Nağı Şeyxzamanlı irsində "qaçaqlar" mövzusu

(Əvvəli ötən sayımızda)

Nağı Şeyxzamanlının qaçaqlar haqqında silsilədən növbəti - III yazısı "Qaçaq Dəli Alı"dır. Azərbaycan klassik ədəbiyyatının tədqiqatçılarından Səlim Rəfiq "Azəri xalq ədəbiyyatında "Dəli Alı" dastanı" əsərində Qaçaq Alı haqqında "Nağı Keykurun ağzından təsbit etdiyi rəvayətə" istinad edərək əvvəlcə xalq qəhrəmanının tərcümeyi-halına nəzər salır, sonra Qaçaq Alının rus işğalçılarına qarşı mübarizəsindən söz açır və özünü düşündürən suallarla oxucunu tanış edir: "Əcaba, xalqın dimağında qüvvətli bir iz buraxan Alının xalq ədəbiyyatında bir mövqeyi (yeri) varmı? Yəni xalqın həyat və həyəcanı ilə yaxından əlaqədar olan saz şairləri onun haqqında dastanlar yazmışlarmı?" Tənqidçi bu sualların cavabını tanınmış folklorşünas Hümmət Əlizadənin "Azərbaycanı Öyrənən Cəmiyyət"in 1929-cu ildə Bakıda nəşr etdiyi "Nağıllar", yəni xalq hekayələri adlı kitabının ikinci cilddindən tapdığını yazır. Səlim Rəfiq dastanın məziyyətlərini təhlil edir, dəyərləndirir. Görkəmli publisist Mirzə Bala Məhəmmədzadə "Gəncənin 150-ci süqutu ildönümü" adlı məqaləsində XIX əsrin əvvəllərindən başlanan rus işğalına qarşı güclənən müqavimət hərəkatından, Gəncə xanı Cavad xanın tarixi şücaətindən, şəhadətindən söz açır, xalqın əsarətə yönəlik dirənişinin şifahi ədəbi nümunələrində geniş əks-səda doğurduğunu vurğulayır və yazır: "Süqutu və fəlakəti bütün Azərbaycanda dərin səda oyadan Gəncənin bundan 150 il öncə məruz qaldığı fəlakət o dövrün şairləri tərəfindən dastanlaşdırılması surətilə unudulmaz bir acı halinə gətirilmişdir". Beləliklə, rus imperiyasına qarşı alovlanan xalq hərəkatının, o cümlədən, qaçaqçılığın izlərinin ədəbi nümunələrdə əks etdirildiyinin şahidi oluruq. Lakin Nağı Şeyxzamanlı öz qəhrəmanını şifahi mənbələrə əsasən tanıtmır, o, Qaçaq Alını şəxsən tanıyır, ona böyük hörmət bəsləyir. Müəllif Dəli Alı ilə növbəti görüşlərinin birindən - kənddəki toy məclisindən sonra yerli sakinlərlə görüşməyi qərara alır. Ən yaşlı bir qocadan xatırladıqlarını soruşur. İxtiyar isə N.Şeyxzamanlının şəcərəsindən olan Şeyx Əhmədi tanıdığını, Cavad xan barədə eşitdiklərini nəql edir. Sonra ixtiyardan 1804-cü ildə ruslar bura gəldiyində neçə yaşı olduğunu, ruslar barədə bildiklərini soruşur. Yaşlı adam deyir: "Yaşımı bilmirəm, o vaxtı çoban idim, qoyun otarırdım... Ruslar Gəncəni işğal etdikdə Gəncə əhalisindən bir çox adamlar dağlara sığındı, bir neçəsi də bizim kəndə gəldi". İxtiyar elə şahidlərin də rusların törətdiyi amansız qətliamları, vəhşəti anlatmaqda çətinlik çəkdiklərini, kəlmələri bitirə bilmədiklərini, anlatdıqca ağladıqlarını, bizi də ağlatdıqlarını danışır, sonra əlavə edir: "Ruslar şəhərdəki kişiləri, qadınları, qızları qırmışlar. Böyük Şah Abbas məscidində əlsiz, ayaqsız, xəstə, yaşlı kim var imiş - hamısını rus komandanının əmri ilə bir neçə saat içərisində şəhid etmişdilər". Yaşlı adam söhbətinə coşqu və sevinclə yekun vurur: "Ey oğlum, siz murdar rusdan başqa, nə görmüşünüz, mən Kərbəlaya getdim, Osmanlıların paşalarını, valilərini, əsgərlərini gördüm, nə böyük varlıq! Ruslar onların yanında heç qalır. Əsgərlərinin tüfəngləri həp aynalı (Martin), o tüfəngdən bir neçə qaçaqda da gördüm".

N.Şeyxzamanlı əsərdə xalqımızın azadlıq uğrunda mübarizə və qəhrəmanlıq tarixində xüsusi yer tutan qaçaq hərəkatının əsl mahiyyətini, məqsədini, eyni zamanda çar hökumətinin Qafqazda yeritdiyi mənfur siyasəti, qəsibkarların yerli əhaliyə qarşı amansız, qəddar münasibətini real, inandırıcı faktlarla təsvir edir. Müəllif Dəli Alının timsalında cəsur, qəhrəman, humanist, milli adət-ənənələrə, andına sadiq, geniş dünyagörüşə, güclü məntiqə sahib, müdrik, sözü sənəti dəyərləndirməyi bacaran mükəmməl "qaçaq" obrazını yaratmağa nail olub. O, ağıllı tövsiyələri "iki ailə, yaxud, iki kənd arasında qan düşmənçiliyinə" son qoyur, hər zaman vicdanın səsi ilə hərəkət edir, "heç vaxt fənalıq yapmır", Gəncədə ermənilərin törətdiyi qətliamının yatırılmasında mühüm rol oynayır. Knyazla görüşü, söhbəti, "Qaçaq Kərəm" tamaşası ilə bağlı fikirləri Dəli Alının zəngin həyat təcrübəsindən, saf mənəviyyatından, dərin zəkasından, möhkəm iradəsindən xəbər verir. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində Rus imperatoru Nikolayın göstərişinə əsasən sabiq Qafqaz valisi, knyaz Qalitsin bölgədə real təhlükəyə çevrilən, getdikcə alovlanmaqda olan qaçaq hərəkatının qarşısının alınması, konkret olaraq Dəli Alı ilə görüşmək, onula dil tapmaq üçün Gəncəyə gəlir. "Uzun boylu, cüssəli, zarafatcıl, komik təbiətli", Qafqazda "dəli Knyaz" kimi ad çıxaran Qalitsin Gəncə ətrafındakı ilk görüşdəcə Dəli Alının əlini var gücü ilə sıxır, sonra ona güləşməyi təklif edir. Dəli Alı knyaza deyir: "Sizinlə heç güləşmək istəmərəm, zira siz yüksək imperator ailəsinə mənsub bir knyazsınız. Siz Peterburqdan məni görmək üçün və tanımaq üçün buraya qədər gəlmisiniz. Siz mənim müsafirim sayılırsınız, burası mənim ana ölkəmdir. Hər nə qədər vücud idmanı etməmişəmsə, ancaq qol və barmaq idmanlarım tamdır. Mən sizə güləşdə məğlub olmaram, yüzdə-yüz sizi məğlub edərəm. Ancaq istəmərəm, adətimiz-ənənəmiz yalnız əziz qonağımızı məmnun etmək, onunla xoş vaxt keçirməkdir. Knyaz Alının əlini buraxarkən: "Həqiqətən eşitdiyim kimi varsınız". Knyazla Dəli Alının sonrakı dialoqları da maraqlı, gərgin keçir: "Knyaz: "Qaçaqlıq həyatınızdan məmnunsunuzmu?" Dəli Alı: "Bilmirəm, sizə necə cavab verim, həm məmnunam, həm də yox. Belə ki, hürr oluşum bir quş hürriyyəti kimi bənzərsiz və gözəldir. Geri qalan həyatım qorxu və zorluq içərisindədir. Quşun qorxusu ovçudandı, bizimki isə sağını-solunu istila qorxusu içərisində yaşadan, dünyaya meydan oxuyan Rusiya imperiyası idarəsindədir". Knyaz: "Bu qorxunc həyat sizdə bezginlik yaratmırmı? 14 ilə qədər uzun bir qaçaqlıq həyatı əsnasında əfv edilə biləcəyinizi heç düşündünüzmü?" Dəli Alı: "Bağışlanacağıma ümidim yoxdur, ancaq bir neçə dəfə vasitə taparaq hökumətə söylədim, məni təqib etməsinlər, rus idarəsinə məndən nə fənalıq ola bilər? Hər işim yolunda, heç bir ehtiyacım yox, mən yalnız həyatımı qoruyuram, idarə arxama düşür, mən uzaqlaşmaq istəyirəm, onlar yaxamı buraxmırlar. Musadəmə (döyüş - T.A.) əsnasında bir neçə jandarm vurulur, qəbahət rus idarəsindədir". Dəli Alı knyazın suallarına təmkinlə, düşünülmüş, ağıllı, məntiqli cavablar verir. O, knyazın "Nə üçün sizə Dəli deyirlər, çox ağıllı və məqbul danışırsınız?" - sualını da eyni şəkildə tutarlı cavablandırılır: "Hər halda ağla sığmayacaq, hövsələnin almayacağı, qeyri-bərabər bir gücə malik qüvvəyə qarşı çıxıb onları bozğuna uğratmamı ağıl karı (ağla sığmayan - T.A.) sanmadıqları üçün demiş olarlar".

Dəli Alı ilə görüşdən sonra rus generalı həmsöhbətinin sıradan biri olmadığını dərk edir, onu çox sevdiyini, Peterburqa qayıdan kimi çardan onun əfv olunmasını rica edəcəyini bildirir. Bu hadisənin üstündən bir həftə keçir, Dəli Alının Peterburqdan əfv edilməsi xəbəri gəlir. Dəli Alı valiyə müraciətlə bildirir ki, əfv fərmanı təkcə mənə yox, bütün qaçaqlara şamil olmalıdır. "Əks təqdirdə mənim əfvimin heç bir mənası qalmaz" - deyir və yenidən qaçaqlarla dağlara üz tutur. Bu səhnə ilə N.Şeyxzamanlı Dəli Alıya xas xarakterin daha bir cəhətini - mərd, əhdinə, əqidəsinə sadiq, sədaqətli dost olduğunu qabardır...

N.Şeyzamanlı Dəli Alını, həm də sözün təsirini, sənətin gücünü dərindən dərk edən, layiqincə dəyərləndirməyi bacaran insan kimi təsvir və təqdim edir. N.Şeyxzamanlı Tiflisdən gələn Köçəri adlı bir aktyorla "Qaçaq Kərəm" pyesini tamaşaya hazırladıqlarını, Qaçaq Kərəmi Köçərli, onun dostu Öməri özünün oynayacağını yazır. Tamaşadan sonra Nağı bəy Qaçaq Alıdan tamaşa haqqında təəssüratını soruşur. Qaçaq Alı əvvəlcə pyesin adına iradını bildirir, fikrini əsaslandırır. Sonra əlavə edir: "Mən Qaçaq Kərəmi görmədim, ancaq onu görənlərdən öyrəndim. Bir kərə Qaçaq Kərəm ucaboylu, heybətli bir adammış. Sizdə isə cocuq deyiləcək qədər ufaq-təfək birisi Kərəmi təmsil edir... Buraya dəvət ediləndə mənə söylədiniz ki, Kərəmin qaçaqlıq həyatını canlı olaraq birisi təmsil edəcək. Doğrusu, çox düşünmüşdüm, Qaçaq Kərəmin həyatı və qəhrəmanlıqları həp Rus idarəsinə qarşı olmuşdur, bu necə canlandırıla bilər!? Ruslar bunu xoş görürlərmi? Halbuki teatrda mücadiləsindən, qəhrəmanlıqlardan əsər görünmür. Füqaralara yardım edərmiş deyirsiniz, bu yardımı hər kəs edə bilər, ancaq hər yardım edən qaçaq ünvanını ala bilməz. Xoşuma gəlməyən bir şey daha gördüm. Qaçaq Kərəm diz çöküb bir qadına yalvarır, həm də ağlayır. Belə bir şey ola bilməz".

Dəli Alının əfvindən iki il sonra knyaz yenidən Gəncəyə - Dəli Alı ilə görüşə gəlir. Ceyran ovuna çıxır, müxtəlif yarışlarda, mərasimlərdə iştirak edirlər. Knyaz hər dəfə də Dəli Alının, onun ətrafındakıların hünərlərinə heyran qalır: knyaz atlı kazaklarla birlikdə ceyran ovlaya bilmir, Dəli Alı "beş atəşlə ceyranlardan üçünü vurur", hədəfi nişan alma yarışında Dəli Alı beş atışla beş hədəfi sıradan çıxarır, qaçaqların hər biri bir atışla istəklərinə nail olur, bunu görən kazaklar yarışdan imtina edir. Bütün bunları diqqət, həyəcan və heyrətlə izləyən knyaz Qaçaq Alıya müraciətlə qadınlardan birinin bu yarışda iştirakını arzuladığını çatdırır. "Təbii, müsafirin arzusu yerinə yetirilməli idi. Həmən qız qardaşı Zeynəbi çağırmış, müsafirin arzusunu ona bildirmiş. Zeynəb tərəddüdlə: "Qardaş, birdən isabət etdirəməm də müsafirə qarşı ayıb olar", demiş. Alı sərt bir əda ilə: "Nə söyləyirsən, necə isabət etdirəməzsən, səninlə mən eyni anadan doğulmadıqmı" - deyə kəndisinə çıkışmış (danlamış - T.A.). Bunun üzərinə Zeynəb həmən nişan alır".

N.Şeyxzamanlı 1911-ci ildə siyasi mənzərəni şərh edərək qeyd edir ki, dünya mətbuatı Cahan Müharibəsinin yaxınlaşdığından, Balkanlardakı gərginliyin artdığından yazır. Rus idarəsi Qafqazın "qarışıqlıqlara səhnə ola biləcəyindən, qaçaq hərəkatının genişlənəcəyindən, qeyri-rusların istiqlal təmayüllərindən, sosialist cərəyanların birləşik bir cəbhə təşkil edərək taarrüza (üsyan, hücum - T.A.) keçməsindən əndişə duyur" və "alçaqca tədbirlərə" əl ataraq Dəli Alını pusquya salaraq ölümcül yaralayır. Ağır vəziyyətdə Gəncəyə gətirilən Dəli Alı onu ziyarət üçün gələnlərə deyir ki, onların fitrətən alçaq olduqlarını bilirdim, fəqət mən bu qədərini düşünməmişdim, demək ki, rusların çarları da, knyazları da eyni fitrətdə məxluqlarmış!

Yazının sonunda müəllif, Dəli Alı haqqında bildiklərinin bunlardan ibarət olduğunu qeyd edir, ümid etdiyini bildirir ki, başqa yurddaşları Dəli Alının savaş və qəhrəmanlıq dastanlarını daha ətraflı qələmə alacaq və gələcək nəsillərə yadigar buraxacaqlar.

Abid Tahirli

525-ci qəzet.- 2023.- 6 dekabr,№221.- S.15.