Zaman qatarı

Bir neçə il öncə bəlli çətinliklərlə bağlı uzun bir zaman çərçivəsində evlərimizdə qalmağa məcbur olmuşduq. Bu dönəmdə əminəm ki, hər birimizin zaman haqqında düşünməyə vaxtı çox olmuşdu. Zamanı necə ayarlamaq lazım olduğunu, onu necə dəyərləndirməyimiz barədə xeyli düşünüb-daşınmışdıq. Buna görə də əvvəllər heç nəyə vaxt çatdırmadığımız halda, indi əlimizdə olan uzun zamandan necə yararlanacağımız sualı məni zaman haqqında yazmağa vadar etdi...

Bəli, bu, acı bir həqiqətdir. Onun qatarı sürətlə gedir, özü də çox sürətlə. Onu saxlamaq və ya yavaşıtmaq, hansısa zövq aldığımız anının həzzini uzun-uzun yaşamaq, hansısa məqamını tutub saxlamaq mümkün deyil. O, qatarını vaqonlarından birinə gecikən, arxasınca qaçıb minmək istəyən birini götürmədən, kimsəni gözləmədən, insanlara acımadan sürüb aparır. Bu gerçəyin adı "zaman"dır. Atalar demişkən, zaman bir nəhrdir, axar, durmaz. Çox zaman içində yaşadığın gözəl günlərin qiymətini dərk etmirsən, dünən baş verən isə bu gün təkrar olunmur, bu gün yaşadıqlarını isə sabah axtarsan da, tapa bilmirsən, nostalji hisslər səni bürüyür. Beləcə, saatlar saatları, günlər günləri, aylar ayları, illər illəri kosmik sürətlə qovur.

Həyatda çox şey zamanla bağlıdır. Həyat haqqında ilkin təsəvvürlərimizi ifadə edən nağıllar və ya nəql etdiyimiz rəvayətlər belə zamanla başlayır: "Zaman-zaman içində, xəlbir saman içində, dəvə dəlləklik edər köhnə hamam içində..." "Ta qədim zamanlarda..." Həyatın çətin dönəmlərində zamanı dərman hesab edirik, düşünürük ki, zaman həll edəcək və yaraları sağaldacaq. Sofoklun dediyi kimi, zaman gizlin qalan şeylərin də üstünü açır, aydın olan şeylərin isə üstünü örtür. Ona heç nə qalib gələ bilmir. Bəli, istənilən insanın nitqində "zaman" ən çox istifadə olunan kəlmədir. Keçmişi xatırlayarkən, "bir zamanlar belə idi" deyirik, gələcək haqqında arzularımızı ifadə edərkən "yaxın zamanda baş verəcək", "gün gələcək" söyləyirik. Gələcəklə bağlı planlarımız haqqında danışarkən və ya bir kəsi sorğulamaq, yoxlamaq istəyəndə "onu zaman göstərər" deyirik.

Fəlsəfədə "zaman" yalnız bir istiqamətə - keçmişdən bu günə və gələcəyə axan dönməz bir cərəyandır. Yəni zamanın üç hissəsi vardır: keçmiş, bu gün, gələcək. Keçmiş yaddaşımızla bağlıdır, bu günlə yaşayırıq, gələcək isə qorxu və ya ümid də daxil olmaqla gözləməkdədir. Bəzi insanlar yalnız keçmişlə yaşayır, ən gözəl günlərini keçmiş zamanla bağlayır, onların bir daha təkrar olmayacağını düşünürlər. Digərləri yalnız bu günün dadını çıxarır, gələcək haqqında heç düşünmürlər. Bir başqa qisim insanlar isə yalnız gələcək planlarını qurur, yaşından asılı olmayaraq, həyatında ən gözəl günün hələ qarşıda olacağı ümidi ilə yaşayır. Çox qəribədir, dünyanın müxtəlif yerlərində zaman qurşaqları, fəsillər, gecə-gündüz izləməsi fərqli olsa da, insanların yaşam tərzləri, həyata baxışları, hissləri oxşardır. Onları bir-birinə bağlayan stabil bir dünya düzəni mövcuddur.

Ümumiyyətlə, hər şey zamanla başlayır, zamanla bitir. Müəyyən bir zaman aralığında rüşeym halından canlı varlığa çevrilərək dünyaya göz açan insan Tanrının ona verdiyi ömrün zamanını yaşayır və bir zaman kəsiyində həyata əlvida deyir. Bəzən vida zamanı vaxtında gəlir, bəzən çox erkən gəlir, bəzən isə stalker kimi çox ağır-ağır addımlayır. Bəzən insan yaşamaq istədiklərini, arzularını yaşadığı zaman çərçivəsinə sığdıra bilir və həyatdan doyaraq ayrılır, bəzən isə insan hey çalışır, vuruşur, xarüqələr yaradır, amma çatdırmayacağından, zamanın yetməyəcəyindən qorxur. Əslində təqvim hər kəs üçün eynidir, amma zaman hər kəsin içində başqa cür irəliləyir. Bir çoxları qızıldan da dəyərli olan zamanı boşuna xərcləyir, uzun ömür sürsə də, həyatının anlamını dərk etmədən yaşayır, sadəcə yaşayır və o dünyaya gedir. Janna Dark, Motsart, Lermontov, Mikayıl Müşfiq kimi insanlar isə qısa da olsa, Tanrının onlara ərməğan etdiyi ömürlərində dünyanın dahilərinə çevrilməyi bacarırlar, yalnız özlərinə deyil, bəşəriyyətə xeyir verə bilirlər. Əslində hər bir insan bir romandır və bir az da qəhrəmandır. Ancaq o insanların daxilində ilişib qalan istedadını zamanında üzə çıxarmaq, dəyərləndirmək gərəkdir. Yəni doğru insanı doğru zamanda tapmaq lazımdır. Yoxsa insan gün gəlir anlayır ki, xərclədiyi tək şey xəyalları deyil, zaman olub.

Bəlkə, Eynşteynin qeyd etdiyi kimi, hər şey daxil, zaman da nisbidir həyatda?.. Biz saat və təqvimlə həyatımız arasında bir əlaqə quraraq, zamanı müəyyən bir məfhum halına gətirmişik. Yəni bir saatlıq müddət dediyimiz zaman göyün görünüşdəki gündəlik dönüşünün 14 dərəcəlik bir yayıdır. Gün dediyimiz zaman fasiləsi Yerin öz oxu ətrafında bir dəfə dövr etməsinin ölçülməsidir. İl dediyimiz vaxt isə Yerin Günəş ətrafında bir dəfə fırlanmasının ölçülməsidir. Ancaq digər planetlərdəki varlıqlar üçün zaman məfhumu başqa cür ola bilər. Çünki başqa planetlərin həm öz oxu, həm də Günəş ətrafında bir dəfə dövr etməsi bizim günümüzlə fərqli şəkildə ölçülə bilər.

Zamanın təbiəti haqqında ilk düşünənlərdən biri Platon idi. Onun fikrincə, zaman "əbədiyyətə bənzər bir hərəkət"dir. Aristotel isə onu "hərəkət ölçüsü" adlandırır. Ümumiyyətlə, zaman anlayışına bütün humanitar sahələrdə toxunulur. Əsasən arxaik olan mifologiyada vaxt mifik və empirik (real) zamanlara bölünür. Mifik dövrlərdə totemik qəbilə əcdadları yaşadığımız mövcud dünyanı, relyefi, göy cisimlərini, heyvanları və bitkiləri, insanları və sairəni yaratmışlar. Mifik zaman sonrakı gerçək hadisələrin əsas səbəbləri kimi görünür. Empirik zamanda baş verən dəyişikliklər, ictimai münasibətlərin və institutların formalaşması, texnologiyanın, mədəniyyətin inkişafındakı təkamül mifik zamanla proqnozlaşdırılır və tək yaradılış aktlarına uyğunlaşdırılır.

Quranda da zamanın nisbiliyi haqqında ayələr mövcuddur. Amma zaman nisbi də olsa, həqiqətdir. Və biz bu həqiqətlə birgə yaşayırıq, bəlkə də ondan asılıyıq. Çoxumuz fərqinə varmadan tez-tez saatımıza baxırıq və hansı zamanda olduğumuzu hər an bilmək istəyirik. Bəzən darıxırıq, nəyi isə gözləyirmişik kimi zamanın tez keçməsini istəyirik, bəzən isə zamanın durmasını arzulayırıq.

Zamanın irəliləməsi fərqli şəkildə cərəyan edir. Gün var il kimi keçir, il var yel kimi keçir, deyib atalarımız. Odur ki, zamanımızı dəyərləndirməyi, onu rəngli çalarlarla zəngin tərzdə yaşamağı bacarmalıyıq.

Hər bir insanın hər il bir yaş da yaşının üstünə gəlir. Əgər biz otuz yaşındayıqsa, heç bir iş görmədən bir il yatsaq, sadəcə bir il yaşlanar və otuz bir yaşına keçərik. Ancaq bir yaş böyümək üçün yaradıcı olmaq, inkişaf etmək, həyata maraq qatmalıdır insan övladı. Yoxsa sağkən ölü kimi dolanan varlıqlar olarıq. Sonra peşman olmamaq üçün vaxt itirmədən başlamalıyıq. Zamanın qədrini bilməliyik. Heç vaxt "gec deyil"...

525-ci qəzet .- 2023.- 5 dekabr, № 220.- S.12.