"Şlyapalı adam"

"Bir rəsmin dedikləri" rubrikasının budəfəki qonağı sənətşünas Səbinə Məhərrəmovadır. Onunla belçikalı sürrealist rəssam Rene Maqrittenin "Şlapalı adam" əsərindən danışmışıq.

Rene Maqritte 1898-ci ildə Belçikanın Lessines şəhərində dünyaya gəlib. 1910-cu ildən rəsmlər çəkməyə başlayıb. 1916-cı ildən 1918-ci ilədək Brüsseldəki İncəsənət Akademiyasında rəssamlığın sirlərini öyrənib.

1936-cı ildə ilk dəfə rəssamın əsəri ABŞ-da sərgilənib. Maqrittenin sənət aləmində tanınması çox gec baş verib. Rəssamın əsərlərinə yalnız 1960-cı illərdə maraq artıb. Bundan sonra isə onun yaradıcılığı sənətkarlar üçün ilham qaynağına çevrilib.

- Səbinə xanım, əsərin yaranma tarixçəsi haqqında nə bilirik?

- Əsər 1964-cü ildə çəkilib. Bu, eyni ildə çəkilmiş, üzləri örtülmüş insanları təsvir edən rəsmlər silsiləsindəndir. "İnsan oğlu" və "Böyük müharibə" rəsmləri də bu silsiləyə daxildir. Rəssamın bu günə qədər gəlib çatmış fotoşəkillərinə baxsaq, görərik ki, "Şlyapalı adam" əksər hallarda "forma"ya üstünlük verən Rene Maqrittenin özüdür: qara kostyum və qara papaq. Bundan əlavə, unutmaq olmaz ki, Maqritte sürrealist olub və sürrealist kimi o, papaqlı adam obrazını bəyənib. Bir sözlə, gizli üzlər rəssamın bir çox əsərlərinin xarakterik elementidir.

- Gördüklərimiz bir sürrealist oyunudur, yoxsa hansısa hadisənin izləri?

- Tənqidçilərin fikrincə, Maqrittenin gizli və ya örtülmüş sifətə heyran olması onun hələ 14 yaşı olanda baş vermiş çox travmatik hadisədən qaynaqlanır. 1912-ci ildə rəssamın anası özünü çaya ataraq intihar edib. O, anasının cəsədinin sudan necə çıxarılmasının şahidi olmuşdu, 20-ci illərdə çəkdiyi bir sıra əsərlərində bu hadisənin təsiri aydınca duyulurdu. Cəsədi çıxaran zaman bədəninin aşağı hissəsi çılpaq idi və yuxarı dartılan paltar başını və üzünü gizlədirdi - bu dəhşətli mənzərəni görən yeniyetmənin hansı hisslər keçirdiyini təsəvvür etmək olar. Və şübhəsiz ki, gördükləri sonradan onun yaradıcılığında öz əksini tapmışdı. Bununla belə, süjetə əlavə intriqa və sirr vermək üçün personajı tam və ya qismən gizlətmək, ümumiyyətlə, sürrealistlərin standart təcrübəsidir. Öz personajlarını bütövlükdə və ya qismən pərdələrin arxasında gizlətməyi sevən Salvador Dali kimi. Bizim gördüyümüz hər şey başqa bir şeyi gizlədir. Biz elə nizamlanmışıq ki, gördüklərimizin arxasında nə gizləndiyini görmək istəyirik. Nəyin gizləndiyinə, nəyin göründüyünə isə daima maraq var.

- Əsərin kompozisiyası haqqında nə deyə bilərsiniz?

- Rəsmdə rəsmi kostyumda bir kişi təsvir edilib: ağ köynək, bej qalstuk və qara palto. Başında papaq var. Kişinin üzü görünmür - yanından uçan ağ göyərçin üzünü örtür. Quşun qanadları açıqdır və buna görə də o, insanın üzünü demək olar ki, tamamilə gizlədir. Tamaşaçı yalnız qəhrəmanın çənəsini görə bilir. Bir qayda olaraq, bu, avanqardizmlə əlaqələndirilir - təkcə yeni mədəni hadisələrin meydana çıxması deyil, həm də birincinin qocalığının nümayişi. Bu vəziyyətdə qəhrəmanın üzünü, görünüşünün və geyiminin xüsusiyyətlərini göstərmək üçün nəzərdə tutulmuş bir portret ideyası mübahisəlidir. Maqritte vəziyyəti tərsinə çevirir: şəkildə o, ümumiyyətlə üzünü göstərmir, ancaq qəhrəmanı gizlədən göyərçin tam təfərrüatı ilə təqdim olunur.

- Sizcə, bu rəsm bizə nə deyir?

- Şlyapalı adam obrazı Rene Maqrittenin bir çox əsərlərindən keçir. O, ilk dəfə 1926-cı ildə "Yoldan keçən tənhanın düşüncələri" əsərində meydana çıxıb. Rəsmin fonunda insanın çiyinlərinin arxasından çətinliklə görünən dəniz və fonun əsas hissəsini tutan səmadır. Göy və dəniz eyni tondadır, təfərrüatlı deyil. Kişi kostyumu ilə də vəziyyət oxşardır. Göyərçin əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir - tamaşaçı quşun qanadlarında hər bir lələyi görə bilər.

Aytac SAHƏD

525-ci qəzet.- 2023.- 23 avqust.- S.12.