Tahir Salahov fırçasının əbədi sehri

Dünya incəsənət tarixində yer almış yaradıcılıq üslubları sırasında böyük Azərbaycan rəssamı Tahir Salahovun (1928-2021) da imzası var. Rəssamlıqda "Sərt üslub"un yaradıcısı olan rəssam dünya təsviri sənət tarixinə bənzərsiz əsərlərilə öz adını əbədi həkk edib.

T.Salahov lap erkən yaşlarından rəssamlığa maraq göstərmiş və bu sahədə ilk vərdişlərə yiyələnmişdi. Abşeron yarımadasının iqlimi, landşaftı, təbii özünəməxsusluğu, memarlığı, kəndlərinin xüsusiyyətləri və Xəzər dənizinin panoramı rəssamın yaradıcılıq təfəkkürünün və obrazlar qalereyasının formalaşmasına yüksək bədii təsir göstərmişdi. Sonradan rəssam yaradıcılığında onu əhatələyən bu auraya böyük məhəbbətlə dönə-dönə müraciət edəcək və yüksək məharətlə, ustad rəssam təxəyyülündən süzməklə, sehrli fırçasının qüdrətilə bənzərsiz palitrasının emosional bədii boyalarından misilsiz sənət inciləri yaradacaqdı.

T.Salahov yaradıcılığı çoxşaxəlidir. Rəssamın istər rəngkarlıq, istər qrafika və istərsə də teatr - dekorasiya sahəsində yaratdığı əsərlərinin hər birinə mahiranə sənətkarlıq metod və xüsusiyyətləri xasdır. Bu xüsusiyyətlərdən kompozisiya quruluşunun mükəmməlliyi, obrazların monumentallığı, məkan-plan quruluşunda əlavə detallardan imtina, kolorit həllində daha çox tutqun rənglərdən istifadə və sair cəhətləri qeyd etmək olar.

Onun tabloları sanki göydə toqquşan buludların bir-birinə qovuşduğu anı, buludların çaxnaşmasından doğan vahiməni xatırladır. Onun əsərlərinə dəniz dalğalarının ən coşğun çırpıntılarının mübarizliyi xasdır. Rəssamın əsərlərində iki qüvvənin - xeyirlə şərin, işıqla zülmətin daim mübarizədə olduğu açıq-aydın görünür. Özü də xeyrin şər üzərində zəfər çalacağı ümidi hiss olunmaqla.

T.Salahov dəzgah rəngkarlığının süjetli tablo, portret, mənzərə, natürmort janrlarında, eləcə də qrafika və teatr-dekorasiya sahələrində bir-birindən maraqlı əsərlər qalereyası yaradıb. "Təmirçilər" (1960) əsərində katerdə iş yerinə yollanan altı insan fiquru təsvir olunub. Onlardan yalnız üçünün çöhrəsi tamaşaçıya görünür. Bu surətlərin hər birinin özünəməxsus xarakterləri inandırıcı şəkildə təsvir edilib. Obrazların çöhrəsinin mənalı və bir qədər də gözlənilməz donuqluğu daxili aləmləri ilə ziddiyyət təşkil edir. Onlar nədənsə çox narahat görünürlər və həyəcanları aydın hiss olunur. Kolorit həllində oturacaqda adi görünə biləcək qırmızı rəngin istifadəsi əslində rəmzi xarakter daşıyır və əsərin ideya qayəsinin açılmasına xidmət edir.

"Abşeron qadınları" (1967) əsəri tamaşaçıya bir romanın verə biləcəyi qədər düşüncə materialı bəxş etmək qüdrətinə malikdir. Kompozisiyada Xəzər dənizinin sahilində bir neçə qadının müxtəlif istiqamətlərə yönəlmiş surətləri yaradılıb. Tamaşaçıya yaxın qoca qadının uzaqlara dikilmiş baxışları, onun arxasındakı qadının əlini çənəsinə döykəyərək dənizə boylanması və digər psixoloji məqamlar elə ilk andaca tamaşaçını özünün sehrli bədii təsiri altına alır. Kimdir bu qadınlar? Onlar niyə bu qədər nigarandırlar? Kimləri gözləyirlər? Təbii ki, onlar ilk növbədə Azərbaycan qadınlarıdır. Bəlkə də, onlar 1930-cu illərdə gecənin bir aləmində evindən sorğu-sualsız aparılan Azərbaycan kişilərinin qadınlarıdır. Bunlar özlərinin yaxınları - həyat yoldaşı, qardaşı, nişanlısı, atası üçün nigaran qadınlar, taleyin amansız gərdişinə qarşı mübarizəyə qalxmış Azərbaycan qadınlarıdır. Uzaqda dizləri üstə oturmuş ayağıyalın qırmızı donlu qızcığazın məsum donuq baxışlarından "Pis günün ömrü az olar" kəlməsi oxunur. Yenə də qırmızı rəng. Rəssamın təqdimatında bu rəng od, mübarizə, dəyişiklik və azadlıq rəmzidir. T.Salahov otuz iki ildən sonra bu mövzuya bir daha müraciət edəcəkdi. Rəssamın 1999-cu ildə yaratdığı "Gözləmə. Nardaran" adlı əsərinə də yuxarıda sadaladığımız bədii-psixoloji xüsusiyyətləri şamil etmək olar.

Portret janrında yaratdığı əsərlərinə görə T.Salahovu Azərbaycan təsviri sənət tarixində ən uğurlu portret ustası kimi xarakterizə etmək olar. "Neftçi" (1959), "Bəstəkar Qara Qarayev" (1960), "Mirzə Ələkbər Sabir" (1962), "Bəstəkar Fikrət Əmirov" (1967), "Rəsul Rza" (1971), "Bəstəkar Dmitri Şostakoviç" (1974-1976), "Bəstəkar Üzeyir Hacıbəyov" (1985),"Robert Rauşenberq" (1990), "Maksimilian Şellin" (1990), "Heydər Əliyevin portreti" (1998) və başqa portretlərində yüksək sənətkarlıq xüsusiyyətləri duyulur. Rəssam yaratmış olduğu portretlər barədə deyirdi: "Çəkdiyim portretlərin hamısı mənim üçün əzizdir. Çünki onlar mənim doğmalarımın, sevdiyim insanların, əsl sənətkarların portretləridir. Mən o əsərləri sahiblərinə görə çox sevirəm, zəhmətimə görə yox".

"Neftçi" portretində rəssam profildən yaşlı fəhlənin çöhrəsini kətan üzərində əbədiləşdirib. Onun üsyankar baxışları, dodaqlarında sıxdığı qırmızı müştüyü, alışan papirosunun közü, ağ saçları və üzünün təzadlı rəngləri əsərə əlavə bədii emosionallıq bəxş edir.

"Bəstəkar Qara Qarayev" portreti dünyada yaradılmış ən uğurlu portret nümunələri sırasında öz layiqli yerini tutub. Bu cahanşümul sənət əsəri neçə-neçə möhtəşəm sərgi salonlarında nümayiş olunub, milyonlarla tamaşaçı məhəbbətinin sevincinə bələnib. Kompozisiyada profildən kətil üzərində əyləşmiş, dirsəkləri dizləri üzərində, əllərini qoşalayaq çənəsinə söykəmiş vəziyyətdə, dərin fikirlərə dalmış bəstəkarın bədii obrazı təsvir edilib. Arxa fonda royalın qara rəngi ilə qəhrəmanın ağ-gümüşü rəngli sviteri bədii cəhətdən böyük ustalıqla əlaqələndirilib. Q.Qarayevin sərt xətlərlə yaradılmış üz cizgiləri və royalın qara fonunda profildən təsvir edilmiş çöhrəsi ustad bəstəkarın daxili dünyasının açılmasına hesablanıb və əsərin məna yükünü, bədii ifadəliliyini daha da artırır.

Rəssam yaradıcı insanların portretlərini yaratmaqla onların fəaliyyətinə rəğbətini bildirib. Əgər portretləri yaradılmış şəxsiyyətlərə diqqət yetirsək sənətdə, yaradıcılıqda daha bəşəri hissləri tərənnüm edən düşündürücü obrazlarla qarşılaşmış olarıq. Ümummilli lider Heydər Əliyevin, dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylinin, böyük şairlərimiz Mirzə Ələkbər Sabirin, Rəsul Rzanın və başqa şəxsiyyətlərin bədii obrazlarına da professional təsviri sənətin ən nümunəvi xarakterik cəhətləri xasdır.

T.Salahovun mənzərə janrında yaratdığı əsərlər də özünün poetikliyi, romantizmi, şeiriyyəti və bədii əlvanlığı ilə diqqəti cəlb edir "Bakı. Şirvanşahlar Sarayı" (1966), "Xəzərin sahilində" (1969), "Qız qalası" (1969), "Bilgəh kəndi" (1969), "Qədim Bakı" (1970), "Qədim Bakının damları" (1970-1971), "Naxçıvan dağları" (1970-1971), "Xəzərdə axşam" (1972), "Nardaranda küçə" (1978), "Xəzərdə fırtına" (1978), "Xəzərin çırpınan dalğaları" (1978), "Nardaranda məscid" (1978), "Köhnə məscid. Hovsan" (1994), "Tərk edilmiş bağ" (1997), "Novxanı ziyarətgahı" (1999), "Suraxanı. Atəşgah" (2001) və digər əsərlər bu qəbildəndir.

Rəssamın Xəzərlə bağlı mənzərələrində sonsuz dəniz dalğalarının coşğun ləpələrinin mübarizəsi, bənzərsiz Xəzər küləyinin neft qoxulu ətri, Abşeron günəşinin qovurucu şüaları mahiranə rəng yaxıları ilə verilib və tamaşaçını valeh edir.

"Naxçıvan dağları" adlı əsərində rəssam möcüzəvi Naxçıvan təbiətinə məxsus cizgilərin, xüsusən vüqarlı dağların şairanə bədii təsvirini kətanda ustalıqla canlandırıb.

"Nardaranda məscid" adlı əsərində məscidin minarəsini yarıuçuq, pəncərələrini şüşəsiz və qaranlıq təsvir etməklə T.Salahov dini ocaqlarımıza sovet dövründəki münasibəti tamaşaçıya çatdıra bilir. Məscid binasının kölgəsində iki şəxsin təsvir edilməsi bir çox gizli və maraqlı mətləblərdən xəbər veri.

T.Salahovun yaratdığı "Qladioloslar" (1958), "Pəncərə. Moskva səhəri" (1959), "Natürmort" (1966), "Narla natürmort" (1969), "Dolçalarla natürmort" (1969), "Palitra ilə natürmort" (1972), "Vyana stulu ilə natürmort" (1976), "Qırmızı bibərlərlə natürmort" (1977), "Çiçəklənən nar budaqları" (1978), "Günəbaxanlar" (1999), "Qurumuş günəbaxanlar" (2004), "Köhnə günəbaxanlar" və başqa bu janrlı əsərləri adi həyatda hər gün rast gəldiyimiz əşya və predmetləri elə inandırıcı bədii boyalarla təqdim edir ki, rəssamın yaradıcılıq qüdrəti sayəsində onları yenidən kəşf etdiyimizi desək, heç də mübaliğə etmərik.

T.Salahov eyni zamanda bir neçə teatr tamaşası üçün yüksək səviyyədə bədii tərtibat və geyim eskizləri hazırlayıb. V.Şeksprin "Antoni və Kleopatra" (1965), "Hamlet" (1968), C.Cabbarlının "Aydın" (1976), tamaşalarının, Ü.Hacıbəylinin "Koroğlu" (1975), (2010) operasına, A.Əlizadənin "Babək" (1985), F.Əmirovun "Min bir gecə" (2009, Moskva şəhəri, Bolşoy Teatr) baletlərinin səhnə tərtibatı və geyim eskizləri məhz T.Salahov yaradıcılığının məhsulu olub. Rəssamın bu sahədəki işləri də öz orijinallığı ilə diqqəti cəlb edir.

T.Salahov yaradıcılığı, onun misilsiz əsərləri bu gün də aktualdır, sənətsevərlərin, geniş tamaşaçı auditoriyasının diqqət və maraq mərkəzindədir.

Əsəd Quliyev

Sənətşünas, AMEA-nın dissertantı, Rəssamlar İttifaqının üzvü

525-ci qəzet.- 2023.- 9 dekabr, № 224.- S.23.