Boğazın zərif incisi
Hisarönüdə gəzərkən Boğazın əks
tərəfində onlarla evin, villanın,
yaşıllığın, həzin-həzin sağa-sola gedən
gəmilərin, dəqiqələri hesablayaraq
aşağı-yuxarı şütüyən vapurların
arasından bir abidənin sənə göz
qırpdığını görürsən. Olduğu yerdə
elə məğrur, elə gözəl ucalır ki, sənə
elə gəlir bina, dünya yaranandan elə orada mövcuddur.
Əzəməti ilə elə ovsunlayır ki, dayana bilmirsən,
Aşiyandan hərəkət edən vapura minib yeddi, bəlkə
də səkkiz dəqiqə sonra yanında enirsən. O vaxt əmin
olursan, uzaqdan gəl-gəl edən bu abidənin saray deyil, qəsr
olduğuna...
Söhbət Küçüksu ilə Göksu dərələri
arasında yerləşən Küçüksu Qəsrindən
gedir. Boğazın kiçik, amma ən zərif
sarayıdır bura. Memarlıq leksikonunda qəsr, padşahlar
üçün şəhər kənarında inşa
edilmiş saray və ya köşk tərzində olan
binadır. XIX əsrin incilərindəndir.
Üsyanlardan yaranan gözəllik
Əslində İstanbul fəth edildiyi ilk yüz,
yüz əlli ildə şəhərin mərkəzi və
padşahların diqqətini çəkən yerlər
Kasımpaşa, Fatih, Haliç əraziləri idi.
Üsyanlar, qiyamlar, dayanmadan dəyişən hökmdarlar,
taxt ətrafında gedən qızğın mübarizələr
padşahları şəhərin başqa istiqamətlərində
saraylar, qəsrlər tikdirməyə vadar etdi.
Küçüksu Qəsri də onlardan biridir. Osmanlı
tarixində Lalə dövrü adı ilə keçən
dönəm, yeniçəri üsyanıyla qanlı şəkildə
sona çatdıqdan sonra Kağıthanədə olan saray,
köşk, yalı və digər binalar yağmalanıb
dağıdılmışdı. Bu üsyan bütün
ölkəni əhatə etmədiyinə, total xarakter
daşımadığına görə, qısa bir müddət
sonra hər şey köhnə vəziyyətinə
qayıtmışdı. Bu məqamda taxta çıxan I
Mahmud, Kağıthanə və ətrafını bərpa
edib düzəltdirmək əvəzinə, Boğaziçi
sahillərində dincəlməyi və əylənməyi
seçmişdi. Kiçiksu, padşahın boğazda ən
çox sevdiyi səmtlərdən biri olmuşdu. Sədrəzəm
Mehmet Emin Paşa, padşahın bu əraziyə
heyranlığını görür və ona burada qəsr
inşa edilməsinə dair bir fikir verir. Pozitiv cavab alan kimi
tikinti üçün lazımi əmrləri verir.
Mühəndis Yusif Əfəndi bir plan hazırlayaraq
Küçüksuda taxta bina inşa etməyə
başlayır. Qəsr 1751-ci ildə böyük bir təntənə
ilə açılır və tarixə "I Murad
üçün tikilən saray" adı ilə keçir.
Kandilli yamaclarında quyular qazılır, nəhəng qablarla
qəsrə su gətirilir. Gətirilən su qəsrin
ehtiyacını qarşılamaqla birlikdə hovuz və fəvvarələr
üçün istifadə edilir. Yazarkən ağlıma gəldi,
sırf padşahlara xoş gəlsin, onlar zövq alsın deyə
su daşıyaraq fəvvarə işlətmək yəqin ki,
o dönəm insanları üçün işgəncə
imiş. Hər dövrü vərəqləyəndə,
araşdıranda, tarixə boylananda elə hey eyni şeyləri
düşünürsən; necə çətindir insan
olmaq, necə ağırdır insanların dünyası, nə
zülmlü işdir kimlərinsə eqosunu tətmin etmək,
onların travmalarına görə davranmaq məcburiyyətində
qalmaq. Doğrudur, bu gün dünya çox dəyişib,
amma insanlıq dəyişməyib. Modernləşən geyimlərdir,
istifadə edilən avtomobillərdir, əşyalardır,
texnologiyanın zirvəni fəth etməyidir, beyinlər elə
feodaldır ki, feodal!
Hətta bir az da keçmişə, lap eradan əvvələ
gedək, Zeus, Hermes, Eros, Artemis kimi tanrılara görə,
Sokratı ölümə məcbur edən feodal beyinləri
yada salaq. Halbuki bu gün Eros cinsi gücü artıran vasitələrdə,
Hermes afrodizyaq qoxularda, Zeus bədən şişirən məhlullarla
tanınır. Amma Sokrat deyincə hər kəsin
ağlına dərinlik, fəlsəfə, ərdəm gəlir.
Ona görə də, insanlıq gözəlləmələrini
əhəmiyyətsiz hesab edirəm.
Gümüş səlvi
Əslində Küçüksu 1600-cü illərdə
şəhərin olduqca uzağında yerləşən ərazi
hesab edilirdi. Əsasən padşahın has
bağçası olaraq bilinən böyük
yaşıllıqdan ibarət idi. Doğrudur, ilk taxta saray I
Murad üçün tikilmişdi. Ancaq IV Muradın da bura
xüsusi sevgisi olub. Hətta bağa o qədər
aşiqmiş ki, buraya "Gümüş Səlvi"
adını veribmiş. Qəsrlər sadəcə
hökmdarların malı sayılan və sarayların
uzağında inşa edilən köşkdən böyük
binalardır. Davamlı yaşayış üçün
istifadə edilməyən qəsrlər, padşahların dincəlməkləri
üçün vaxt keçirdikləri yerdir. Yeri gəlmişkən,
bura ilk tikiləndə heç hamam da olmayıb içərisində.
Əsrlər sonra yenidən qurulanda və qonaqlar qəbul
edildiyi üçün bu əskiklik tamamlanıb.
Memarlıqda Balayan fərqi
İstanbulun bütün möhtəşəm abidələrində
olduğu kimi, Küçüksu Qəsrinin də altında I
Sultan Abdülməcidin imzası var. Memarlıqda və sənətdə
qərb dəsti-xəttinə üstünlük verən
Sultan, köhnə taxta qəsri sökdürür, yerində
bu binanı inşa etdirir. İstanbulun ən gözəl
saraylarının ərsəyə gətirilməsinə
damğa vuran, dönəmin məşhur memar ailəsindən
olan Nikos Balayana inşa etdirir. Barok, rokoko tərzində
inşa edilən Küçüksu Qəsri əsrarəngiz
bir cazibəyə sahibdir. Sarayın gəzərkən diqqət
edəndə görürsən ki, Balayan sadəcə barok və
rokoko tərzini deyil, Osmanlı memarlığını da
işin içinə qatıb və bu baş gicəlləndirən
gözəlliyin harmoniyasındakı əsrarəngizliyi o
zaman daha yaxşı dərk edirsən. Eyni zamanda bir
memarın bu qədər istedadlı, bacarıqlı
olmağına, qərblə, şərqin incəliklərini
birləşdirərək qüsursuz əsər
yaratmağına heyran qalırsan.
Qəsr zirzəmi ilə birlikdə üç mərtəbədən
ibarətdir. Alt mərtəbəsi mətbəxt, xidmətçilərin
qaldığı yer və yeməklərin
saxlandığı anbar olaraq işlənirdi. Yeri gəlmişkən,
həmin mərtəbə, yəni alt qat ziyarətə
qapalıdır. Digər mərtəbələr isə salona
açılan dörd ayrı otaqdan ibarətdir. Dənizə
baxan tərəf qabarıq naxışlarla örtülüdür.
Qəsr üç mərtəbəli yığma texnika ilə
inşa edilib. Kərpic və daş istifadə edilərək
ucaldılan binanın eni və uzunluğu 15-27 metrlik ərazini
əhatə edir. Qərb memarlıq üslubunda inşa edilməyinə
baxmayaraq, türk evi planını yansıdan qəsr istirahət
və ov üçün istifadə edilən yer olub. Başqa
saraylardakı kimi ətrafı hündür hasarlarla deyil,
dörd tərəfə qapısı olan zərif dəmir
barmaqlıqlarla hasarlanıb.
Hər toxunuş bir məhrumiyyət...
Qəsri gəzərkən öyrənirsən ki, hər
gələn padşahın burada bir izi var. Məsələn,
III Səlimin dönəmində Küçüksu qəsri
tamamilə təmir etdirilmiş, qəsrin önündə
böyük bir çeşmə tikilmişdi. Qəsrin
növbəti yenilənməsi isə II Mahmudun dövründə
olmuşdu. Hətta bəlli bir dönəm qəsrin adı
"Bağçeyi-i Göksu" adıyla nam
salmışdı. İndiki halı isə Sultan Abduləziz
dönəmində fasadı müxtəlif restavrasiyalardan
keçərək günümüzə qədər gəlib
çıxıb. Təəssüf ki, bütün bu yenilənmə
və toxunuşlar zamanı ilk vaxtından qalan bəzi
parçalarınıda itirib. Qəsrdə əvvəllər
hamam və yataq otağı yox idi. Bunlar daha sonra qonaq evi kimi
istifadə edilməyə başlanınca əlavə edilir. Hətta
XIX əsrə aid su kranlarını görəndə xeyli təəccüblənmişdim.
Sonradan qurulduğunu həmin vaxt söyləmişdilər.
Otaq və salonlar nadir xalçalarla, İtaliyadan
alınan vazalarla, çılçıraqlarla, Fransadan
padşahlara göndərilən şamdanlarla,
Avropanının müxtəlif ölkələrinən həmin
dönəm sifariş edilən mebellərlə döşənib.
Fransa aynaları, İtaliyanın mərmər buxarısı
isə insanı valeh edir. Binanın daxili dizaynı
Dolmabahçe Sarayının içərisini dizayn edən
Paris Operası Dekoratoru Sechan tərəfindən ərsəyə
gətirilib.
Mərmər pilləkənlər insanı heyrətləndirəcək
qədər zərifdir. Tavanlar qələm və boya ilə
işlənib. İtaliyan mərmərləri ilə inşa
edilən hər bir otaqda ayrı bəzəkli, əl işi
döşəmələr, müxtəlif Avropa
üslublarındakı mebellər, xalçalar və
tabloları ilə bənzərsiz bir sənət muzeyidir.
1925-ci ildə Milli Saraylar İdarəsi
Başqanlığına verilən Küçüksu Qəsrində
Osmanlı Padşahları ilə birlikdə 1927-ci ildə
İstanbula döndükdən sonra Atatürk də
qalmışdı. Cümhuriyyət illərində qəsrdə
İsmət İnönü və Cəlal Bayar da
qonaqlamışdı. 1970-ci illərdə istifadə edilməyən
qəsr, 13 il sonra muzeyə çevrilir. 1994-cü ildə dərin
və modern restorvasiyadan keçir və yenidən ziyarətə
açılır. Qəsrin yan tərəfində qalan ərazi
isə ziyafətlərə toylara, toplantılara ev sahibliyi etmək
üçün açıqdır.
Görməyə dəyər yerlərdən biridir.
Yolu Hisarönüyə düşənlər mütləq dəyərləndirsin.
Türkan TURAN
525-ci qəzet.- 2023.- 9 dekabr, № 224.- S.21.