Kino dili və üslubu haqqında ilk tədqiqat əsərləri

Kino sənəti bəşəriyyətin ən böyük kəşfidir, yarandığı gündən insanların dünyagörüşünü formalaşdırır. Mədəniyyətin bir çox sahəsini birləşdirən incəsənət növlərindən biri kimi kino hər bir xalqın tarixini, adət-ənənəsini, mənəviyyatını, mədəniyyətini özündə yaşadır.

Statistik məlumata görə, Azərbaycanda 1898-ci ildən indiyə qədər üç mindən artıq film istehsal olunub: 300-dən çox tammetrajlı və 100-dən artıq qısametrajlı bədii film, 20-yə qədər serial, 150-dən çox televiziya və 100-dən artıq cizgi filmi, 70-dən çox tammetrajlı sənədli film, 1700-dən artıq qısametrajlı sənədli film.

Azərbaycanda kino sənətinin sürətli inkişafına baxmayaraq, bu sahəyə aid indiyə qədər dilçilik nöqteyi-nəzərindən, bir neçə əməli məqalə müstəsna olmaqla, heç bir elmi araşdırma və tədqiqat aparılmamışdı. Yeganə elmi tədqiqat işi filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Tətbiqi dilçilik şöbəsinin aparıcı elmi işçisi dosent Fizuli Nəcməddin oğlu Mustafayevə məxsusdur. O, ilk dəfə olaraq doktorant kimi Azərbaycanda kino sənətindən bəhs edən "Asərbaycanda kino dilinin üslubi və semantik xüsusiyyətləri" mövzusunda əsərini tamamlayıb. Burada qrammatikanın bütün sahələri əhatə olunur: orfoepik və fonetik normalar (vurğu, sait və samitlərin tələffüzü və s.), morfoloji və sintaktik ele-mentlər, leksik-semantik quruluş, o cümlədən, onomastik əsaslar, dialektologiya, sema-siologiya, üslubi kateqoriyalar, sərbəst söz birləşmələri, frazeologiya və sair.

F.Mustafayevin tədqiqatı indiki dövrdə dilçiliyimiz üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Bu araşdırma xüsusilə də kino sənəti ilə məşğul olan aktyorlar üçün çox lazımlı, vacib bir əsərdir. Əsəri oxuduqca hər bir rejissor, aktyor, hətta operator çəkiliş zamanı gözəçarpan səhvlərini açıq-aydın anlayacaq və dərhal yerindəcə düzəltməyə çalışacaqlar.

Həcmi min səhifədən artıq olduğu üçün müəllif əsəri dörd hissəyə bölüb. Birinci hissə "Azərbaycan kinosunun dili", ikinci hissə "Azərbaycan kinosunun üslubu", üçüncü hissə "Kino dilində söz və söz birləşmələri", dördüncü hissə isə "Azərbaycan onomastikası kino dilində" adlanır.

Əsərin birinci və ikinci hissəsi artıq nəfis şəkildə işıq üzü görüb: "Azərbaycan kinosunun dili" kitabı 342, "Azərbaycan kinosunun üslubu" kitabı isə 336 səhifədən ibarətdir. Hər iki kitabın elmi rəhbəri professor Nadir Məmmədli, redaktoru professor İsmayıl Məmmədlidir. Rəyçilər isə filologiya elmləri doktorları Nəriman Seyidəliyev və Astan Bayramovdur. Üçüncü və dördüncü cildlər də artıq çapdadır.

"Azərbaycan kinosunun dili" əsərində, ilk olaraq, səssiz kinoda mövzu, struktur, janr, səsli kinoda isə dil və üslub məsələləri araşdırılıb. Müəllif bu haqda məlumat verdikdən sonra Azərbaycan kinosunun səsli dövrünə müraciət edir və onun dil-üslub məsələlərindən söhbət açır. Bundan sonra müstəqillik illərində Azərbaycan kinosunun dil, üslub və janr xüsusiyyətlərindən ətraflı danışılır.

Əsərdə kino dilində vurğu, intonasiya məsələləri, orfoepiyanın əhəmiyyəti, orfoqrafik norma, ədəbi dil normalarının hüdudları və bu barədə mülahizələr, qarşıya çıxan problemlər, sait və samitlərin tələffüzü, nitq mədəniyyəti məsələləri, aktyorların peşəkarlığı, ahəng qanununa tabe olan və tabe olmayan şəkilçilərin deyiliş qaydaları və sair ən mühüm məsələlər elmi cəhətdən ətraflı şəkildə araşdırılıb, bu haqda müəllif öz fikirlərini irəli sürüb. Bu hissədə kino dilinin tədqiqi, bütövlükdə şifahi nitqin ifadə imkanlarının üzə çıxarılmasına, onun struktur-funksional xüsusiyyətlərinin qrammatik (fonetik, morfoloji, sintaktik) cəhətləri və üslubları çağdaş vəziyyətin öyrənilməsinə imkan verir.

Kitabda iki məsələ qoyulub: birinci, kino-aktyor nitqinin struktur-funksional xüsusiyyətləri, ikincisi isə şifahi nitqin ekran təzahürünün spesifikasını araşdırmaq. Müəllif məqsədini məhz bu yola yönəldib.

F.Mustafayev əsərdə aktyor nitqinin əsas cəhətlərini təhlil edərkən, ilk növbədə, kinonun sözlü-səsli təbiətindən çıxış edib, həm də onun ictimai-kommunikativ funksiyasından irəli gələn ünsiyyətə əsaslanıb və sair.

"Azərbaycan kinosunun üslubu" kitabında isə kino dilinin üslubi problemlərindən bəhs edilir. Tələffüz üslubu, ədəbi danışıq üslubu, qrammatik formaların üslub mövqeyi, mövzu, janr, sözün üslubi və semantik izahı və hələ də bir çox məlum olmayan mühüm məsələlər araşdırılıb. Ona gərə də F.Mustafayev kino sənətində C.Cabbarlı mərhələsinə daha geniş yer verib. Əsərdə, həmçinin M.P.Vaqif, İ.Nəsimi, Ə.Vahid haqqında çəkilmiş filmlər və bunlarla yanaşı, "O olmasın, bu olsun", "Arşın mal alan", "Nizami" və başqa filmlərinin dil-üslub xüsusiyyətləri araşdırılıb.

Hər iki kitabın bugünümüz üçün nəzəri və pkaktik əhəmiyyəti vardır. Xüsusən də kino sahəsində çalışan aktyor, rejissor və operatorların fəaliyyətləri üçün. Bir əsas məsələni də qeyd etmək yerinə düşür. Yeni fəaliyyətə başlamış kinoaktyorların bəziləri ədəbi dil normalarına kifayət qədər riayət etmir, həddən artıq nitq qüsurlarına yol verir, saysız-hesabsız vulqar sözlərdən istifadə edirlər. Ona görə də kino işçilərinin adıçəkilən kitablardan istifadə etmələri məsləhər görülür. Həmin kitablar həm nəzəri, həm də praktik cəhətdən kifayət qədər onların köməyinə çatar. Deyə bilərik ki, hər iki kitab bəzi ali məktəblərın uyğun fakültələrində dərslik kimi tədris oluna bilər.

40 ildən artıqdır ki, Fizuli Mustafayev Azərbaycan Respublikası Dövlət Teleradio Verilişləri Şirkətində (hazırda Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti) fəaliyyət göstərir. Bu müddət ərzində o, yüzlərlə telessenari və kinossenarilərin müəllifi olub, müxtəlif kinoçəkilişlərdə iştirak edib. Odur ki, iddiaçı bu sahənin əsl mütəxəssisidir. Əgər, belə bir mövzunu qeyri-ixtisas sahədə kino sənətindən anlayışı olmayan, təcrübəsiz tədqiqatçı qələmə alsaydı, bəlkə də, belə bir keyfiyyətli iş alınmazdı. Xatırladaq ki, Azərbaycan filmlərində dil-üslub məsələləri ilk dəfə burada ətraflı şəkildə, fundamental prinsiplər əsasında araşdırılıb. Əsərdə müəllif kino sahəsinə dair fikirlərə, yanaşmalara da münasibətini bildirməklə, orijinal mülahizələr irəli sürüb.

Nəriman SEYİDƏLİYEV,

Filologiya elmləri doktoru

525-ci qəzet .- 2023.- 5 dekabr, № 220.- S.11.