciət olunmayıb. Bütün partlayışlar, yanğınlar, səslər təbiidir. Nolan bundan öncəki "Tenet" filmində də həqiqi təyyarəni havaya uçurtmuşdu, "İnception"da isə xüsusi qəsəbə tikilmiş və darmadağın edilmişdi.

Film növbəti səhnələri Oppenheymerin məhkəməsi, sürgün qərarı, əfvi və sona qədər çəkdiyi vicdan əzabı, tez-tez gözünün qabağında dayanan yaponların qorxusu haqqındadır.

Nolan şöhrət və əxlaq arasında didilib tökülən bir idrakın vicdana məğlubiyyəti haqqında film çəkib. Müharibənin sadəcə məğlublara deyil, əsl qaliblərə də vurduğu zərbələrdən bəhs edir. Elmin, gücün Şərin əlində olmasından və bir gün elmin özünün də vəhşiyə çevrilməsindən və Şərə xidmət etməsindən danışır. Film amerikan eqosunun qırılması, gücün nəhayət əxlaqa boyun əyməsi haqqındadır. Oppenheymer özü peşmanlığını ən ağır cümlə ilə ifadə edir: "Mən ölüm oldum!"

Rəvan CAVİD

525-ci qəzet.- 2023.- 19 avqust.- S.16.