Araz həsrəti, Turan məhəbbəti
Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz!
Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz!
Türkün dünyagörüşünün sərhədsizliyini
əyaniləşdirən ən böyük fəlsəfə
məhz budur. "Hamımız bir günəşin zərrəsiyik!"
- romantik ədibimiz Abdulla Axund Mustafa oğlu Şaiqin bu
misrası təkcə Azərbaycanı, yalnız Türk
dünyasını yox, bütün bəşəriyyətin ən
ideal, ən humanist şüarı olmalıdır. Həqiqətən
də, hamımızın bir Günəşi var. Ondan həyat
və hərarət alırıq, hamımızın bir
Ayı var, ondan nur alırıq, hamımızın bir əcdadı
var - Allahın öz əvəzinə yarandığı ilk
insan - Adəm ata! Bütün bəşəriyyət bir olan
Allahın yaratdığı cahanın övladlarıdır.
Ona görə "ipəkdən yumşaq poladdan kəskin"
(S.Vurğun) böyük və incə ruhlu A.Şaiq ötən
yüzilliyin önlərində - 1910-cu ildə yazıb:
Həpimiz bir yuva pərvərdəsiyiz!
Həpimiz bir günəşin zərrəsiyiz!
Ayramaz bizləri təğyiri - lisan
Ayramaz bizləri təbdili - məkan
Ayramaz bizləri İncil, Quran.
Ayramaz bizləri sərhəddi - şəhan
Yetişər kunü - küdurət daşınaq?!
Qoxumuş məzhəblərdə yaşamaq?!
(Abdulla Şaiq. Arazdan Turana. Bakı, 2003, səh. 35.
Qeyd: Bu kitaba 1905-1917-ci illərdə yazılmış, fəqət
sovet dönəmində yasaq olunmuş şeirlər, habelə
30-cu illərdəki poemalar, pyeslər toplanıb. Tərtibçi
və qeydlərin müəllifi filologiya elmləri doktoru Minəxanım
Əsədli redaktoru və "Ön söz"ün müəllifi
A.Şaiqin oğlu, akademik Kamal Talıbzadədir. Bu kitabın
nəşri üçün K.Talıbzadə Ulu öndər
Heydər Əliyevdən xüsusi icazə alıb).
Misal verdiyimiz ümumbəşəri ideya
daşıyan, insanlığa məhəbbət ifadə edən
şeir bu gün aktualdır...
Bu qiymətli kitabda XX əsrin əvvəllərində
istiqlal həsrəti, milli təəssübkeşlik
duyğusu ilə yaşayan, türk millətinin dünyada 40
adla parçalanmış bir millətinin özünə
(Turana, Qızıl Almaya!)
qayıtmaq uğrunda mücadilə aparan, fəqət, 28 aprel
1920-ci ildə istiqlal idealları 70 il sovet, rus, bolşevik-daşnak
hakimiyyəti tərəfindən yasaq olunan türk
ziyalıların azadlıq arzuları əks olunub.
"Arazdan Turana" şeirində belə həsrət
dolu yanıqlı misralar yer alır.
Turan - İran aşaraq, döndü Qafqaz elinə
Yaklaşınca o daşqın, açıqlı
Kür nəhrinə
Hayqırdı: "Ox, qardaşım dinlə bəni
bir zaman!
İztirablar içində çırpınır
şimdi Turan.
Girmiş sehrli divlər qızıl alma bağına
Bərələnmiş gül kibi gündən-günə
soluyor.
Qara, gur saçlarını əlləriylə yoluyor
İnlər, yoxmu Turanda qurtaracaq ər bəni?
Nərdə o türk niçanlım, o qoç igid qəhrəman?
Kür və Araz coşaraq bir-birinə
qarışdı
Sahilləri çeynəyib, iki aşiq qovuşdu
Qızıl alma bağında gəzər dünya
gözəli
Gülər coşqun sevinclə türkün əlində
əli.
Bu şeir 1919-cu ildə Azərbaycan Demokratik
Cümhuriyyəti zamanında yazılıb. Elə bu zaman
Osmanlı imperiyasının gənc hərbi naziri, Abdulla
Şaiqin böyük qardaşı Axund Yusif Ziyanın dostu və
silahdaşı Ənvər Paşa belə demişdi: "Azərbaycan
Turanın qapısıdır". Onlar Türküstana
"qırmızı qaranlıqlar"la (Əlibəy
Hüseynzadə) vuruşmağa birgə "Turanın
qapısından" keçib getmişdilər. "Turan
İslam İmperiyası" yaratmaq üçün
Basmaçı ordusuna rəhbərlik edirdilər.
1923-cü ildə tarixdə ilk dəfə 40
yaşlı şairin - Abdulla Şaiqin "Şans nümunə
məktəbi"nin müəlliminin yubileyi - Şaiq gecəsi
keçirilir. Gecədə Şaiqin məsləkdaşları
İsmayıl Hikmət, Ə.Abid, B.Çobanzadə,
H.Zeynallı, A.Musaxanlı, P.Axundov (37-də hamısı
repressiya olunaraq erməni serjantı Ovenesyanın təqdimatı
ilə 15-20 dəqiqəlik məhkəmənin Zaryanov, Jiqurov
hökmü ilə güllələndilər!). Həmin məclisdə
türk alimi və şair İsmayıl Hikmət Ərtaylan
A.Şaiq "Mələk timsallı insan"
adlandırmışdı:
Nə diyorlar bəşərlə firdovsə
Dönəcəkmiş deyilmi dünyamız?!
Biri: "İnsan mələk olurmu?" deyə
Bən dedim: Bu misalı var bakınız
Bu təbii şüari - munislə,
Bəncə, Şaiq nümunədir mələyə!
Həqiqi yubiley mərasimində dostları sevinclə
atıb-tutarkın Maarif Komissarı və tənqidçi
Mustafa Quliyev görür ki, Şaiqin ayaqqabısının
altı qopub yellənir. M.Quliyev səhərisi Şaiqə bir
cüt ayaqqabı alıb göndərir. Bu faktı ona görə
yazıram ki, indi dəbdəbəli villa tikdirənlər, sevdiyi qadına
500 minlik maşın bağışlayan vəzifəli
rüşvətxorlar oxuyub utansın. Əsl Azərbaycan
ziyalıları bu gün də belə yaşayıb milləti
və Azərbaycan istiqlalını qorumağı
düşünür.
"Abdulla Şaiq şeirinə lap cavanlıqdan hakim
olan romantik kövrəklik, pərişanlıq, həyata,
fikri dərinlik, klassik şeir ənənələrinə -
böyük Füzuliyə bələdlik, məhəbbət
aşinalıq onun bütün yaradıcılığı
boyu davam etmişdir (s.4). Akademik Kamal Talıbzadənin dərin
müşahidəyə əsaslanan bu yığcam və dəqiq
müşahidəsi Şaiqin Turan idealını rəmzi mənada
aydınlaşdırır.
Şaiq haqqında ən səciyyəvi cizgilər -
onun şairliyi, insanlığı, şəxsiyyətinin
portret cizgiləri 1908-ci ildə yazdığı "Yad
et" şeirində öz bədii-fəlsəfi əksini
tapıb:
Vəqta ki, gülər bahari-amal,
Hər yerdə yaşıllaşar çəmənlər
Vəqta ki, olar müşaidi-iqbal
Bülbüllər ötər, susar zəgənlər
Parlaq bir işıq alar fəzanə
Dünyanın üzü dönər cinanə
Gəzdikcə o aləmi-ziyanı
Baxdıqca o gülşəni-cəhanə
Yad et məni, şairanə yad et!
Vəqma ki, bulud, duman görünməz
Qalmaz daha zülmdən nişanə
Yerlərdə bəşər üzü
sürünməz.
Qurd-quş sığınar bir aşiyanə
Yad et məni, Şaiqanə yad et!
Şaiqin şeirləri də, dram və nəsr əsərləri
də, şeirlərdə tərənnüm etdiyi
türkçü - turançı ideallar da onun özü
kimi sadə, dərin və aydındır. O, Azərbaycanın
və bütün türk dünyasının böyük
romantik şairi olduğu kimi, həm də türk
oxucularına azadlıq, mərhəmət, təmizlik, nəciblik,
qəhrəmanlıq aşılayan şair babasıdır.
Biz onun şeirləri ilə anaya və Vətənə
məhəbbət, millət nədir, türk kimdir
suallarının ən düzgün cavabını
almışıq. Mən hələ Qubanın İspik kəndində
orta məktəbdə oxuyanda A.Şaiqin "Tülkü həccə
gedir", "Dağlar sultanı" şeirlərini əzbərləmiş,
"Araz" romanını sevə-sevə oxumuşduq. Hələ
o zaman Araz romanındakı şuluq qız mənim idealım
idi...
Gözəl olur bu yerlərin səhəri
Məncə, vardır dünyalarca dəyəri
Quşlar oxur, səba açar gülləri
Alır başqa bir lətafət hər yeri.
Bu yerlərin sultanıdır çobanlar
Həm bəyidir, həm xanıdır çobanlar.
Gözəl olur bizim elin yaylağı
Gül-çiçəkdir bu yerlərin
otlağı
Bir behiştə bənzəyir hər budağı
Dürna gözü kibi vardır hər bulağı.
Vaxtilə biz, orta məktəb dərsliklərində
sadəliyinə, üslub gözəlliyinə məna
aydınlığına görə M.Ə.Sabirin, A.Səhhətin
xüsusən, A.Şaiqin şeirlərini bir oxunuşda əzbərləyirdik.
Şaiqin 1945-ci ildə yazdığı "Bahar"
şeiri canlı bahar təbiəti qədər gözəl,
sadə və ətirlidir:
Əs ey ətirli dan yeli
Könül açan bahar gəlir
Bənövşə, dara teli
Bağa sevimli yar gəlir
Bulud, gecikmə düş yola
Çəmənləri süpür, sula
Səadət ilə qol-qola
Könül açan nigar gəlir.
Məhəbbətin çırağıdır
Yeri könül qucağıdır
Səxəntı, dərdi dağıdır
Elə-günə tutar gəlir
Günəşlə vermiş əl-ələ
Üzü şəfəq saçır gülə
Görüncə hüsnünü elə
Sevinc gəlir, vüqar gəlir.
Baxın qanadlanan göyə
Qaranquşa, qaza, ördəyə
Vətən, Vətən, Vətən - deyə
Yenə qatar-qatar gəlir.
"Bahar" şeiri o qədər gözəl, nəcib
duyğular aşılayır ki, bütöv verdik, onu ixtisar
etməyə əlimiz gəlmədi, ilhamın hüsnünə
xəyanət edə bilmədik. Qoy şagirdlərimiz indiki məktəb
dərsliklərində yer alan cəfəngiyyatları yox, belə
şeirləri oxusunlar!
Şaiqin belə şeirləri çoxdur... Biz bu
vaxta qədər Təbrizə həsr olunmuş ən
yaxşı şeir kimi Süleyman Rüstəmin "Təbrizim"
şeirini tanıyır və sevə-sevə əzbərləyirdik.
Şaiqin ondan əvvəl - 1949-cu ildə yazılmış
"Təbriz" şeiri olduğunu bilmirdik:
Mən çoxdan həsrətəm vüsalə, Təbriz
O ceyran baxışlı cəmalə, Təbriz.
Qəlbimin içində tellər sızlayır,
Arabir gəldikcə xəyalə, Təbriz.
Azadə yurdumun saf göylərində,
Oxşardın bir yeni hilalə, Təbriz.
Aşiqdim o azad, gülən səsinə,
Vurğundum o hüsnə, cəmalə, Təbriz.
Xəzərə axarkən birləşmiş Araz
O taydan gətirir ah-nalə, Təbriz.
Şeir "Nifrətlər o Tehran cəlladlarına"
leytmotivi ilə tamamlanır.
Mən, bir türkçü - turan sevdalı
ziyalı kimi Abdulla Şaiqin "Arazdan Turana" kitabından
doymadım. İndə o kitab masamın üstündə təzə
doğulmuş türk cocuğu kimi gülümsəyir. Bu sadə,
aydın və bədii-fəlsəfi cəhətdən dərin
şeirlər, poemalar və pyeslər kitabını hər
günü bir ilə bərabər 44 günlük Vətən
savaşında gülə-gülə şəhidlik şərbəti
içmiş müzəffər Azərbaycan gəncliyinin
övladlarına ismarlayıram.
Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ
Dövlət mükafatı laureatı, Əməkdar
elm xadimi
525-ci qəzet.- 2023.-8 dekabr,№223.- S.13.